Συχνά αναρωτιέται κανείς, εφόσον βέβαια άπτεται των ενδιαφερόντων και των ευαισθησιών του, για το ρόλο και τη σημασία της ανθρωπιστικής παιδείας στο σχολείο του σήμερα. Προτού απαντήσει κανείς σε αυτή την πρωταρχικής βαρύτητας αναρώτηση είναι απαραίτητο να καθορίσει τις προϋποθέσεις και τους σκοπούς της Παιδείας και της Εκπαίδευσης.
Κατά τη γνώμη μου αποκλειστικός σκοπός της εκπαίδευσης δεν πρέπει να είναι η προετοιμασία του νέου ανθρώπου για την αγορά εργασίας στην «κούρσα» του ξέφρενου οικονομικού και τεχνολογικού ανταγωνισμού Ευρώπης - Αμερικής – Ιαπωνίας – Κίνας - Ρωσίας, πράγμα που γίνεται σήμερα, κατά κόρον, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας (και στη χώρα μας), αλλά βασικός σκοπός της εκπαίδευσης θα έπρεπε να είναι η προσφορά ουσιαστικής παιδείας. Και η παιδεία είναι "απόρροια της αγωγικής πράξης κατά την οποία εκπαιδευτές, εκπαιδευτικές αξίες και εκπαιδευόμενοι βρίσκονται σε μια δυναμική αλληλενέργεια, η οποία πηγάζει από βάθη, όπου σβήνει η διαφορά του ατομικού «εγώ» και «συ» από την ταυτότητα της ζωής. Και μαζί σβήνουν διαφορές θρησκευτικές, εθνικές, χρωματικές, πολιτικές, φυλετικές, πολιτιστικές, διαφορές φύλου, καταγωγής, κοινωνικής προέλευσης. Σβήνουν οι διαφορές και αναδύεται ως κατηγορική προσταγή η φωνή της ηθικής, η οποία ορίζει την ανθρώπινη ποιότητα. Ο άνθρωπος τότε πραγματώνει την ανώτερη φύση του, την πνευματική του ουσία".
Αυτά, βέβαια, ηχούν λιγάκι ρομαντικά σε μιαν εποχή σαν τη δική μας, στην οποία οι κατά καιρούς πλανητάρχες και οι συνεργάτες τους, χρησιμοποιώντας τη σύγχρονη τεχνολογία καταστρατηγούν κάθε έννοια δικαίου και επιβάλλουν τη βούλησή τους σε ανατολή και δύση, σε βορρά και νότο.
"Στις σημερινές καπιταλιστικές κοινωνίες, παρατηρούν σοβαροί φιλόσοφοι της παιδείας, η παιδεία υποκαθίσταται απροκάλυπτα από την επαγγελματική εκπαίδευση με το επιχείρημα ότι οι νέοι πολίτες πρέπει να κερδίζουν τα προς το ζην αναγκαία συντελώντας στην οικονομική πρόοδο της κοινωνίας τους. Η γενική μόρφωση, λένε, δεν εξυπηρετεί τις τρέχουσες ανάγκες της ζωής. Πρέπει να αντικατασταθεί με την εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση. Το επιχείρημα, όμως, αυτό δείχνει απλώς ότι οι απόφοιτοι των σχολείων γενικής εκπαίδευσης χρειάζονται κάποια, συνήθως βραχυπρόθεσμη, επαγγελματική εκπαίδευση, για να μπορούν να μπουν μέσα στους παιδαγωγικούς μηχανισμούς της κοινωνίας τους, και δεν αποδεικνύει ότι η παιδεία πρέπει να υποκατασταθεί από την επαγγελματική εκπαίδευση". Άλλωστε ο άνθρωπος της ουσιαστικής κριτικής και διαλεκτικής παιδείας αποκτά τέτοια υποδομή, ώστε σε μικρό χρονικό διάστημα να μπορεί να κατακτήσει τις περιοχές της κάθε είδους τεχνολογίας, της οποίας οι ορίζοντες ανοίγουν μόνο από ανθρώπους με κριτική ικανότητα, με φαντασία, με ευρηματικότητα, με όραμα για νέους καλύτερους κόσμους. Και τέτοιοι άνθρωποι δεν μπορεί να είναι άλλοι από τους ανθρώπους της ουσιαστικής παιδείας και πνευματικής καλλιέργειας. Μάλλον λοιπόν είμαστε ρεαλιστές ως πρεσβεύουμε τις παραπάνω απόψεις. Άλλωστε, σε εποχές ανατροπής και αναθεώρησης των αξιών δεν υπάρχει υγιέστερος ρεαλισμός από το ρομαντισμό.
Για όλους τους ανωτέρω λόγους και για άλλους ακόμη που θα εκτεθούν στη συνέχεια τα παραμελημένα, σχεδόν σφαγιασθέντα Ανθρωπιστικά Γράμματα πρέπει να αποκατασταθούν στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και προπάντων στο Λύκειο. Τα «μοντέρνα» μαθήματα, σύγχρονα και «εκσυγχρονιστικά» πήραν σε πολλές περιπτώσεις τη θέση ανθρωπιστικών μαθημάτων που διδάσκουν διαχρονικές αξίες και πνευματικά, ψυχοδιανοητικά ιδανικά! Σαν να υπάρχει, όσο υπάρχουν και θα υπάρχουν άνθρωποι και ανθρώπινες πολιτείες, κάτι πιο σύγχρονο και πιο μοντέρνο από τη δημοκρατία. Σαν να παλιώνουν οι αξίες: η "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, ο "Προμηθέας" του Αισχύλου, η "Λυσιστράτη" του Αριστοφάνη. Πώς αλλιώς; Αθάνατες αξίες, αξίες λόγοι, αξίες "νόμοι υψίποδες, ουρανίαν δι' αιθέρα τεκνωθέντες, ων Όλυμπος πατήρ μόνος", αξίες "που δεν τις εγέννησε ή θνατά φύσις ανέρων, κι ούτε ποτέ τις κοιμίσει η λήθη... Δεν τις συλλαμβάνεις λογικά τις αξίες αυτές, τις νιώθεις, με τη σοφία της ζωικής πείρας, που κυλά απαλά, βουβά κι απλώνεται σα μεγάλο ποτάμι...", θα μας έλεγε ο Φ. Πολίτης. αξίες που μόνον όταν ο άνθρωπος φτάσει στην κορυφαία έκφρασή του θα κάνουν να φουντώσει μέσα του "ο άπειρος ηθικός κόσμος", η πραγματικά νέα θρησκεία, το "καινόν δαιμόνιον".
Πολλοί, άλλωστε, Έλληνες και ξένοι μελετητές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, θα μπορούσαν, στον αιώνα της θεάς τεχνολογίας, να ακούσουν μέσα από τον Επιτάφιο του Περικλέους τη φωνή του 5ου αιώνα π.Χ., ο οποίος υψώνει για λογαριασμό όλων των αιώνων και όλων των ανθρώπινων γενεών που πέρασαν και που θα έρθουν, το λόγο της δημοκρατίας: του δικαίου, του νόμου, της ισοδικίας, της ισονομίας, της ισοπολιτείας, της ισοκρατίας, της ισηγορίας, της παρρησίας, της αμεσότητας, της ευθύτητας, της ελευθερίας, του μέτρου - αγαθά που για λογαριασμό όλου του κόσμου κατέκτησαν οι Έλληνες, και που σήμερα υποχωρούν μπροστά σ' έναν υφέρποντα αμοραλισμό πολιτικό, θρησκευτικό, επιστημονικό, καλλιτεχνικό, συνδικαλιστικό, εκπαιδευτικό;
"Στον Επιτάφιο του Περικλέους, θα μας έλεγε ο Φ. Πολίτης, βυθίζεται ο 5ος αιώνας π.Χ. σε συλλογή, και μέσα από τη σιγή, όπως και στα βάθη απάτητης σπηλιάς, σουρώνει και σταλάζει ο λόγος της δημοκρατίας Η αττική πολιτεία, πολιτεία ελεύθερων ατόμων, απλώνει τη λάμψη της μέσα στο χώρο και στο χρόνο, η πνευματική ζωή έχει φτάσει στο κορύφωμα της, γεννιέται τώρα η ελεύθερη επιστήμη, η λυτρωμένη από προλήψεις έρευνα, η κριτική σκέψη. Ο αιώνας της αττικής ακμής μονολογεί".
Στα βιβλία της γλώσσας, κάποια στιγμή, οι Έλληνες μαθητές και μαθήτριες θα συναντήσουν το λόγο του E. Benveniste: "Κάθε φορά που ο λόγος ξετυλίγει ένα γεγονός, ο κόσμος ξαναχτίζεται από την αρχή. Τίποτε δεν είναι τόσο μεγάλο όσο ο λόγος, ο οποίος δημιουργεί τόσα πολλά με τόσο λίγο." Όταν τους διδάξουμε το λόγο του L. Wittegenstein: "The limits of my language mean the limits of my world" (Τα όρια της γλώσσας μου σηματοδοτούν τα όρια του κόσμου μου), ή και πάλι το δικό του λόγο: "Οι λέξεις είναι σαν την κρούστα στην επιφάνεια βαθιών νερών. Τα παραμύθια ψάχνουμε να τα βρούμε ακριβώς έτσι, κολυμπώντας κάτω από το νερό" ή το λόγο του Paul Valery: "Δεν υπάρχει λέξη που να μπορούμε να την καταλάβουμε, αν προχωρήσουμε στο βάθος", θα θυμηθούμε το λόγο του Οδυσσέα Ελύτη: "Κοιτάξτε τα χείλη μου, από αυτά εξαρτάται ο κόσμος". Και φραγμό στα χείλη του ποιητή δεν μπορείς να βάλεις.
Αυτά σημαίνουν πως θα 'ρθει καιρός -πρέπει να 'ρθει- που η γλώσσα δε θα διδάσκεται πια αποκλειστικά από βιβλία. Τα βιβλία της γλώσσας είναι τα ίδια τα πράγματα και οι γλωσσικές συνειδήσεις των παιδιών, όπου γλωσσικοί μηχανισμοί έτοιμοι από τη φύση και από τη γλωσσική κοινότητα περιμένουν το δάσκαλο που θα τους πυροδοτήσει για να γίνουν οι γεννήτριες του λόγου. Αυτό είναι το διδακτικό πεδίο της γλώσσας. Κι εδώ είναι που διολίσθησε το σχολείο και εγκλώβισε σε χρυσό κλουβί δάσκαλο και μαθητή. Μετέθεσε έτσι και μετέβαλε το διδακτικό πεδίο τους. Το μετέθεσε από το φυσικό του χώρο σ' έναν άλλο χώρο τεχνητό, και το μετέβαλε από δυναμικό, που ήταν στο φυσικό του χώρο, σε στατικό και μνημονικό.
Η γλώσσα είναι το μόνο ίσως γνωστικό αντικείμενο που μπορεί να διδαχθεί και χωρίς το σχολικό εγχειρίδιο ή, στην ευνοϊκότερη περίπτωση, μόνο με την οδηγητική συνέργεια του σχολικού εγχειριδίου. Γιατί, εκεί, στο μέσα κόσμο του παιδιού υπάρχει "δυνάμει" (και αθέατο) το βιβλίο της γλώσσας και δε μένει παρά να «λειτουργηθεί» για να καταστεί και "ενεργεία" (και θεατό). Και τότε η διδασκαλία της γλώσσας στη σχολική τάξη δε θα ασθμαίνει μανταλωμένη στις 150 σελίδες των εγχειριδίων των κανόνων του λόγου, αλλά θα γεννάει το λόγο της ζωής, το λόγο της Λογοτεχνίας, ποίησης και πεζογραφίας. Έχουν βλέπετε, μας το είπε ο ποιητής, "στις ψυχές τους μικρά τζάκια αναμμένα, για να ζεσταίνουν τα παιδιά". Μια τέτοια πρακτική εφαρμογή των εν λόγω αρχών φρονώ πως πραγματώνει το ακόλουθο «Σχέδιο παρουσίασης Μικροδιδασκαλίας 20΄» στο μάθημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας:
Τίτλος Μικροδιδασκαλίας: Σχήματα λόγου - εκφραστικά μέσα: παρομοίωση-μεταφορά.
Εκπαιδευτικοί στόχοι Μικροδιδασκαλίας:
Γνώσεις: Να μπορούν οι εκπαιδευόμενοι μαθητές να εντοπίζουν εύστοχα παρομοιώσεις και μεταφορές σ’ ένα κείμενο πεζού λόγου.
Ικανότητες: Να μπορούν να χρησιμοποιούν οι ίδιοι τα παραπάνω εκφραστικά μέσα στο λόγο τους -προφορικό και γραπτό- και να συνειδητοποιούν τη διαμεσολάβηση του συμβολικού-μεταφορικού στοιχείου στην ελληνική γλώσσα.
Στάσεις: Να υιοθετήσουν το γεγονός ότι η γλώσσα, όπως και ο κόσμος, είναι φτιαγμένη από σύμβολα. Έτσι, οι παρομοιώσεις και οι μεταφορές ως εκφραστικά μέσα και αισθητικά σχήματα λόγου, στοιχειοθετούν την ποιητική λειτουργία της γλώσσας σε πεζό κείμενο: η αλλαγή του τρόπου προσδιορισμού ενός ατόμου, ενός τόπου, μιας υπηρεσίας, μιας λειτουργίας, η αλλαγή των λέξεων οδηγεί το υποσυνείδητο να δει με άλλο μάτι την πραγματικότητα. Έτσι, στην επιμόρφωση των μαθητών μας σε ζητήματα γλώσσας, το «εργαστήρι της ζωντανής γλώσσας» δεν σημαίνει το ίδιο με το «μάθημα των ελληνικών».
Ο καθένας καταλαβαίνει τώρα ότι τα σχολικά βιβλία μάλλον είναι υπόθεση ευαίσθητων συγγραφέων / δασκάλων οι οποίοι, για την ώρα τουλάχιστον, δε φαίνονται να είναι αρκετοί στον ελληνικό εκπαιδευτικό ορίζοντα. Και ούτε θα τους αναδείξουν τα κονδύλια, όπως αναδεικνύουν π.χ. μια βιομηχανία. Πρόκειται για ποιότητες ανθρώπων, οι οποίοι παραμένουν παγερά αδιάφοροι στο χρήμα.
