Εισαγωγή - ιστορική αναδρομή
Πολλοί ιστορικοί, διανοητές και κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν την άποψη πως στο Βυζάντιο και στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν υπήρχε Ιερά Εξέταση. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές η «Ιερά Εξέταση» είναι δημιούργημα των Παπικών (Καθολικών) και αργότερα των Προτεσταντών (Διαμαρτυρομένων). Η Ορθόδοξη Εκκλησία σύμφωνα με την παραπάνω άποψη ουδέποτε χρησιμοποίησε βία και Ιερά Εξέταση προκειμένου να επιβάλλει τις απόψεις και τις ιδέες της. Βέβαια, η ωμή βία, ο φόβος και τρόμος και όλα αυτά τα παρεμφερή θεμελιώνονται, θεολογικώς και πρακτικώς, σε πολυάριθμα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης, των Ιερών Ευαγγελίων του Ιησού Χριστού, των Επιστολών του Παύλου, των Πράξεων και Επιστολών των Αποστόλων, των γραπτών και λόγων των Εκκλησιαστικών Πατέρων, και σε αποφάσεις συνόδων. Από την άλλη μεριά, όλες οι παραπάνω διαπιστώσεις έρχονται σε αντίθεση με την περίφημη ρήση του Ιησού Χριστού: «Όστις θέλει οπίσω μου ελθείν».
Σαφώς και προφανώς, και ως απαραίτητη προϋπόθεση αυτής της διερεύνησης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Εκκλησία εν γένει, είτε Δυτική είτε Ανατολική, υπήρξε αρχικά de facto μία Εκκλησία, η Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία, μέχρι του Ιερού Φωτίου (+820-891, 9ος αιών) και de jure μέχρι το +1054, το έτος δηλαδή που υπεγράφη οριστικά το σχίσμα μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Εκκλησίας. Όταν δε μιλούμε περί Δυτικής Ιεράς Εξέτασης εννοούμε αυτήν, η οποία προέκυψε θεσμικά από τον 13ο αιώνα και μετά και εδραζόταν σ’ όλα τα φρικιαστικά γεγονότα και εγκλήματα που έλαβαν χώρα τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή κατά τους προηγούμενους αιώνες, κατά τους οποίους όπως προαναφέραμε, η Εκκλησία «με την χάρη, προστασία και καθοδήγηση του Αγίου Πνεύματος» μέχρι το +1054 ήταν «η μία και μοναδική άμπελος του Ιησού Χριστού». Από τον 13ο αιώνα και μετά, βλέπομε τη βίαιη ενίοτε και ανεξέλεγκτη ή «αυθαίρετη» δράση της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας να περιορίζεται σημαντικά. Αυτό το συμβάν οφείλεται στις ιστορικές συγκυρίες και τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις κατά τις εποχές αυτές.
Με τις εισβολές των σταυροφόρων και την δήωση της Κωνσταντινουπόλεως το +1204 απ’ αυτούς, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν έχει πλέον δυνάμεις, παραπαίει και χάνει την αυτοκυριότητά της. Η δύναμη της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, του κράτους και των αυτοκρατόρων μειώνεται δραματικά. Μετά, αν εξαιρέσουμε τις Μογγολικές επιδρομές, από τον 13ο αιώνα το Βυζάντιο γίνεται σταδιακά υποτελές στους Σελτζούκους και μετά στους Οθωμανούς Τούρκους για να υποδουλωθεί πλήρως το +1453. Τα νομικά, ποινικά, αστικά και δικαστικά ζητήματα περιέρχονται στην εξουσία των νέων, αλλοφύλων και αλλοθρήσκων κατακτητών. Εκτός της χριστιανικής πίστεως τώρα έχουμε στα εδάφη της πάλαι ποτέ βυζαντινής αυτοκρατορίας και την μουσουλμανική και έτσι τα πράγματα γίνονται περισσότερο πολύπλοκα. Πέραν της δικαιοδοσίας που παραχωρήθηκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία από τον πορθητή Μωάμεθ και τον εκάστοτε σουλτάνο, η Εκκλησία δεν είχε πλέον την νομική κατοχύρωση, την κρατική υποστήριξη και την αστυνομική δύναμη που έχαιρε πριν για να ασκεί την επιρροή της, να πράττει ηγετικά και να επιβάλλει όλες εκείνες τις τιμωρίες και τα επιτίμια, πράγματα που έπραττε και επέβαλλε κατά τους Βυζαντινούς χρυσούς αιώνες της με την αρωγή των νόμων και την ανοχή ή υποστήριξη του ίδιου του κράτους.
Παρόμοιες δικαιοδοσίες κατά την διάρκεια των ίδιων σχεδόν αιώνων ισχύουν και για το άλλο ισχυρό σκέλος της Ορθοδόξου Εκκλησίας, δηλαδή την εκκλησία της Ρωσίας (ή «πασών των Ρωσιών»). Τον 13ο αιώνα η Ρωσία υποδουλώνεται στους Μογγόλους και μετά στους Τατάρους. Τώρα η ρωσική εκκλησία χάνει την κοσμική δύναμή της επί των εξαθλιωμένων ρωσικών λαών. Μόνο κατά το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα αρχίζει σιγά-σιγά να επανιδρύεται η ρωσική αυτοκρατορία με τον Ιβάν 3ο τον Μεγάλο και κατά τον 16ο αιώνα με τον Ιβάν 4ο τον Τρομερό. Μετά τον Ιβάν τον Τρομερό, παρά τις προσπάθειες του διαδόχου του, Μπόρις Γκουντούνωφ για βελτίωση των πραγμάτων, επήλθε μια περίοδος 50 ετών καταστροφικής αναρχίας και εξαθλιώσεως, για να ανέλθουν τελικά στην εξουσία οι Ρωμανώφ και να αρχίσει πάλι η Ρωσία να παίρνει τα πάνω της. Ειρήσθω εν παρόδω, η επικράτηση του Χριστιανισμού στη Ρωσία από τον 9ο αιώνα και μετά κόστισε τη ζωή πολλών χιλιάδων παγανιστών της υπαίθρου. Κάθε τόσο οι νεοφώτιστοι χριστιανοί της ανωτέρας τάξεως των Ρως έβρισκαν σαν διασκέδαση το να πηγαίνουν στην ύπαιθρο και να «εξοντώνουν» όσους παγανιστές τύχαινε να συναντήσουν.
Έτσι λοιπόν, ενώ από τον 13ο αιώνα και εντεύθεν η Καθολική Ιερά Εξέταση και από τον 16ο αιώνα η Προτεσταντική Ιερά Εξέταση οργανώνονται στη Δύση ως επίσημοι θεσμοί και οργιάζουν με τις ασύλληπτες νέες μεθόδους θανάτου και βασανισμού, στην Ανατολή οι ορθόδοξοι λαοί υποδουλώνονται σε αλλόφυλους και αλλόθρησκους κατακτητές με συνέπεια η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία να χάσει τη δύναμή της και το αυτεξούσιό της και εκ των πραγμάτων να μη μπορεί πλέον να συναγωνίζεται τις Ιερές Εξετάσεις της Δύσεως σ’ αυτή τη σύννομη επιβολή φόβου, τρόμου, πόνου, φρίκης και βασανισμού.
Β
Κωνσταντίνος – Θεοδόσιος
Η άτυπη Βυζαντινή «Ιερά Εξέταση» αρχίζει με τον χριστιανό αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνο (+274-337), ο οποίος όχι μόνον απλώς νομιμοποίησε τον Χριστιανισμό, αλλά του παρέδωσε όλη την αυτοκρατορία εν λευκώ. «Δεν χάθηκε ούτε στιγμή» λέγει ο Gibbon, «για να αποκλειστούν οι ιερείς και οι κήρυκες των ξεχωριστών συνάξεων από κάθε μερίδιο αμοιβών και απαλλαγών τις οποίες ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος είχε τόσο απλόχερα απονείμει στους κληρικούς της ορθοδόξου εκκλησίας. Αλλά καθώς οι αιρετικοί ακόμα υπήρχαν, κάτω από το σύννεφο της βασιλικής δυσμένειας, η κατάκτηση της Ανατολής ακολουθήθηκε αμέσως από ένα διάταγμα το οποίο ανακοίνωνε την ολοκληρωτική καταστροφή τους.». (Η αναγραφή αυτή είναι από το βιβλίο του Ευσεβίου Η Ζωή του Κωνσταντίνου, τόμος 3, κεφάλαια 63-66.).
Υπό τον Κωνσταντίνο και τους υιούς του εξεδόθησαν διαταγές εναντίον των Δονατιστών, οι οποίοι υπέστησαν τις πιο σκληρές τιμωρίες μέχρις ότου εσφάγησαν από τον Ιερό Αυγουστίνο στη Βόρειο Αφρική. Η άτυπη αυτή «Ιερά Εξέταση» συνεχίστηκε με τον Μέγα σφαγέα της Θεσσαλονίκης Θεοδόσιο τον 1ον, (+347-395). Το έτος +382 εκδίδεται διάταγμα από τον Θεοδόσιο, όλοι οι αιρετικοί και ειδικά οι Μανιχαίοι να ανιχνεύονται και να τιμωρούνται. Ήδη απ’ αυτόν τον καιρό οι όροι «ιερά εξέτασις» και «ιεροεξεταστής» χρησιμοποιούνται γενικώς. Το +385, ο Πρισκιλλιανός, ο Γνωστικός και Μανιχαίος, καταδικάστηκε από τον Μάξιμο στην πόλη Treves, και θανατώθηκε με χρήση βασανιστηρίων μαζί με έξι μαθητές του. Ένας νόμος του Ονωρίου, υιού του Θεοδοσίου, το έτος +398, εκφόβισε τους καθοδηγητές ορισμένων αιρέσεων, και ιδιαιτέρως τους ιερείς των Μοντανιστών και των Ευνομιανών, με εξορίες και θανατώσεις εάν αυτοί επέμεναν να συγκεντρώνουν κόσμο διαδίδοντας τις αιρετικές τους απόψεις. Τα διατάγματα για την εκρίζωση των παραδοσιακών θρησκειών της υπαίθρου ήταν έτι περισσότερο αυστηρότερα.
Β
Η εποχή του Ιερωνύμου και Αυγουστίνου
Έχοντας δημιουργηθεί κατά τον τέταρτο αιώνα, η άτυπη Ιερά Εξέταση βρισκόταν σε πλήρη ακμή τον πέμπτο αιώνα τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή. Μιλάμε δηλαδή για τον καιρό του Ιερωνύμου (+342-420) και του Αυγουστίνου (+354-540), των δύο μεγάλων καθολικών ορθοδόξων εκκλησιαστικών πατέρων, οι οποίοι έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στον καθορισμό του ορθοδόξου δόγματος και γνώριζαν καλά τα έργα και τη θεωρία των προκατόχων τους μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας. Αυτά καταδεικνύονται επαρκώς από τις Επιστολές και τα έργα των ιδίων. Ο Ιερώνυμος, όπως και ο Πάπας Λέων ο Μέγας αργότερα, ήταν υπέρ της θανατικής ποινής. Ας ρίξουμε μια ματιά στις θεολογικές διδαχές και θέσεις του Ιερωνύμου: «Μπορούμε να ρωτήσουμε» μας λέει «πώς γίνεται ο Θεός να είναι αγαθός, ο οποίος έδωσε τον νόμο και τους προφήτες, όταν βλέπει τη ζωή των διεφθαρμένων να ευδοκιμεί, και αυτοί να μην υφίστανται τίποτα απ’ αυτόν, σύμφωνα με την τιμωρία που τους αρμόζει. Έχουν πραγματικά πολλαπλασιαστεί, όλοι αυτοί που έχουν αποχωριστεί -αυτοί που με λυσσαλέα σαγόνια γαβγίζουν κατά του δημιουργού των- και οι οποίοι με υβριστική γλώσσα τον μέμφονται με βλάσφημους λόγους. Αυτοί έχουν αφθονήσει -αυτοί έχουν φυτρώσει, και έχουν επεκτείνει ρίζες. Έχουν γεννήσει γιους, και έχουν προσφέρει καρπούς. Τι καρπούς έχει προσφέρει ο Μαρκίων, με το να δημιουργήσει υιούς της απιστίας; Τι ο Βασιλίδης; Τι ο Βαλεντίνος; Όσον αφορά αυτούς, πραγματικά, έχει προφητευτεί, λέγοντας: “Έχουν γεννήσει γιους, και έφεραν καρπό. Βρίσκεσαι κοντά στο στόμα τους, αλλά μακριά από την καρδιά τους.”. Επικαλούνται τον Ιησού? αλλά δεν τον έχουν, και ούτε τον ομολογούν ως Χριστό. “Και συ, Κύριε, με έχεις γνωρίσει, και με έχεις δοκιμάσει ενώπιον σου. Αγίασε τους όταν έλθει η ημέρα της σφαγής τους”.». Εδώ ο Ιερώνυμος βασίζεται στο χωρίο του Ιερεμία: 12: 1-3: «Δίκαιος εί, Κύριε, ότι απολογήσομαι πρός σε, πλήν κρίματα λαλήσω πρός σε τι ότι οδός ασεβών ευοδούται, ευθήνησαν πάντες οι αθετούντες αθετήματα; εφύτευσας αυτούς καί ερριζώθησαν? ετεκνοποιήσαντο καί εποίησαν καρπόν? εγγύς εί σύ τού στόματος αυτών καί πόρρω από τών νεφρών αυτών. και συ, Κύριε, γινώσκεις με, δεδοκίμακας την καρδίαν μου εναντίον σου? άγνισον αυτούς εις ημέραν σφαγής αυτών.» Ο Ιερώνυμος συνεχίζει επεξηγώντας αυτό το χωρίο. Μας λέει λοιπόν: «Κατά ποίον τρόπο θα όφειλα να ερμηνεύσω αυτό; Ονομάζει τα βασανιστήρια αυτών που βασανίζονται, αγιασμό. (Tormenta sanctificatiomen vocateorum quitorquentur.). “Αγίασε αυτούς,” λέει, “όταν φθάσει η ημέρα της σφαγής αυτών.”. Δηλαδή, “με το να τους φονεύσεις, τους αγιάζεις.”». (Id est, perhoc quod interficis eos, sanctifica eos.). -[Εργασίες του Ιερωνύμου, Τόμος V, 818.].
Όταν ο Ιερώνυμος εξοργίστηκε επειδή ο Βιγιλάντιος απαγόρευσε τη λατρεία των λειψάνων, εξέφρασε την έκπληξή του διότι ο επίσκοπος του σκληρού αιρετικού δεν τον κατέστρεψε κατά σάρκα προς το συμφέρον της ψυχής? και ισχυριζόταν ότι ευσέβεια και ζήλος για τον Θεό δεν μπορεί να είναι ασπλαχνία. Η σκληρότητα, πράγματι, ισχυρίζεται, σ’ έναν άλλο χώρο, είναι το πιο γνήσιο ευεργέτημα, διότι προσωρινή τιμωρία μπορεί να αποτρέψει αιωνία καταδίκη (στο πυρ το εξώτερο). -[Επιστολή 109, ad Rip. Comment. in Naum, 1, 9.].
