Γενικά για το ιχνογράφημα
1. Ιχνογράφημα ή σχέδιο;
Στην ελληνική βιβλιογραφία συναντούμε για το θέμα μας δύο όρους: παιδικό «σχέδιο» και παιδικό «ιχνογράφημα». Μερικοί μελετητές προτιμούν τον πρώτο, άλλοι το δεύτερο όρο. Η λέξη «σχέδιο» στη γλώσσα μας έχει πολλές σημασίες. Παρακάτω σημειώνουμε μερικές:
Σχέδιο: Παράσταση αντικειμένου (υπάρχοντος ή μέλλοντος να κατασκευαστεί) με γραμμές (και υπό κλίμακα) στο χαρτί. Π.χ. σχέδιο πόλεως = Γραμμικό ποίκιλμα σε ύφασμα, χαρτί κλπ.= Τύπος, καλούπι = Πρώτη διατύπωση γραπτού κειμένου (έκθεση, σύμβαση, έγγραφο) = (μτφ) Λεπτομερειακός καθορισμός μιας ενέργειας (έχω ένα ωραίο σχέδιο να προτείνω) = Πρόθεση, σκοπός, επιδίωξη, στόχος (1) Βλέπε:
1. Μέγα Λεξικό της Ελλ. Γλώσσης Δ. Δημητράκου.
2. Ορθογραφικό & Ερμηνευτικό λεξικό ΠΡΩΙΑΣ, τόμ. Α΄ σ. 2332
3. Λεξικό της Δημοτικής Εκδ. Ελληνικών Εκδόσεων σελ. 683, 304.
Εδώ υιοθετούμε την πρώτη σημασία της λέξεως αφού πρώτα τη συσχετίσουμε με τη λέξη ιχνογράφημα. Ιχνογράφημα σημαίνει αναπαράσταση κάποιου πράγματος με γραμμές μολυβιού χωρίς χρώματα. Η σημασία αυτή συμπίπτει με την πρώτη σημασία της λέξεως «σχέδιο» όχι όμως απόλυτα. Στη λέξη σχέδιο η αναπαράσταση είναι ακριβής (και υπό κλίμακα) ενώ κάτι τέτοιο δεν υποδηλώνεται με τη λέξη ιχνογράφημα. Σχετική είναι και η σημασία της λέξεως «ζωγραφώ». Ζωγραφώ = Απεικονίζω τα ζώα (αρχική σημασία) (1) = Απεικονίζω κάθε πράγμα με γραμμές και χρώματα. Ο Κ. Ευρυγένης στο βιβλίο του «Ιχνογραφία-Χειροτεχνία σε νέες βάσεις» προτείνει η λέξη ζωγραφική να θεωρηθεί ως προερχόμενη από το «ζω (ζωή)+γράφω» και όχι από το «ζώο+γράφω».
Η έννοια αυτής της λέξεως είναι οπωσδήποτε πλατύτερη απ’ τη σημασία που δώσαμε στις δύο προηγούμενες λέξεις.
Οι Παιδαγωγοί και οι Ψυχολόγοι χρησιμοποίησαν άλλοι τον όρο «παιδικό ιχνογράφημα» & άλλοι τον όρο «παιδικό σχέδιο» πλαταίνοντας ή στενεύοντας την αρχική τους σημασία. Περισσότερο, νομίζω, θα κυριολεκτούσαν αν χρησιμοποιούσαν τον όρο «παιδική ζωγραφιά» μια και στις μελέτες τους δεν αποκλείουν το έγχρωμο σχέδιο ή ιχνογράφημα του παιδιού.
Στη δική μας μελέτη θα χρησιμοποιούμε και τους δύο όρους «παιδικό σχέδιο» ή «παιδικό ιχνογράφημα» χωρίς διάκριση με την ακόλουθη σημασία: «αυτό που μπορεί το παιδί να φτιάξει (να αναπαραστήσει) σ’ ένα φύλλο χαρτί ή σε άλλη επιφάνεια με το μολύβι, τα χρώματα ή κάθε άλλο εργαλείο που γράφει ή χαράζει».
2. Η ζωγραφική τέχνη στην πορεία της ανθρωπότητας
Η ζωγραφική τέχνη είναι μια απ’ τις λεγόμενες εικαστικές τέχνες. Η παράδοση (λέγει ο φιλόσοφος Αθηναγόρας) αναφέρει πως εφευρέτες της Ιχνογραφίας ήταν ο Σαυρίας ο Σάμιος και ο Κράτωνας ο Σικυώνιος. Ο πρώτος θεωρείται εφευρέτης της σκιαγραφίας και ο δεύτερος της γραφικής.
Χωρίζεται σε τρεις μεγάλους κλάδους: την Ιχνογραφία (παράσταση αντικειμένων με γραμμές και σκιά), την τοιχογραφία (επική εκδήλωση της ζωγραφικής) και την Πινακογραφία ή Οκριβαντογραφία (ζωγραφικοί πίνακες).
Η ζωγραφική τέχνη συνοδεύει τον άνθρωπο απ’ τα πρώτα του βήματα πάνω στη γη. Απ’ την Παλαιολιθική ακόμη εποχή βρίσκουμε ιχνογραφικά έργα του σχεδιασμένα στις πλευρές των σπηλαίων. Πρόκειται για ποικίλα ζώα που εικονίζονται με μεγάλη φυσικότητα και που μαρτυρούν πως η ιχνογραφία αποτελεί την πρώτη, «ενστικτώδη» τέχνη του ανθρώπου. Στη Νεολιθική εποχή, που ο άνθρωπος άρχισε πλέον να ζει ειρηνικά καλλιεργώντας τη γη, η ιχνογραφία παίρνει αφηρημένο χαρακτήρα και περιορίζεται στα γραμμικά στολίσματα των πήλινων αγγείων. Στη συνέχεια η ζωγραφική θα αποτελέσει μια απ’ τις κυριότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις του ανθρώπου.
Στους Αιγυπτίους, Ασσυρίους, Φοίνικες, Πέρσες η ζωγραφική υπηρετεί την αρχιτεκτονική. Έχει διακοσμητικό χαρακτήρα στις προσόψεις και τους εσωτερικούς τοίχους των ανακτόρων. Μας εκπλήσσουν ευχάριστα επίσης οι εξαιρετικές τοιχογραφίες των ανακτόρων του Μίνωα στην Κρήτη και γενικότερα τα ζωγραφικά έργα των αρχαίων Ελλήνων, στο μέτρο που διασώζονται, προκαλούν το θαυμασμό μας.
Οι Ρωμαίοι και οι Ετρούσκοι αργότερα μιμούνται τους Έλληνες και στη Βυζαντινή εποχή η ζωγραφική παίρνει τη μορφή της Αγιογραφίας. Στο Μεσαίωνα παρατηρείται μια άλλη, θρησκευτική, χριστιανική τροπή στην ανάπτυξη γενικά των τεχνών. Κι ένα ξαφνικό άνθισμά τους παρουσιάζεται στα χρόνια της Αναγέννησης που φτάνει μέχρι την εποχή μας. Έργα όπως του Μιχαήλ Αγγέλου, του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, του Ελ Γκρέκο (Θεοτοκόπουλου) θα παραμένουν κλασικά.
Στους νεώτερους χρόνους νέοι μεγάλοι ζωγράφοι εμφανίζονται και νέες συλλήψεις και τεχνοτροπίες θα αποτελέσουν το ζενίθ της αναπτύξεως της ζωγραφικής τέχνης. Στη νεώτερη Ελλάδα, απ’ τη Λαϊκή Τέχνη θα περάσουμε στη μεταβυζαντινή περίοδο με το Θεόφραστο & το Δοξαρά, για να φτάσουμε στο Γκύζη, το Βρυζάκη, τον Κώστα Παρθένη και τους σύγχρονούς μας. Στις μέρες μας πολλές εκθέσεις ζωγραφικής εγκαινιάζονται και ολοένα καινούργια στοιχεία εμφανίζονται στην τεχνοτροπία των καλλιτεχνών μας. Διαπιστώνουμε λοιπόν καθαρά πως η ζωγραφική τέχνη συνοδεύει την ανθρώπινη ζωή από την εμφάνιση της πάνω στη γη μέχρι σήμερα και πως αποτελεί μια απ’ τις κυριότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις της.
3. Η ζωγραφική στη ζωή του ανθρώπου
Η ζωγραφική εκτός του ότι αποτελεί μια απ’ τις πολιτιστικές εκδηλώσεις και συνοδεύει την αναπτυξιακή εξέλιξη της ανθρωπότητας, αποτελεί και χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ανθρώπου, ιδίως στην παιδική του ηλικία.
Η ιχνογραφία αποτελεί μια απ’ τις ωραιότερες ασχολίες του μικρού παιδιού. Οι τοίχοι των παιδικών δωματίων και κάθε άλλη λεία επιφάνεια «διακοσμούνται» με τα έργα των μικρών παιδιών. Οι αυθόρμητες αυτές δημιουργίες που τόσο πολύ μας προκαλούν, φανερώνουν καθαρά πως η ιχνογραφία είναι δεμένη με την ανάπτυξη του ανθρώπου. Τα μικρά παιδιά γράφουν ή χαράζουν παντού με μολύβι, κάρβουνο ή άλλο αντικείμενο. Τίποτε δεν μπορεί να σταματήσει αυτή τους την εκδήλωση, γιατί πηγάζει από μια ενδόμυχη ανάγκη τους. Τα ακατανόητα πολλές φορές «έργα τους» εκφράζουν αυθόρμητα και ειλικρινά κάθε τι που τα διακατέχει. Τα ιχνογραφήματά τους αποτελούν ένα είδος εκφράσεως του εσωτερικού τους είναι, μα πέρα απ’ αυτό είναι και μια έκφραση καλλιτεχνικής συλλήψεως και δημιουργίας.
Στη μεγάλη του ηλικία πολύ λίγο ο άνθρωπος ασχολείται με την ιχνογράφηση και τη ζωγραφική. Το ενδιαφέρον του στρέφεται σε άλλους, ίσως πιο χρησιμοθηρικούς, σκοπούς. Δεν παύει όμως να συγκινείται απ’ το θέαμα ενός καλού έργου. Η συγκίνηση κι η ευχαρίστηση που νιώθει από την παρατήρηση ενός ωραίου πίνακα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό απ’ την καλαισθητική του καλλιέργεια.
Λίγο στην εποχή μας προσέχουμε την καλαισθητική αγωγή του ανθρώπου. Οι υπερβολικές απαιτήσεις του καιρού μας μάς αναγκάζουν να ρίξουμε όλο το βάρος στην απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων, παραβλέποντας άλλες πτυχές της προσωπικότητάς του. Κι όμως, αν μπορούσαμε να κάνουμε τον άνθρωπο να ασχοληθεί γενικά με την τέχνη θα τον βοηθούσαμε να αποφύγει ή να ελευθερωθεί από τις πολλές ψυχικές συγκρούσεις του. Η ψυχολογική θεωρία της τέχνης τονίζει την ευεργετική επίδραση που ασκεί στον ψυχισμό η Τέχνη (σαν μορφή παιχνιδιού ή ψυχαγωγίας). Στα πλαίσια της θεωρίας αυτής ανήκει η άποψη ότι η Τέχνη επιφέρει στον άνθρωπο κάθαρση των παθών που δημιουργούν διάφοροι υποκειμενικοί και αντικειμενικοί παράγοντες. Την άποψη αυτή τονίζει ο Αριστοτέλης στον ορισμό της Τραγωδίας και ο Φρόιντ.
«Το μόνο μέσο για να αποφύγουμε τη δυστυχία, είναι να αφοσιωθούμε στην τέχνη. Χωρίς αυτήν η ζωή δεν έχει καμιά αξία. Ας αγαπιόμαστε εν ονόματι της τέχνης, όπως οι μυστικιστές αγαπιούνται εν ονόματι του Θεού» αναφέρει ο Floubert.
