α. Ιδιαιτερότητες και σκοποί της Ιστορίας
Κατά την διδασκαλία της Ιστορίας αντιμετωπίζουμε ως διδάσκοντες προβλήματα θεωρητικής και πρακτικής φύσης. Ορισμένα από αυτά είναι πολύπλοκα ως προς την επιστημονική τους υπόσταση κι άλλα από αυτά είναι δυσεπίλυτα ως προς την παιδαγωγική τους προσέγγιση και αντιμετώπιση. Ο διδάσκων, προκειμένου να επιτύχει τους σκοπούς που κάθε φορά θέτει στη διδασκαλία του, οφείλει να προσπαθεί να συνδυάζει λειτουργικά και δημιουργικά τις ιδιότητες/λειτουργίες και του επιστήμονα ιστορικού και του δασκάλου - παιδαγωγού.
Θεωρητικά Προβλήματα:
Στα περισσότερα διδακτικά εγχειρίδια της Ιστορίας, και στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, δεν έχει καθοριστεί επακριβώς ποιος είναι ο στόχος του μαθήματος. Θέλουμε να διδάξουμε γεγονότα και ημερομηνίες ή να μυήσουμε τους μαθητές μας σε μια γενικότερη "ανθρωπιστική" προσέγγιση στα ιστορικά γεγονότα; Μπορούν να επιτευχθούν και τα δυο ταυτόχρονα και υπό ποιες προϋποθέσεις; Τα παραπάνω εύλογα ερωτήματα απασχολούν συχνά τον ευσυνείδητο δάσκαλο της Ιστορίας που αγωνιά να μεταδώσει με εύληπτο, σαφή και, κατά το μάλλον ή ήττον, γοητευτικό τρόπο, την ατμόσφαιρα, την καθημερινότητα και τον παλμό της ζωής περασμένων εποχών στους ανήσυχους και φιλοπερίεργους μαθητές του. Ωστόσο, οι απαντήσεις, οι λύσεις και οι αναπροσαρμογές ή οι τροποποιήσεις στα ερωτήματα αυτά, που απαιτούν οι συνεχώς εξελισσόμενες κοινωνικές και άρα διδακτικές συνθήκες στην εποχή μας, είναι σύνθετες, πολύπλοκες και στις περισσότερες των περιπτώσεων πολυπαραγοντικές.
Οι παραπάνω θεωρητικοί προβληματισμοί, εμπλουτισμένοι και με τις πρακτικές διαστάσεις της ερμηνείας των ιστορικών προβλημάτων, καθιστούν το έργο του παιδαγωγού - ιστορικού δύσκολο μα και ερεθιστικά προκλητικό, αφού αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικά πρόσφορο πεδίο δημιουργικού πειραματισμού και διεπιστημονικής - διαθεματικής προσέγγισης/συνεργασίας κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών.
- Ως πολίτες και ιστορικοί επιστήμονες έχουμε όλοι τις δικές μας απόψεις, πολιτικές, οικονομικές, ιδεολογικές, κοινωνικές, οι οποίες διαμορφώθηκαν υπό το βάρος διαφόρων εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων. Επίσης, ως αυτόνομες προσωπικότητες μιας δημοκρατικής κοινωνίας, διαθέτουμε την ατομική και συλλογική μας κουλτούρα, η οποία εκφράζει σε επίπεδο καθημερινής πράξης και πρακτικής, το ουσιαστικό μας ψυχικό και κοινωνικό «στίγμα», την πραγματική συμβολή μας στον πολιτισμό της κοινωνίας στην οποία διαβιούμε.
- Ως εκπαιδευτικοί δεσμευόμαστε και περιοριζόμαστε από την ιδιοσυγκρασία μας, η οποία αναπτύχθηκε λόγω γνώσεων, ανατροφής, συμπλεγμάτων, προσλαμβανουσών παραστάσεων ποικίλων που διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Επιπλέον, ως εκπαιδευτικοί οφείλουμε να αναρωτιόμαστε κάθε ώρα και στιγμή για τη φύση των πηγών διαμόρφωσης των αντιλήψεών μας και την εγκυρότητά τους. Εξάλλου, η άσκηση ειλικρινούς αυτοκριτικής αποτελεί στοιχείο εκ των ων ουκ άνευ για τον ζωντανό, τον παλλόμενο από ανησυχίες εκπαιδευτικό.
- Ένας τέτοιος ανοιχτόμυαλος και ευαίσθητος εκπαιδευτικός δεν πρέπει ποτέ να ξεχνά πως η Ιστορία χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς ως ιδεολογικό όπλο στην κατασκευή πολιτών όπως τους θέλει η εξουσία, η οποία δημιουργεί και το ιδεολόγημα της Ιστορίας. Οι εκ των υστέρων κατασκευασμένες και, με την πάροδο του χρόνου, παγιωμένες αντιλήψεις για το ρόλο της Ιστορίας ως μορφωτικού και διδακτικού κατ’ επέκταση αγαθού πρέπει να γίνονται αντικείμενο αμφισβήτησης και διερεύνησης εκ μέρους του ανθρωπιστή εκπαιδευτικού, εφ’ όσον και στο βαθμό, βέβαια, που η Ιστορία λειτουργεί και ως ανθρωπιστική και κοινωνική επιστήμη.
Πρακτικά Προβλήματα:
Ανακύπτουν αρκετά πρακτικά προβλήματα ως απόρροια των θεωρητικών που η αντιμετώπισή τους χρήζει ιδιαίτερης γνώσης, προσοχής και ευαισθησίας εκ μέρους του εκπαιδευτικού:
- Η δυσκολία της κατανόησης της ιδιαιτερότητας του ιστορικού γεγονότος και της αμφιβολίας που οφείλει να διέπει τον μελετητή ιστορικό. Τα παιδιά πρέπει να έχουν την αίσθηση ότι αυτό που σήμερα είναι αποδεκτό ως επιστημονική άποψη, μπορεί να μην ισχύει αύριο. Αυτή η αλλεπάλληλη εξελικτική πορεία στην ιστορική έρευνα, που μπορεί να μην ακολουθεί γραμμική κατεύθυνση αλλά ενίοτε να αποδεικνύεται ανατρεπτική των προηγούμενων απόψεων και θεωριών, σπειροειδής, κυκλική ή ακόμη και ανορθολογική ή, τέλος πάντων, δύσκολα ερμηνεύσιμη, αποτελεί και το μεγαλύτερο εμπόδιο που θα προσπαθήσει να υπερπηδήσει ο διδάσκων με τρόπο ανάλογο των γνώσεων, της εν γένει ιστορικής και κοινωνιολογικής του καλλιέργειας και της συνολικής συγκρότησής του.
- Η απώλεια σημαντικών ιστορικών πηγών σε περιόδους μεγάλης έντασης (π.χ. η περίοδος της Εικονομαχίας στο Βυζάντιο). Είναι γνωστό πως η ιστορία γράφεται από τους νικητές, άρα απόλυτα αντικειμενική ιστορική κρίση δεν μπορεί να υπάρξει. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό, βέβαια, με τη μελέτη και την αξιοποίηση διαφορετικών ειδών ιστορικών πηγών προσφέρει τη δυνατότητα για μια κριτική προσέγγιση και συνακόλουθα αποτίμηση του ρόλου της ιστορικής συγκυρίας, του συσχετισμού των δυνάμεων και της χρονικής σύμπτωσης στην ιστορική εξέλιξη.
- Η δυσκολία των μικρών παιδιών να αισθητοποιήσουν την χρονική διάρκεια, την ιστορική περίοδο με όρους μακροοικονομίας και κοινωνικών δομών.
- Η μελέτη της Ιστορίας αναφέρεται στις πράξεις των ενηλίκων. Τα παιδιά έχουν την περιέργεια όχι όμως και το γνωστικό ή ψυχολογικό υπόβαθρο να τις ερμηνεύσουν. Εξάλλου, η κατανόηση και ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων και φαινομένων απαιτεί προωθημένη ωριμότητα, ατομική και κοινωνική ευαισθησία και συνάμα συσσωρευμένη εμπειρία ζωής, πράγματα που ακόμη δεν έχουν κατακτήσει τα παιδιά, τουλάχιστον ως την ηλικία των 16 ετών.
- Η δυσκολία κατανόησης των ιστορικών όρων. Τα παιδιά, τουλάχιστον τα μικρής ηλικιακής και νοητικής ωριμότητας, ενώ λένε «έχω το δίκιο με το μέρος μου», δεν μπορούν να κατανοήσουν τον όρο «κράτος δικαίου». Το ίδιο συμβαίνει και με τους αφηρημένους όρους δικαιοσύνη, ελευθερία κλπ., οι οποίοι αναφέρονται σε σύνολα ιδεών και συστήματα επιμέρους εννοιών.
- Δεν υπάρχει επιστημονική συμφωνία για το «ύψος», το επίπεδο και την ποιότητα των ιστορικών γνώσεων που πρέπει να κατακτήσει κάθε μαθητής. Με την ανάπτυξη των επιστημών έχει γίνει πλέον δύσκολη η επιλογή της διδακτέας ύλης, καθώς και η διαδρομή των μαθητών μέσα από το πλήθος των αντιφατικών μεταξύ τους πηγών.
Κατά την αυστηρή, λοιπόν, «ορθολογιστική» των θετικών επιστημών προσέγγιση, η Ιστορία δεν είναι επιστήμη. Μέσα σ’ αυτό τον κυκεώνα αντικρουόμενων αντιλήψεων και αντιμαχόμενων απόψεων, το μόνο που επιβάλλεται να κάνουμε είναι να αποφεύγουμε την ηθελημένη υποκειμενικότητα. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο με τον αυστηρό έλεγχο των πηγών και της αξιοπιστία τους.
Πώς αίρεται η υποκειμενικότητα της Ιστορίας;
Α. Με τη χρήση πηγών διαφορετικής προέλευσης και διαφορετικής οπτικής γωνίας στην ερμηνεία των γεγονότων.
B. Χρησιμοποιώντας πηγές που μας δίνουν την δυνατότητα να μεταβαίνουμε σε άλλες παρεμφερείς ή και αντίθετες στην κοσμοαντίληψη πηγές.
Γ. Με έρευνα του είδους, της προέλευσης και της αξιοπιστίας της πηγής.
Δύο από τις σπουδαιότερες διδακτικές αρχές πάνω στις οποίες πρέπει να βασίζεται η Ιστορία είναι οι εξής: Αρχικά οφείλουμε να εφορμούμε, να ξεκινούμε τη διδασκαλία της Ιστορίας από την εμπειρία των παιδιών, διότι αυτό είναι και το μόνο χειροπιαστό πράγμα που διαθέτουμε. Η αναφορά στο παρελθόν μπορεί μερικές φορές να είναι πολύ αφηρημένη. Το παιδί με κατάλληλες ερωτήσεις και φανταζόμενο τον εαυτό του μέσα στην χωροχρονική συνέχεια μπορεί να ζωντανέψει την ιστορική πραγματικότητα και μόνο τότε να την αντιληφθεί και να την κατανοήσει. Δεύτερη σημαντική αρχή είναι η «χρονική εκκίνηση». Πρέπει να ξεκινάμε από το σήμερα, να πηγαίνουμε πίσω στο χρόνο και να επιστρέφουμε στο σήμερα συσχετίζοντας, συγκρίνοντας και αποτιμώντας παρόν και παρελθόν, πλουσιότεροι σε γνώσεις, εμπειρία, κριτική και συνδυαστική ικανότητα.
