ΘΕΟΙ & ΘΕΕΣ
Ο Ησίοδος ήταν ο πρώτος που έβαλε τάξη στην ελληνική μυθολογία με το επικό του ποίημα θεογονία, στο οποίο περιγράφει και επεξηγεί την προέλευση θεών και θνητών. Στο μεγάλο αυτό έργο, σχεδιάζει μια ολόκληρη γενεαλογία, που δείχνει τη γραμμική εξέλιξη από τις πρώτες δυνάμεις μέχρι τους θεούς του Ολύμπου που λατρεύονταν τον 8ο αιώνα π.Χ. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι θεοί του Ολύμπου κυβερνούσαν τον κόσμο μεν άλλα όχι από την απαρχή της δημιουργίας του σύμπαντος. Οι προφορικές παραδόσεις μιλούσαν και για άλλους θεούς και αρχέγονες δυνάμεις που προϋπήρχαν σε προγενέστερες εποχές, όταν ο κόσμος ήταν ακόμα νέος. Σε πολλές περιπτώσεις, οι μύθοι που αναφέρονται σε αυτούς τους πρωιμότερους θεούς λειτουργούσαν ως ερμηνεία για την ύπαρξη της φύσης. Ο Ησίοδος δημιούργησε ένα τεράστιο γενεαλογικό δένδρο με πολυάριθμους κλάδους για να εξηγήσει τις σχέσεις και τις αλληλοσυνδέσεις ανάμεσα στους θεούς και τις θεές. Η ιδέα μιας οικογένειας θεών αποτελούσε κοινό θέμα στον αρχαίο κόσμο. Η ενδογαμία και η γέννηση τερατωδών απογόνων είναι συνηθισμένα χαρακτηριστικά της θεωρίας αυτής. Με βάση την κοσμολογική αυτή προσέγγιση, το σύνολο των θεών και των θεοτήτων μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις κύριες κατηγορίες: Οι αρχέγονοι θεοί του σύμπαντος που αντιπροσωπεύουν τα στοιχειά του σύμπαντος -τη μέρα, τη νύχτα, τον ουρανό, τη γη, τη θάλασσα κ.λπ. Από τις θεϊκές αυτές οντότητες προήλθαν οι Τιτάνες, μια πιο προσωποποιημένη ομάδα θεοτήτων, ο λόγος της ύπαρξης των οποίων ήταν η εξήγηση των φυσικών φαινομένων και χαρακτηριστικών του κόσμου, όπως για παράδειγμα τα βουνά, οι ωκεανοί και οι καταιγίδες, και της προέλευσης της κυρίαρχης γενιάς θεών. Κεντρικό σημείο της Τιτανομαχίας ήταν η άνοδος του Δία στην υψηλότερη βαθμίδα του ελληνικού πανθέου. Στην Τιτανομαχία ο ποιητής εξιστορεί την εξέγερση του θεού Δία ενάντια στον πατέρα του Κρόνο, τον ηγέτη των Τιτάνων. Στην γενιά που διαδέχτηκε τους Τιτάνες στην κοσμοκρατορία είναι που αρχίζουν πλέον να αναπτύσσονται οι διακριτοί και ποικίλοι χαρακτήρες θεών. Μεγάλο μέρος της μυθολογίας έχει να κάνει με τον Δία και τα αναρίθμητα παιδιά που απέκτησε με θνητές και θεές. Γίνονται συχνά αναφορές στο θυμό της γυναίκας του, της Ήρας, για τις σχέσεις αυτές. Πίσω από αυτή τη σύγκρουση, ωστόσο, ίσως κρύβεται ένα ιστορικό γεγονός που οι αρχαίοι Έλληνες θυμούνταν αμυδρά μόνο: την αρχική τους εγκατάσταση στην ηπειρωτική χώρα και στα νησιά του Αιγαίου. Κάποιοι θρύλοι που διατηρήθηκαν μαρτυρούν την ύπαρξη πρωιμότερων θεοτήτων που αφομοιώθηκαν από τη μεταγενέστερη μυθολογία. Το δύσκολο «πάντρεμα» τους ήταν αποτέλεσμα της επιβολής της λατρείας ενός ουράνιου πατέρα στην εδραιωμένη από παλιά θρησκεία μιας γήινης μητέρας. Την πολυπλοκότητα και την επανεμφάνιση του θέματος αυτού στους μύθους που διασώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων ίσως μπορεί να εξηγήσει, εν μέρει, αυτή η διεργασία της διαρκούς προσαύξησης και εμπλουτισμού των μυθολογικών παραδόσεων.
Β
ΑΡΧΕΓΟΝΟΙ ΘΕΟΙ
Πριν από τη δημιουργία του κόσμου υπήρχε το Χάος και στα στοιχεία του δεν επικρατούσε καμία τάξη. Από το Χάος γεννήθηκαν η Νύχτα, το Έρεβος και η Γαία. Από την ένωση της Γαίας με τον ουρανό γεννήθηκαν οι πανίσχυρο Τιτάνες και οι Τιτάνιδες, η πρωιμότερη γενιά θεών. Στην κοσμολογική μάχη εξουσίας που ακολούθησε μεταξύ των Τιτάνων και του πατέρα τους του Ουρανού, επικράτησαν οι Τιτάνες, από τους οποίους προήλθε κατόπιν, με τη σειρά της η επόμενη γενιά θεών, οι Ολύμπιοι θεοί.
Β
ΧΑΟΣ
Το άμορφο κενό από το οποίο ξεπήδησαν η Νύχτα, η Ημέρα και η Γαία.
Στο μύθο της δημιουργίας, το Χάος γέννησε τη Γαία(γη), τη Νύχτα και το Έρεβος (Σκοτάδι του κάτω κόσμου). Στην επόμενη φάση της δημιουργίας, η Γαία γέννησε τον ουρανό και τον Πόντο (Θάλασσα). Σύμφωνα με το γενεαλογικό σύστημα που επινόησε ο Ησίοδος, όμως, άλλοι απόγονοι του Χάους ήταν ο Τάρταρος (Κάτω κόσμος), ο Έρωτας (Επιθυμία) και η Γαία στην πρώτη φάση των θεϊκών οντοτήτων. Ο Έρωτας έσμιξε με το Χάος και έτσι ξεκίνησε η διεργασία της δημιουργίας, από την οποία προέκυψαν πλάσματα όπως τα ζώα και τα πουλιά. Ο Ησίοδος δεν έδωσε πολλές λεπτομέρειες για τη φύση του Χάους. Ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος, ωστόσο, το περιέγραψε ως άψυχη ύλη, ένα σύμφυρμα όλων των στοιχείων χωρίς καθόλου διακριτικά χαρακτηριστικά, και έγραψε ότι η πρώτη γενιά ταυτοποιήσιμων πλασμάτων προήλθε από την Επιθυμία (Έρωτα).
Β
ΓΑΙΑ
Η Μητέρα γη, το πρωτότοκο παιδί του Χάους.
Η Γαία γέννησε τον Ουρανό και τον Πόντο χωρίς ένωση από κάποιον πατέρα. Από τη ζωογόνα βροχή που της έριχνε ο Ουρανός, δημιούργησε το χορτάρι, τα λουλούδια, τα δένδρα, τα πουλιά και τα αγρίμια. Ήταν ονομαστή για τους χρησμούς και τις προφητείες της και θεωρούσαν ότι εκείνη ίδρυσε το περίφημο μαντείο των Δελφών. Από την ένωσή της με τον Ουρανό, η Γαία ανάμεσα σε πολλά παιδιά, γέννησε τους τερατώδεις Κύκλωπες και την πρώτη γενιά θεών, τους Τιτάνες, μεταξύ των οποίων τον Κρόνο και τη Ρέα, τους γονείς του Δία. Ο Κρόνος αποδείχτηκε τυραννικός, όπως ακριβώς και ο πατέρας του ο Ουρανός, και επειδή η Γαία προέβλεψε ότι ένας από τους γιους του θα τον ανέτρεπε από το θρόνο, ο Κρόνος κατάπινε όλα τα παιδιά του εκτός από τον τρίτο του γιο το Δία. Μόλις γεννήθηκε ο Δίας, η μητέρα του η Ρέα τον έκρυψε μέσα σε μία σπηλιά της Κρήτης, όπου ανατράφηκε από Νύμφες. Όταν την εξουσία του κόσμου ανέλαβε η δεύτερη γενιά θεών, των Ολύμπιων θεών, η Γαία ζευγάρωσε με τον Τάρταρο και γέννησε τον Τυφώνα, ένα τέρας με εκατό κεφάλια που προκάλεσε το Δία σε αναμέτρηση. Ακολούθησε σκληρή μάχη, με τελικό νικητή το Δία. Ο ευνουχισμός του Ουρανού από τον Κρόνο προκάλεσε τον αιώνιο αποχωρισμό της γης από τον ουρανό και από τις σταγόνες αίματος η Γαία γέννησε τις Ερινύες, Νύμφες και διάφορους γίγαντες, καθώς επίσης τη Μνημοσύνη, μέσω της οποίας μεταβίβασε τις γνώσεις της στις εγγονές της, τις Μούσες.
Β
ΟΥΡΑΝΟΣ
Στην αρχή η Γαία από το χάος γέννησε τον Ουρανό χωρίς καμιά αντρική συμβολή. O Ουρανός κατοικούσε στα ψηλά βουνά και κοίταζε από ψηλά τη γη, στέλνοντάς της ζωογόνα βροχή από την οποία δημιουργήθηκαν τα ποτάμια και οι λίμνες. Τα νερά αυτά χρησιμοποίησε η Γαία για να δημιουργήσει τα πράγματα της φύσης. Ο Ουρανός και η Γαία έσμιξαν και από την ένωση τους γεννήθηκαν οι Τιτάνες και οι Τιτανίδες. Πιο πριν ωστόσο, ο Ουρανός και η Γαία απέκτησαν τρεις τερατόμορφους γιούς, τους Κύκλωπες που εξεγέρθηκαν ενάντια στον πατέρα τους, έτσι εκείνος τους έριξε στα Τάρταρα για τιμωρία. Σύμφωνα με μια παράδοση, το μητρικό ένστικτο της Γαίας την ώθησε να εκδικηθεί τον Ουρανό πείθοντας τους άλλους γιους της, τους Τιτάνες να του επιτεθούν. Κατά μια πιο ορθόδοξη εκδοχή, ο Ουρανός αγκάλιασε τη Γαία τυλίγοντάς την ολόκληρη με τον άσβεστο έρωτά του, με αποτέλεσμα όλα τα παιδιά της να φυλακιστούν μέσα στη μήτρα της. Για το λόγο αυτόν, ο νεότερος γιος της Κρόνος αποφάσισε να σκοτώσει τον πατέρα του και να ελευθερώσει τα αδέρφια του.
Β
ΕΡΙΝΥΕΣ
Τρεις γυναικείες θεότητες που εκδικούνταν τα εγκλήματα, ιδιαίτερα εναντίον μελών της οικογένειας.
Οι Ερινύες λέγεται ότι γεννήθηκαν από το αίμα του Ουρανού που έσταξε επάνω στη Γαία όταν τον ευνούχισε ο Κρόνος. Η αρχέγονη γέννηση των Ερινύων τις διαχωρίζει από τους άλλους αθάνατους. Ακόμα και τα ονόματά τους απηχούν την αδυσώπητη φύση τους: Αληκτώ (αυτή που η εκδικητική της μανία δεν λήγει ποτέ), Τισιφόνη (αυτή που εκδικείται τους φόνους) και Μέγαιρα (πνεύμα του μίσους και της εχθρικότητας). Οι Ερινύες ήταν φτερωτοί δαίμονες, με φίδια μπλεγμένα στα μακριά μαλλιά τους, και καταδίωκαν αμείλικτα τους ενόχους εγκλημάτων κραδαίνοντας στο ένα χέρι τους πυρσό και στο άλλο μαστίγιο.
Ως αποτέλεσμα του αδιάκοπου αυτού κατατρεγμού, τα θύματά τους τρελαίνονταν. Τόσο μεγάλη ήταν η δύναμη των Ερινύων που οι αρχαίοι Έλληνες δεν τολμούσαν καν να τις αναφέρουν με το όνομά τους. Όταν δεν καταδίωκαν ενόχους εγκλημάτων στη γη, οι τρεις θεότητες της εκδίκησης βασάνιζαν αμαρτωλούς στον Κάτω κόσμο.
Β
ΜΟΙΡΕΣ
Θεότητες που αποφάσιζαν για την τύχη κάθε ανθρώπου στην αρχαιότητα.
Οι τρεις Μοίρες ήταν η Κλωθώ, η Λάχεση και η Άτροπος. Η Κλωθώ έκλωθε το νήμα της ζωής, η Λάχεση μοίραζε αυτό που ήταν γραφτό να λάχει στον καθένα, και η Άτροπος, όταν μια ζωή έφτανε στο τέλος της, έσπαγε την κλωστή και ο θνητός αναπόφευκτα πέθαινε. Ο μύθος των Μοιρών ως θυγατέρων της Νύχτας ίσως πηγάζει από το θρύλο μιας ομάδας πνευμάτων της γέννησης, θεοτήτων που επέβλεπαν τις μελλοντικές ζωές των νεογέννητων. Αρχικός σκοπός τους μπορεί να ήταν ο καθορισμός της τύχης κάθε ανθρώπου κατά τη γέννησή του. Βαθμιαία, οι Μοίρες απέκτησαν ευρύτερο ρόλο στη μυθολογία, παρότι η δύναμη των βουλών τους δεν ήταν πάντα ευκρινής. Για παράδειγμα ο Δίας, ο βασιλιάς θεών και ανθρώπων, ήταν υποχρεωμένος να υποτάσσεται πάντα στα κελεύσματα των Μοιρών.
