4. Το σχέδιο ως εκφραστικό μέσο
Ο άνθρωπος για να εκφραστεί διαθέτει πολλά μέσα. Η ομιλία, το τραγούδι, η μουσική, οι χειροτεχνικές εκδηλώσεις του και οι εκδηλώσεις με κινήσεις του σώματος (χορός, χειρονομίες κλπ), αποτελούν σπουδαία εκφραστικά μέσα. Μ’ αυτά ο άνθρωπος κάθε εποχής εξωτερικεύει το ψυχικό του περιεχόμενο. Το ιχνογράφημα όπως και ο λόγος (προφορικός & γραπτός) αποτελεί ένα αξιόλογο εκφραστικό μέσο του ανθρώπου και ιδιαίτερα του παιδιού. Τα σχέδια των πρωτογόνων, που βρέθηκαν στους τοίχους των σπηλιών στις οποίες ζούσαν, μαρτυρούν πως από την πρώτη κιόλας στιγμή ο άνθρωπος βρήκε πρόσφορο το μέσο αυτό για να εκφράσει ό,τι συγκλόνιζε την ψυχή του.
Μεγαλύτερη σημασία, απ’ τα παραπάνω εκφραστικά μέσα δίνουμε στο λόγο (προφορικό & γραπτό). Προσπαθούμε να μάθουμε από νωρίς τα νήπια να προφέρουν λέξεις. Με τη συστηματική αγωγή προσπαθούμε να εξασκήσουμε το παιδί να χρησιμοποιεί όσο καλύτερα μπορεί αυτό το μέσο και δαπανούμε για το σκοπό αυτό τις περισσότερες διδακτικές ώρες από το πρόγραμμα του δημοτικού σχολείου. Επτά ως εννέα διδακτικές ώρες απ’ τις 30-34 του εβδομαδιαίου προγράμματος εξαντλούνται στη διδασκαλία των Ελληνικών. Κι αυτό που κάνουμε δεν είναι καθόλου άστοχο. Είναι ανάγκη να μπορεί ο καθένας μας να διατυπώνει με σαφήνεια και συντομία αυτό που σκέπτεται και νιώθει. Γίνεται αμέσως, τέλεια, αντιληπτός στους γύρω του και επιτυγχάνεται έτσι ένα είδος επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων σε μεγάλο βαθμό. Μερικοί συσχετίζουν την ικανότητα που έχει ο μαθητής στα γλωσσικά μαθήματα με την ευφυΐα. Και σ’ αυτό δεν έχουν άδικο. Έρευνες έχουν δείξει πως η συσχέτιση στις δύο αυτές μεταβλητές είναι υψηλή. (Ν. Πετρουλάκη: Σχολική Επίδοση και Νοημοσύνη. Διατριβή επί διδακτορία) 1967, σελ. 126. «Τα κύρια μαθήματα, που ορίζουν τη σχολική επίδοση σχετίζονται με τη Νοημοσύνη άλλα περισσότερο κι άλλα λιγότερο. Τα γλωσσικά προηγούνται στη σχέση αυτή, όπως και οι γλωσσικοί παράγοντες, ύστερα ακολουθούν η αριθμητική και οι αριθμητικοί παράγοντες»).
Πέρα όμως απ’ το Λόγο, εξ ίσου αποτελεσματικό και εκφραστικό μέσο είναι και το ιχνογράφημα του παιδιού. Το παιδί φτιάχνοντας στο χαρτί μια μορφή, άθελά του και τελείως αυθόρμητα, προβάλλει τον εαυτό του, τις σκέψεις του, τα συναισθήματά του, τον ψυχικό του κόσμο. Το σχέδιο αποτελεί ένα σήμα, ένα μήνυμα, που απευθύνει το παιδί στο γύρω του κόσμο. Το μόνο που μένει είναι να μπορέσουμε να «αποκρυπτογραφήσουμε» αυτό το μήνυμα. Κάθε στοιχείο του, και η πιο λεπτή γραμμή, όπως και ο τρόπος που βρίσκεται τοποθετημένη πάνω στο χαρτί φανερώνουν αρκετά απ’ την ψυχή του παιδιού.
Μερικοί ερευνητές μάλιστα υποστηρίζουν πως με το σχέδιο το παιδί εκφράζεται πιο ειλικρινά απ’ ότι με το λόγο (προφορικό-γραπτό). Λένε πως αυτό συμβαίνει γιατί στο ιχνογράφημα προβάλλει τις ιδέες του και τα συναισθήματά του χωρίς περιορισμό, άμεσα, χωρίς να ντρέπεται, και όχι μέσα από σύμβολα (λέξεις) όπως στη γλώσσα. Ο συμβολισμός και οι συμβατικές εκφράσεις του λόγου καλύπτουν τις ενδόμυχες πτυχές του με ένα πυκνό παραπέτασμα. Από την άποψη αυτή, φαίνεται να ‘χουν δίκαιο γιατί ενώ η ανακοίνωση με το λόγο είναι πάντα συμβολική και αφηρημένη, με το ιχνογράφημα είναι πάντοτε συγκεκριμένη.
Πάντως ένα είναι αδιαμφισβήτητο, πως με το ιχνογράφημα το παιδί μας αποκαλύπτει πως βλέπει τον κόσμο, τι το ενδιαφέρει και τι το ενθουσιάζει. Το γεγονός αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον των ψυχολόγων οι οποίοι στράφηκαν και προς αυτή την κατεύθυνση για να ερευνήσουν τα άδυτα της ψυχής του ανθρώπου.
Β
Εξέλιξη της ιχνογραφικής δεξιότητας
1. Τα στάδια της εξέλιξης.
Οι ικανότητες και οι δεξιότητες στον άνθρωπο δεν εμφανίζονται απότομα ούτε είναι πάντα δοσμένες και έτοιμες απ’ τη φύση. Στα ζώα πολλές δεξιότητες και ικανότητες είναι δοσμένες έτοιμες από τη φύση. Ένα αρνάκι μπορεί να σταθεί στα πόδια του απ’ τη στιγμή που θα γεννηθεί. Ο άνθρωπος όμως χρειάζεται ένα ολόκληρο χρόνο για να μπορέσει να σταθεί στα πόδια του και να κάνει το πρώτο του βήμα. Αποκτώνται σιγά-σιγά, ύστερα από μακρόχρονη αναπτυξιακή πορεία, περνώντας από διάφορα εξελικτικά στάδια. Τα στάδια αυτά δύσκολα μεν ξεχωρίζονται το ένα από το άλλο, αλλά το καθένα αποτελεί προϋπόθεση εμφανίσεως του επόμενου (Δ. Κουτάλου: Φαινομενολογία της Αγωγής. Αθήναι 1960, σελ. 29).
Η πορεία αυτή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη σχετική ωρίμανση μερικών φυσιολογικών παραγόντων και τη συνδρομή της αναπτύξεως μερικών λειτουργιών. Το να σταθεί το παιδί όρθιο θα εξαρτηθεί σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ την ωρίμανση ορισμένου κέντρου του εγκεφάλου και σε μικρότερο βαθμό απ’ την ικανότητα των ποδιών. Η αντίληψη π.χ. της διατηρήσεως του όγκου των σωμάτων εξαρτάται απ’ την εμφάνιση της λειτουργίας της αντιστρεψιμότητας της διανοήσεως.
Έτσι και η ιχνογραφική δεξιότητα μέχρι να φτάσει στην τελική της ανάπτυξη περνά από διάφορα εξελικτικά στάδια. Δεν υπάρχει όμως στον καθορισμό των σταδίων αυτών συμφωνία ανάμεσα στους Ψυχολόγους. Μερικοί με κριτήριο τη φοίτηση του παιδιού στο σχολείο προτείνουν δύο στάδια: Το στάδιο της προσχολικής ηλικίας (μέχρι το 5ο έτος) και το στάδιο της σχολικής ηλικίας (από το 5ο έτος μέχρι το 12ο έτος). Άλλοι πάλι δέχονται: Το ιδεογραφικό στάδιο (μέχρι το 10ο έτος) που το παιδί ιχνογραφεί το ιδεόγραμμα, την ιδέα, του πράγματος, ό,τι δηλ. γνωρίζει για το αντικείμενο κι όχι ό,τι βλέπει και τη φυσιοκρατική φάση, που το παιδί προσπαθεί να αποδώσει τα αντικείμενα όπως φαίνονται (Αν. Μ. Ισηγόνη: Ειδική Διδακτική. Αθήναι 1970, σελ. 162).
Οι περισσότεροι όμως δέχονται τη διάκριση που προτείνει ο Luguet (J. Piaget - B. Inhelder: Η ψυχολογία του παιδιού στη Σειρά «Τι πρέπει να ξέρω»-Εκδότης Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήναι, σελ. 56.). Αυτός λέει πως ο ρεαλισμός του ιχνογραφήματος περνά από τις εξής φάσεις :
α) Τη φάση του τυχαίου ρεαλισμού (του άμορφου και χωρίς σκοπό σχεδίου, τη φάση του μουντζουρώματος)
β) Τη φάση του λειψού ρεαλισμού ή της συνθετικής ανικανότητας (προσπαθεί να αποδώσει την πραγματικότητα αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Κάθε λεπτομέρεια δε βρίσκεται σε αναλογία με το υπόλοιπο σχέδιο)
γ) Τη φάση του «διανοητικού ρεαλισμού» (ιχνογραφεί ό,τι ξέρει, κι όχι όπως το βλέπει)
δ) Τη φάση του «οπτικού ρεαλισμού» (ιχνογραφεί τα αντικείμενα όπως ακριβώς φαίνονται).
Παρακάτω θα αναφερθούμε για λίγο στα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν κάθε μερικές από τις φάσεις αυτές.
Στάδιο «οπτικού ρεαλισμού»
(Από το 10ο έτος και μετά)
Η φοίτηση στο σχολείο βοηθά ικανοποιητικά το παιδί στην εξέλιξη της ιχνογραφικής δεξιότητας. Μετά το 10ο χρόνο, το παιδί ξεπερνά το στάδιο του διανοητικού ρεαλισμού και μπορεί να αναπαραστήσει τα αντικείμενα όπως ακριβώς φαίνονται (=οπτικός ρεαλισμός), να επιζητήσει συνθέσεις, αρμονίες και αναλογίες στο ιχνογράφημά του, να αποδώσει τις αιτιώδεις σχέσεις προσώπων και αντικειμένων. Επίσης φανερώνεται κι η προσπάθεια να αποδώσει τα αντικείμενα προοπτικά.
Η ιχνογραφική δεξιότητα εξακολουθεί την ανοδική πορεία της και φτάνει μέχρι το δέκατο τέταρτο έτος. Από εδώ και έπειτα το ιχνογραφικό του ενδιαφέρον παρουσιάζει κάμψη.
Β
Ιχνογραφικό ενδιαφέρον - Κίνηση - Προοπτική
Το ιχνογραφικό ενδιαφέρον του παιδιού, εξεταζόμενο από καλαισθητική άποψη, δεν ακολουθεί την ανοδική πορεία της τελειοποίησης της ιχνογραφικής δεξιότητας. Μετά το 9ο έτος το παιδί ασχολείται εντατικά με το ιχνογράφημα το οποίο προτιμά από άλλες ασχολίες. Ο ρυθμός όμως από το 10ο μέχρι το 12ο έτος, της ασχολίας αυτής γίνεται βραδύτερος και ανακόπτεται τελείως μετά το 14ο έτος (Ν. Εξαρχοπούλου: Ψυχολογία παιδός, τόμος Β΄, σελ.148). Το φαινόμενο της επιβραδύνσεως πρέπει να αποδοθεί στο ότι η κινητικότητα του παιδιού με το χρόνο ασθενεί και η κατ’ αίσθηση αντίληψη και φαντασία υποχωρούν ενώ παράλληλα ενισχύονται οι νοητικές δεξιότητες.
Η κίνηση στο παιδικό σχέδιο παρουσιάζεται αργά και εξελίσσεται με πολύ βραδύ ρυθμό. Οι παραστάσεις των ανθρώπων και των ζώων παρουσιάζουν στην αρχή μια ουδέτερη στάση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σιγά-σιγά αρχίζει να παρουσιάζεται μερική κίνηση στα χέρια ή τα πόδια ενώ το πρόσωπο είναι ζωγραφισμένο με τον ίδιο στερεότυπο τρόπο. Τέλος όλο και νέα στοιχεία προστίθενται με σκοπό να δοθεί στο σχέδιο κινητική έκφραση. Με αυτό τον τρόπο το παιδί μεταπηδά από το σχέδιο-ομιλία (στο οποίο συμπλήρωνε προφορικά τις λεπτομέρειες) στο σχέδιο-εικόνα (το οποίο αυτοεξηγείται).
Η προοπτική εμφανίζεται μετά το 9ο έτος. Στο θέμα αυτό το παιδί συναντά μεγάλες δυσκολίες. Δε μπορεί να αντιληφθεί πως οι διαστάσεις των αντικειμένων αλλάζουν με την απόσταση. Ενώ έχει πετύχει να τελειοποιήσει την αναπαράσταση των αντικειμένων και έχει κατορθώσει να δώσει κάποια κίνηση στο σχέδιο, δεν μπορεί να πετύχει την τοποθέτησή του μέσα στο χώρο. Για να κατανοήσει το πρόβλημα της προοπτικής απαιτείται μεγάλη αφαιρετική ικανότητα, που σπάνια συναντούμε στα μικρά παιδιά.
