Στοιχεία και γνωρίσματα του παιδικού Ιχνογραφήματος
Τα συστατικά στοιχεία κάθε καλλιτεχνικού έργου είναι δύο: η μορφή και το περιεχόμενο. Ο Souriau δέχεται πως κάθε έργο τέχνης το χαρακτηρίζει η ενότητα μερικών υπάρξεων: η φυσική ύπαρξη (υλικά στοιχεία όπως ο μουσαμάς, τα χρώματα κλπ.), η φαινομενική (αισθητηριακές ποιότητες), η πραγματική (η ιδέα) και η υπερβατική ύπαρξη (η μυστικοπάθεια που το κάνει αυθύπαρκτο).
Μορφή είναι η σύνθεση των τυπικών στοιχείων (ενότητα, συμμετρία, αρμονία κλπ) που χρησιμοποιήθηκαν για να ντύσουν μια ιδέα. Περιεχόμενο είναι το σύνολο των στοιχείων που χρησιμεύουν ως υλικό για την πλήρωση και την έκφραση του δημιουργήματος ώστε να ‘χει κάποιο νόημα. Στην Τζοκόντα π.χ. η μορφή είναι το γυναικείο πρόσωπο και το περιεχόμενο η γαλήνη και η αινιγματική έκφραση.
Ποιο απ’ τα δύο στοιχεία αποτελεί την ουσία του έργου; Μερικοί δέχονται το πρώτο, άλλοι το δεύτερο δημιουργώντας έτσι δύο αισθητικές: την αισθητική της μορφής και την αισθητική του περιεχομένου.
Στο παιδικό σχέδιο συναντούμε αυτά τα δύο στοιχεία, όπως τα συναντούμε και στις εκθέσεις που γράφουν οι μαθητές στο σχολείο. Το πραγματικό ιχνογράφημα εμφανίζεται μετά τον 3ο χρόνο. Μέχρι τότε χρειαζόταν μια εξήγηση απ’ το παιδί για να καταλάβουμε τι είχε φτιάξει. Περνώντας το παιδί τη συμβολική περίοδο της ηλικίας έδινε στο ίδιο σχέδιό του διαφορετικές ονομασίες (τούβλο, βαρκούλα, αυτοκίνητο). Είναι το ίδιο φαινόμενο που παρατηρούμε όταν το μαξιλαράκι του γίνεται μια κούκλα, μια άλογο. Απ’ τη στιγμή αυτή καταλαβαίνει το παιδί το ρόλο του σχεδίου και θέλει μ’ αυτό να εκφράσει τις σκέψεις του. Το έργο του όμως παρουσιάζει πολλές ατέλειες τις οποίες δεν μπορεί να τις αντιληφθεί και να τις παραδεχθεί. Ακόμη και στην ηλικία των οκτώ χρόνων δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει το χονδροειδές του σχεδίου του. Οι ατέλειες αυτές του έργου του οφείλονται στην ατελή ακόμη λειτουργία της νοήσεως. Εκείνο που για το παιδί έχει σημασία είναι το γεγονός πως θεωρεί το έργο του τέλειο από κάθε πλευρά, «αριστούργημα». Κι όταν ακόμη στα 11-12 χρόνια του το σχέδιό του τελειοποιηθεί και πάλι θα ξεχωρίζει απ’ τα έργα των ενηλίκων. Είναι πιο απλό στο σύνολό του και οι γραμμές και το περίγραμμα των αντικειμένων πολύ καθαρές. Σημεία, στα οποία το παιδί δίνει σημασία τονίζονται και πολλά που θεωρεί επουσιώδη παραλείπονται. Ακόμη, επειδή γίνεται αυθόρμητα και προβάλλεται σ’ αυτό ο εσωτερικός του κόσμος δεν ανέχεται καμιά επιτήδευση. Παρουσιάζει τόλμη και θάρρος τόσο στο σύνολό του όσο και στα μερικότερα στοιχεία. Το παιδί δηλαδή δεν διστάζει να ιχνογραφεί ό,τι του προκαλεί εντύπωση (άσχετα αν τα καταφέρει ή όχι) γιατί δεν δεσμεύεται από «τυποποιημένους τρόπους εκφράσεως» που έχουν υιοθετήσει οι μεγάλοι.
Μπορούμε λοιπόν να σημειώσουμε πως τα γνωρίσματα που παρουσιάζει το παιδικό σχέδιο είναι:
- Η απλότητα και η αφαίρεση.
- Η καθαρότητα της γραμμής
- Το περίγραμμα
- Η ειλικρίνεια
- Η τόλμη και το θάρρος.
Σ’ αυτά μπορούν ακόμη να προστεθούν: η διαφάνεια, η έλλειψη προοπτικής και η αλλαγή της οπτικής γωνίας.
Β
Το ιχνογράφημα στην ψυχολογία
1. Το ενδιαφέρον της Ψυχολογίας - Ιχνογραφική μέθοδος
Η επιστήμη της Ψυχολογίας (Γενική Ψυχολογία του ανθρώπου) έχει σαν αντικείμενο μελέτης τα ψυχικά φαινόμενα και γενικότερα όλη την προσωπικότητα του ανθρώπου.
Η ψυχή του ανθρώπου είναι κάτι το δυναμικό και εκφράζεται προς τα έξω με κινήσεις του σώματος, του προσώπου, το λόγο, τη συμπεριφορά του ατόμου. Επόμενο είναι η ψυχολογία, στην προσπάθειά της να ερμηνεύσει την πολλαπλότητα των ψυχικών φαινομένων, με βάση ένα πρωταρχικό κι αδιαίρετο δομικό στοιχείο, να ξεκινήσει από την μελέτη των εκδηλώσεων αυτών. Η «παράσταση» του Έρβαρτου, το «αίσθημα» του Bunt, το «ανακλαστικό» του Παυλώφ, η «μορφή» της μορφολογικής Ψυχολογίας είναι μερικές προσπάθειες της Ψυχολογίας να ορίσει αυτό το «ψυχικό άτομο» (Δημ. Καραγιαννίδη, καθηγητή Μ.Δ.Δ.Ε. άρθρο στην εφημερίδα «Εκπαιδευτική Ηχώ», φύλλο Ι). Παρατηρεί την ελεύθερη συμπεριφορά του ανθρώπου ή σκόπιμα την προκαλεί και προσπαθεί να συλλάβει τις πτυχές της ψυχής του. Δηλαδή χρησιμοποιεί ως μεθόδους για την έρευνά της την παρατήρηση και το πείραμα, κατά το πρότυπο, κυρίως, των φυσικών επιστημών.
Το ιχνογράφημα, όπως αναφέραμε, είναι ένα εκφραστικό μέσο του ανθρώπου, ένας τρόπος με τον οποίο η ψυχή εκδηλώνεται προς τα έξω. Απ’ τη σκοπιά αυτή δεν ξεφεύγει απ’ την προσοχή των ψυχολόγων, τη στιγμή μάλιστα που εμφανίστηκαν η φυσιογνωμική, η μιμητική και η γραφολογία.
Πράγματι, κατά τα τελευταία χρόνια του περασμένου αιώνα οι ψυχολόγοι στράφηκαν και προς το ιχνογράφημα. (Πρώτος ο Ed.Cooke στα 1885 και ακολουθούν οι C.Ricci, G.Luguet, C.Rouma κ.ά.). Σήμερα η σχετική έρευνα με το ιχνογράφημα έχει προχωρήσει αρκετά και απ’ όλους έγινε παραδεκτό πώς σ’ αυτό αντικατοπτρίζονται ποικίλες ψυχικές ιδιότητες. Η έρευνα με το Ιχνογράφημα είναι μια μορφή εμμέσου παρατηρήσεως. «Δεν είναι υπερβολή το λεχθέν, ότι η ιχνογράφησις παρέχει ακριβή εικόνα του ιχνογραφούντος προσώπου» γράφει ο καθηγητής Ν. Εξαρχόπουλος.
Ειδικότερα η μέθοδος του Ιχνογραφήματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί:
α) Για την έρευνα ορισμένων πνευματικών λειτουργιών, οι οποίες προσδιορίζονται απ’ τη δομή του ιχνογραφήματος, την τήρηση των αναλογιών και το σκοπό του ελεύθερου ιχνογραφήματος, όπως της αντιληπτικής, της επινοητικής και δημιουργικής ικανότητας (Ν.Εξαρχοπούλου: Ψυχολογία Παιδός, τόμος Α΄, σελ. 79).
β) Για τον προσδιορισμό της νοητικής καταστάσεως του παιδιού και
γ) Για τη διάγνωση της προσωπικότητας του ατόμου. Ακόμη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο εξασκήσεως της οράσεως, της παρατηρητικότητας, της φαντασίας (περιοριστικό-διεγερτικό), της αντιλήψεως του χώρου κλπ.
Στο χώρο της Παθολογικής Ψυχολογίας πάλι χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό του είδους της πνευματικής αρρώστιας και ως ψυχοθεραπευτικό μέσο, επειδή πάντα το ιχνογράφημα συνοδεύεται από μία πρόσκαιρη συναισθηματική εκτόνωση και χαλάρωση των ψυχικών συγκρούσεων.
Επιχειρήθηκε ακόμη, με βάση τον τρόπο που αποδίδουν τα άτομα τον κόσμο στα ιχνογραφήματά τους, η διάκρισή τους σε χαρακτηριστικούς τύπους ή διάφορους τύπους ιδιοσυγκρασίας. Ο V. Lonenfeld λέει πως υπάρχουν δύο τύποι ανθρώπων: ο οπτικός που εκφράζει την πραγματικότητα όπως την αντιλαμβάνεται με τις αισθήσεις του και ο απτικός που εκφράζει τα συναισθήματά του που αναδύονται από τη θέα του εξωτερικού κόσμου. Η F. Minkowska με βάση τον τρόπο που τα άτομα διαλέγουν τα χρώματα ξεχωρίζει δύο τύπους τον νοητικό (ή σχιζοειδή) όπου επικρατεί η αφαίρεση και η γενίκευση, η ακαμψία της μορφής, η ακινησία κλπ. και τον αισθητηριακό (ή επιληπτοειδή) στον οποίο συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.
Β
Ιχνογραφικά τεστ
Αξίζει τον κόπο να αναφερθούμε με συντομία στα διάφορα Ιχνογραφικά τεστ που χρησιμοποιήθηκαν απ’ τους ψυχολόγους για να ερευνήσουν τις πτυχές της προσωπικότητας του ανθρώπου (Θρασύβουλου Μπέλλα: Το ιχνογράφημα ως μέσο διαγνωστικό της προσωπικότητας. Αθήνα 1975, σελ. 24).
α) Τεστ προσδιορισμού της νοητικής καταστάσης του παιδιού.
i) Το πιο γνωστό τεστ που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της ευφυΐας των παιδιών (ηλικίας 3-13 χρόνων) είναι το «τεστ του ανθρώπου» της Goodenough. Τα παιδιά καλούνται να ζωγραφίσουν έναν άνθρωπο όσο καλύτερα μπορούν. Για κάθε στοιχείο του ανθρώπου που σχεδιάζουν (μύτη, κεφάλι, πόδια κλπ) παίρνουν ένα βαθμό. Με βάση το σύνολο των βαθμών που συγκέντρωσαν καθορίζεται η πνευματική ηλικία. Το πηλίκο της πνευματικής ηλικίας με την χρονολογική ηλικία μας δίνει το διανοητικό πηλίκο.
ii) Παρόμοιο είναι και το τεστ της Fay. Τα παιδιά καλούνται «να ζωγραφίσουν μια γυναίκα που κάνει τον περίπατό της ενώ βρέχει».
iii) Άλλα τεστ όπως του Prudhomneu και Rveder ζητούν απ’ τα παιδιά να αναπαραγάγουν διάφορα σχέδια (εικόνες ή γεωμετρικά σχήματα) από πρότυπα που τους δίνουμε να δουν.
