Ας αναφερθούμε τώρα σε μερικά θέματα που θίγονται από τον Ιερό Αυγουστίνο, περιληπτικά. Στη νεανική του ηλικία, ο Αυγουστίνος δίδαξε θρησκευτική ελευθερία. Αλλά αυτά εντάσσονταν στο γενικό παλμό της νεότητας. Καθώς προχωρούσε στην ηλικία, διέγνωσε το σφάλμα του. Στο βιβλίο του “Retractationes ” (= Ανακλήσεις), ανακάλεσε τις πρώην διδασκαλίες του επ’ αυτού του θέματος: «Υπάρχουν δύο δικά μου βιβλία» μας λέει, ο τίτλος των οποίων είναι, “Εναντίον του Κόμματος του Δονάτου”. Στο πρώτο απ’ αυτά τα βιβλία είπα ότι δεν συνηγορούσα υπέρ της βιαίας επαναφοράς των σχισματικών στην κοινωνία μας διά της δυνάμεως καμίας κοσμικής εξουσίας. Πράγματι, τότε δεν συνηγορούσα υπέρ της, διότι δεν είχα ακόμα ανακαλύψει διά της εμπειρίας, ούτε σε πόση κακότητα η ατιμωρησία θα τους ενεθάρρυνε, ούτε σε πόσο καλλίτερες καταστάσεις η φιλοπονία της πειθαρχίας θα τους έφερνε.» ―[Retractationes, Liber II, Caput V.] Αφού λοιπόν ο Αυγουστίνος έμαθε διά της εμπειρίας τα καλά αποτελέσματα «της φιλοπονίας της πειθαρχίας,» από κει και μετά, ήταν απόλυτα ειλικρινής στην συνηγορία του υπέρ του διωγμού. Στο γράμμα του προς τον Vincentius, 408 Κ. Ε., λέει: «Αποκλειόμαστε από την ξεκούραση ένεκα των Δονατιστών? η καταπίεση και η διόρθωση των οποίων, από τις εξουσίες που ο Θεός όρισε, μου φαίνεται πως δεν είναι μάταιος κόπος... Είσαι της γνώμης ότι κανείς δεν πρέπει να αναγκάζεται να ακολουθεί την ορθότητα? και όμως αναγιγνώσκεις ότι ο κύριος του οίκου είπε στους δούλους του “οποιονδήποτε βρείτε, αναγκάστε τους να έλθουν μέσα” ... Ο Παύλος παρεδόθη για να φυλακιστεί και να του περάσουν δεσμά? αλλά ο Σατανάς είναι χωρίς αμφιβολία χειρότερος από κάθε δεσμοφύλακα? όμως σ’ αυτόν ο Παύλος παρεδόθη μόνος του, ένας άνδρας για την καταστροφή της σάρκας του, ώστε το πνεύμα να σωθεί κατά την ημέρα του Κυρίου Ιησού... Γι’ αυτό, μια μητέρα κάνει οτιδήποτε αληθινό και σωστό, ακόμα και όπου τα παιδιά της αισθάνονται κάτι δριμύ και οδυνηρό να περνά από τα χέρια της, αυτή δεν αποδίδει κακό για κακό, αλλά εφαρμόζει πειθαρχία για να αποτρέψει το κακό της αμαρτίας, όχι με το μίσος που ζητά να βλάψει, αλλά με την αγάπη που ζητά να θεραπεύσει. Εάν η επιβολή διωγμού ήταν σε όλες τις περιπτώσεις μεμπτή, δεν θα είχε γραφεί στα ιερά βιβλία: “Οποιοσδήποτε συκοφαντεί μυστικά τον γείτονα του, αυτόν θα καταδιώξω” (αποκόψω). Γι’ αυτό, σε μερικές περιπτώσεις, αυτός που υφίσταται τον διωγμό, έχει άδικο? και αυτός που τον επιβάλλει, έχει δίκιο... Αληθινά, λοιπόν, αν περασμένα γεγονότα που έχουν καταγραφεί στα προφητικά βιβλία ήταν μελλοντικά σημεία, τότε εδόθη ένα σημείο, διά του βασιλέως Ναβουχοδονώσωρος, και για τον καιρό κατά τον οποίο η Εκκλησία ήταν υπό τους αποστόλους και γι’ αυτόν που ζούμε τώρα. Κατά τον καιρό των αποστόλων και των μαρτύρων, εκπληρώθηκε αυτό το οποίο προφητεύτηκε όταν ο προαναφερθείς βασιλιάς ανάγκασε ευσεβείς και δικαίους ανθρώπους να σκύψουν μέχρι χάμω μπροστά στην εικόνα του, και έριξε μέσα στις φωτιές όλους όσους το αρνήθηκαν. [Βλέπε Δανιήλ 3: 1-7.]. Τώρα, όμως, εκπληρώθηκε αυτό το οποίο προφητεύτηκε αμέσως μετά, διά του ιδίου βασιλέως, όταν, αφού προσηλυτίστηκε για να λατρεύει το αληθινό Θεό, εξέδωσε ένα διάταγμα σε όλη την αυτοκρατορία του, ότι όποιοι μιλούν εναντίον του Θεού των Σεδράχ, Μισάχ και Αβγεναγώ, θα υποστούν την τιμωρία που στο έγκλημά τους αξίζει. [Βλέπε Δανιήλ 3: 29.]. Ο πρώιμος καιρός αυτού του βασιλέως αντιπροσωπεύει τον πρώην καιρό των αυτοκρατόρων οι οποίοι δεν πίστευαν στον Χριστό, στα χέρια των οποίων οι Χριστιανοί υπέφεραν ένεκα των αχρείων ειδολολατρών. Αλλά ο ύστερος καιρός αυτού του βασιλέως αντιπροσωπεύει τον καιρό των διαδόχων του αυτοκρατορικού θρόνου, που τώρα πιστεύουν στον Χριστό, στα χέρια των οποίων οι αχρείοι υποφέρουν ένεκα των Χριστιανών.». -[Επιστολές του Αυγουστίνου, σελίδα 395, και μετά.]. Στο ανωτέρω απόσπασμα ο Αυγουστίνος βασίζεται στο χωρίο του Λουκά 14: 23, «και είπεν ο κύριος προς τον δούλον: έξελθε εις τας οδούς και φραγμούς και ανάγκασον εισελθείν, ίνα γεμισθή ο οίκος μου». Το μεταφράζει ως «cogito intrare» (από τα λατινικά ρήματα cogere = αναγάζω, εξαναγκάζω και intrare = εισέρχομαι) και το χρησιμοποιεί ως θεολογική κάλυψη για να κατασφάζει όλους τους Δοκείτες – Δονατιστές της Βορείου Αφρικής που έπεσαν μέσα στην ακτίνα δράσεώς του, αφού προηγουμένως δεν κατάφερε να τους πείσει να εισέλθουν στην δική του αντίληψη περί χριστιανικής πίστεως. Από τότε και μετά το Cogito intrare, του Αυγουστίνου, έχει μείνει παροιμιώδες. Ξανά, μιλώντας για τους αιρετικούς, ο Αυγουστίνος λέει: «Ας πλακώσει ο θάνατος επάνω τους, και άσε τους να πάνε κάτω γρήγορα στην κόλαση? όπως ο Δαθάν και ο Αβειρών, οι συγγραφείς ενός ασεβούς σχίσματος.». -[Επιστολές του Αυγουστίνου, σελίδες 395-420.]. Περί Δαθάν και Αβειρών: Αριθμοί, κεφάλαια 16, 26, Δευτερονόμιον 11, Ψαλμός 105: 17, Σοφία Σειράχ 55: 18, Δ΄ Μακκαβαίων 2: 17.)
Αυτές ήταν οι διδαχές σύμφωνα με τις οποίες το κάψιμο των αιρετικών άρχισε αμέσως μετά και συνεχίστηκε κατά διαστήματα μέχρι τον δωδέκατο αιώνα, όταν πλέον οργανώθηκε σε σύστημα και συνεχίστηκε εκτεταμένα σ’ όλο τον Χριστιανικό κόσμο για πεντακόσια περίπου χρόνια. Στην Επιστολή 104, προς τον Νεστόριο στην Κωνσταντινούπολη, (περίπου +390-451, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τα έτη +428-431) ο Αυγουστίνος γράφει: «Μήπως κατά τύχη έχεις ακούσει για μια αναφορά, η οποία είναι ακόμα άγνωστη σε μας, ότι δηλαδή ο αδελφός μου Πασσίδιος έχει αποκτήσει εξουσία για να διαπράττει πράξεις μεγαλύτερης σκληρότητας εναντίον των πολιτών σου, τους οποίους -συγγνώμη γι’ αυτό που θα πω- αυτός αγαπά κατά τέτοιο τρόπο που πιθανότατα ευνοεί την ευτυχία τους περισσότερο από ό,τι κάνεις εσύ; Διότι το γράμμα σου δείχνει ότι αντελήφθης κάτι τέτοιο, όταν μου ζητάς να φέρεις μπροστά στα μάτια μου “την όψη που παρουσίαζε μια πόλη από την οποία άνθρωποι καταδικασμένοι στα βασανιστήρια εσύροντο σ’ αυτά,” και “να αναλογισθώ τους θρήνους μανάδων και γυναικών συζύγων, γιων και πατεράδων, την καταισχύνη που αισθάνονταν εκείνοι που τυχόν επέστρεφαν και αφήνονταν ελεύθεροι, πραγματικά, αλλά έχοντας υποστεί τα βασανιστήρια, και [ακόμα να αναλογισθώ] τη λύπη και τον στεναγμό που η θέα των πληγών και των σημαδιών τους πρέπει να ανανέωνε.”» -[Επιστολές του Αυγουστίνου, τόμος 2, σελίδα 64.] Ξανά στην επιστολή 133, (412 Κ. Ε.,) προς Μαρκελλίνο, λέει: «Πραγματοποίησε, Χριστιανέ δικαστή, το καθήκον ενός φιλόστοργου πατέρα. Ας μετριαστεί η αγανάκτησή σου εναντίον των εγκλημάτων τους από ανθρωπιστικές σκέψεις. Μην εξωθείσαι από την θηριωδία των αμαρτωλών πράξεών τους, για να ικανοποιήσεις το πάθος της εκδίκησης, αλλά μάλλον να συγκινείσαι από τα τραύματα που αυτές οι πράξεις έχουν επιφέρει στις ίδιες τις ψυχές τους, και να εξασκείς την επιθυμία να τους θεραπεύσεις. Μην χάσεις τώρα αυτή την πατρική φροντίδα την οποία διατήρησες όταν ασκούσες την ανάκριση, που όταν την έκανες αποσπούσε μαρτυρίες τέτοιων φρικιαστικών εγκλημάτων, χωρίς να τους ξαπλώνεις στο στρεβλωτήριο, χωρίς να αυλακώνεις τις σάρκες τους με τα σιδερένια νύχια, χωρίς να τους προκαλείς εγκαύματα με φωτιές, αλλά με το να τους δέρνεις με ραβδιά -μια μέθοδος σωφρονισμού που χρησιμοποιείται από διευθυντές σχολείων, και από τους ίδιους τους γονείς όταν συμμορφώνουν τα παιδιά, και συχνά επίσης από επισκόπους, στις καταδικαστικές αποφάσεις εκδοθείσες υπ’ αυτών. Είναι γενικώς αναγκαίο να χρησιμοποιείς περισσότερη σκληρότητα όταν κάνεις ανάκριση (εξέταση), έτσι ώστε όταν το έγκλημα έλθει στο φως, να υπάρχει χώρος για να επιδεικνύεις επιείκεια. -[Στην ίδια Επιστολή, σελίδα 170.] ... Μην καλείς το εκτελεστή δήμιο τώρα, όταν πλέον το έγκλημα έχει ανακαλυφθεί, αφού απέφυγες να καλέσεις μέσα τον βασανιστή κατά τον χρόνο που το ανακάλυπτες.» -[Στην ίδια Επιστολή.]... Εδώ ο Αυγουστίνος παρότρυνε επιείκεια σε μια ειδική περίπτωση. Αν σ’ αυτή την περίπτωση το άτομο στο οποίο απευθυνόταν, στον δικαστή ή τον ανακριτή δηλαδή, απείχε από «το να καλέσει τον βασανιστή,» δεν υπήρχε άραγε εκεί βασανιστής καθ’ όλα έτοιμος για να τον καλέσει μέσα αν, υποτεθείσθω, σκεφτούμε ότι οι επείγουσες ανάγκες της περίπτωσης το απαιτούσαν; [ Ήδη την εποχή του επίσκοπου Λυώνος Ειρηναίου (π. +125-203) υπήρχαν άνω των 100 διαφορετικών Χριστιανισμών και όχι ένας κατά την προκωνσταντίνια εκκλησία, δηλαδή κατά την περίοδο του χριστιανισμού των τριών πρώτων αιώνων.
Τότε, εξάλλου, ο Ειρηναίος (+180-185) έγραψε το βιβλίο «Κατά των Αιρέσεων», στο οποίο ονομάζει όλους τους άλλους «αιρετικούς» ενώ όσους πίστευαν όπως αυτός τους ονόμασε «ορθοδόξους». Τότε εμφανίζεται διά πρώτη φορά ο όρος «ορθόδοξος» και τα τέσσερα κανονικά ευαγγέλια με τους τίτλους που φέρουν. Ο Ειρηναίος επιτίθεται με μανία κατά των αιρετικών και μεταξύ άλλων τους αποκαλεί «όργανα του διαβόλου». Την εποχή εκείνη βεβαίως οι ορθόδοξοι όπως και όλοι οι χριστιανοί ήταν ελάχιστοι και δεν είχαν καμία κοσμική δύναμη? συνεπώς δεν μπορούσαν να εξοντώσουν τους αιρετικούς τους. Ειδάλλως και οι αιρετικοί εκείνοι θα είχαν την τύχη η οποία επιφυλάχθηκε για όλους τους αιρετικούς από τον Κωνσταντίνο και μετά.
Β
Η εποχή του Ιουστινιανού και Εντεύθεν
Δεν ήταν μόνο ακμάζουσες οι διώξεις, με βία και φανατισμό, των αντιφρονούντων κατά τις ημέρες του Ιερωνύμου και του Αυγουστίνου, αλλά και κατά τον έκτο αιώνα αποκτούν πλήρη κρατική και νομική διασφάλιση από τον νομικό Κώδικα του Ιουστινιανού όπως και τον κώδικα τον επονομαζόμενο κώδικα του Θεοδοσίου. Με τον Ιουστινιανό (+482-565) η βυζαντινή «Ιερά Εξέταση» συνεχίζεται και νομιμοποιείται συνολικά και επίσημα. Π.χ. μέσα στον Ιουστινιάνειο Κώδικα βρίσκουμε: «Η Ιερά Εξέταση (ανάκριση) μπορεί να επεκταθεί, ακόμη και μέχρι θανάτου.» (In mortem quoque inquisition tendatur.). Το ενδέκατο κεφάλαιο έχει τίτλο: «Οι Μανιχαίοι, όπου και αν ευρεθούν, θα τιμωρούνται με θανατική ποινή.» (Manichaei ubicunque reperti capitali poena plectuntur.).
Η «Ιερά Εξέταση» συνέχισε να υπάρχει με ένταση και επαναλαμβανόμενη - περιοδική αγριότητα μέχρι την εκπνοή του Βυζαντίου. Τελούσε πάντοτε υπό την προστασία νόμων του κράτους, των αυτοκρατόρων και των επισκόπων. Οι νόμοι αυτοί μπορούν να μελετηθούν από στους κώδικες που ονομάστηκαν Θεοδοσιανός Κώδιξ και Ιουστινιάνειος Κώδιξ, και μέσα από συγγράμματα και μαρτυρίες διαφόρων Ιστορικών αυτών και των μετέπειτα εποχών. Αυτούς τους νόμους διαθέτουμε σήμερα με απόλυτη λεπτομέρεια. Ένα πλήρες σύγγραμμα που καταδεικνύει κάθε σωζόμενη λεπτομέρειά τους είναι το: The Establishment of Christianity and the Proscription of Paganism (Η εδραίωσις του Χριστιανισμού και η Προγραφή του Παγανισμού), New York, The Columbia University Press, 1914, by, Maude Aline Huttmann. Μελετήστε το. Παρακάτω εκτίθεται ένα πολύ μικρό δείγμα δέκα τέτοιων νόμων από τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία:
