β) Τεστ ικανοτήτων
i) Τεστ αντιληπτικής ικανότητας. Τα παιδιά καλούνται να αναπαραγάγουν σχήματα που τους δίνουμε εμείς σε 9 κάρτες (τεστ οπτικονοητικής μορφής V.M.G.) ή ένα περίπλοκο σχήμα που περιλαμβάνει κύκλο, ρόμβο, τετράγωνο και διαγώνιες (τεστ πολύπλοκου σχήματος).
Παρόμοιο είναι και το τεστ του ελέφαντα της M.A.Samier (αναπαραγωγικό).
ii) Το ιχνογράφημα χρησιμοποιήθηκε ακόμη για να εξακριβωθεί η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωγραφική και το λόγο (προφορικό, γραπτό), τη χειρωνακτική δεξιότητα, την ικανότητα για αυτοσυγκέντρωση.
Επίσης χρησιμοποιήθηκε και μέσα σε ευρύτερα τεστ για τον προσδιορισμό της επινοητικής και δημιουργικής ικανότητας.
γ) Τεστ της προσωπικότητας
Τα τεστ της προσωπικότητας έχουν ως βασική υπόθεση υποδομής, ότι στα ειδολογικά στοιχεία του σχεδίου προβάλλεται η ιδιοσυστασία και ο χαρακτήρας του ατόμου (Θρασύβουλου Μπέλλα: Το Σχέδιο ως μέσο διαγνώσεως της προσωπικότητας. Αθήνα 1975).
Αναφέρουμε μερικά από τα τεστ αυτά.
i) Το ελεύθερο ιχνογράφημα: Είναι το ιχνογράφημα εκείνο που σχεδιάζεται από το παιδί ελεύθερα, αυθόρμητα, σε ακαθόριστο χρόνο, χωρίς εξωτερική πίεση. Το ιχνογράφημα εξετάζεται από πολλές πλευρές (γενική μορφή, θέμα, χρώματα, χρονική διάρκεια κλπ.). Κάθε στοιχείο του εξετάζεται χωριστά και μετά όλα μαζί και καταβάλλεται προσπάθεια να αποκρυπτογραφηθεί η σημασία που κρύβουν.
ii) Τα ημιελεύθερα ιχνογραφήματα: Είναι αυτά που γίνονται ύστερα από ειδική εντολή (π.χ. «Ζωγραφίστε το πράγμα που προτιμάται») ή αυτά στα οποία δίνονται λίγες οδηγίες ή γραμμές ως αφετηρία και καλείται το παιδί να συμπληρώσει το σχέδιο. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και το τεστ της «ελεγχόμενης προβολής» (Johnc-C.Raven), με το οποίο δίνεται στο υποκείμενο το περίγραμμα μιας ιστορίας που πρέπει να φανταστεί, να διηγηθεί και ταυτόχρονα να ζωγραφίσει.
iii) Τα προβολικά τεστ:
1. Τεστ της ανθρώπινης μορφής (H.F.D.). Είναι παρόμοιο με το τεστ του ανθρώπου. (Το υποκείμενο καλείται να ζωγραφίσει πρώτα έναν άνθρωπο, έπειτα έναν άλλο του αντίθετου φύλου και στο τέλος υποβάλλεται σε μια σειρά ερωτήσεων).
2. Τεστ του εσωτερικού του σώματος. (Σχεδίαση ανθρωπίνου σώματος και εσωτερικών οργάνων).
3. Τεστ του δένδρου: Καλείται το παιδί να ζωγραφίσει ένα δέντρο (οπωροφόρο) όσο καλύτερα μπορεί. Κάθε στοιχείο του δέντρου μας παρέχει ενδείξεις για ορισμένα συμπτώματα που προέρχονται από ψυχικά τραύματα ή συγκρούσεις.
4. Το σπίτι, το δέντρο και η φιγούρα του ανθρώπου (για άτομα ηλικίας 12-40 ετών). Το άτομο καλείται να ιχνογραφήσει τα τρία αντικείμενα σε ξεχωριστό χαρτί πρώτα με μολύβι και μετά με χρώματα αφού υποβληθεί σε ορισμένες ερωτήσεις.
5. Ιχνογράφημα του σπιτιού. Η ερμηνεία του βασίζεται στην εκτίμηση των στοιχείων που παραθέτονται. Χρησιμοποιείται για τον έλεγχο της σταθερότητας ή αστάθειας του ατόμου.
6. Τεστ οικογένειας: («Ζωγράφισε την οικογένειά σου και τον εαυτό σου μέσα σ’ αυτή»). Η εκτίμηση των στοιχείων μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε μία κατάσταση που η οικογένεια την έκρυβε, ακόμη τις διαθέσεις του παιδιού έναντι των άλλων μελών, το βαθμό προσαρμογής του κλπ.
Β
Η δυσκολία στην ερμηνεία
Η αποκρυπτογράφηση του μηνύματος που φέρει το παιδικό ιχνογράφημα δεν είναι καθόλου εύκολη δουλειά. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός πώς για την ερμηνεία των στοιχείων του σχεδίου και ειδικές γνώσεις απαιτούνται και σχετική πείρα.
Ειδικότερα απαιτείται:
α) Κατοχή ορισμένων γνώσεων απ’ την ψυχολογία (ψυχολογία παιδιού, εξελικτική, διαφορική, βιοτυπία κλπ) και γνώση των σταδίων απ’ τα οποία περνά η ιχνογραφική δεξιότητα κατά την εξέλιξή της.
β) Μεγάλη κριτική και διεισδυτική ικανότητα γιατί η δομική ανάλυση του σχεδίου γίνεται με συσχετισμούς ανάμεσα στα φανερά στοιχεία του ιχνογραφήματος και της ψυχολογικής πραγματικότητας του ατόμου.
γ) Ορισμένος τρόπος ερμηνείας, έγκυρος. Σ’ αυτό θα βοηθήσει πολύ αν γνωρίζουμε τους τρόπους με τους οποίους άλλοι ερευνητές καταπιάστηκαν με την ερμηνεία του ιχνογραφήματος. Μερικοί τρόποι με τους οποίους μελετήθηκαν τα ιχνογραφήματα είναι οι ακόλουθοι:
-Κατάταξη και αναζήτηση της σχέσεως που υπάρχει ανάμεσα στα ιχνογραφικά δεδομένα των δύο φύλων, των διαφόρων ηλικιών κλπ
-Αναζήτηση αναλογιών ανάμεσα στα ιχνογραφικά γνωρίσματα και τα γνωρίσματα της προσωπικότητας του ατόμου.
-Πειράματα σχετικά με τη συγκινησιακή και χαρακτηριστική κατάσταση που εκφράζει η εκλογή των χρωμάτων.
-Μελέτη με βάση τις ψυχαναλυτικές αντιλήψεις
-Μελέτες με βάση τα συμπεράσματα της Γραφολογίας.
δ) Σχετική πείρα.
Η μεγάλη δυσκολία παρουσιάζεται στο ζήτημα του εντοπισμού των μονίμων στοιχείων του ιχνογραφήματος και στη διάκρισή τους από τα πρόσκαιρα. Με τη μελέτη ενός μονάχα ιχνογραφήματος του παιδιού κινδυνεύουμε να καταλήξουμε σε φανταστικά ή εσφαλμένα συμπεράσματα σχετικά με την προσωπικότητα του παιδιού, γιατί κάθε ιχνογράφημα είναι προϊόν μιας συγκινησιακής εκδηλώσεως σε μια ορισμένη και συγκεκριμένη κατάσταση. Για να εξακριβώσουμε ολόκληρο το σύστημα των στοιχείων, που μένουν απαράλλακτα από το ένα ιχνογράφημα στο άλλο, χρειάζεται να μελετήσουμε πολλά ιχνογραφήματα του ίδιου παιδιού, που έγιναν σε διαφορετικές στιγμές. Η πείρα θα μας διδάξει πολλά πάνω σ’ αυτό, αρκεί να μη βιαζόμαστε να διατυπώσουμε γρήγορα συμπεράσματα. Ακόμη πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι γενικότερες συνθήκες μέσα στις οποίες συντελείται το ιχνογράφημα.
Τρόπος ερμηνείας του παιδικού σχεδίου - Ο κανόνας του Baudoun.
Πως θα εξετάσουμε ένα παιδικό ιχνογράφημα; Ποια σημεία του πρέπει να προσέξουμε και με ποιο τρόπο να τα ερμηνεύσουμε; Από πού θα αρχίσουμε και πως θα προχωρήσουμε; Τέτοια βασικά ερωτήματα προβάλλουν στον καθένα που θέλει να ασχοληθεί με τη μελέτη του παιδικού ιχνογραφήματος.
Βέβαια δεν υπάρχει «τυποποιημένος τρόπος» ερμηνείας που πρέπει να ακολουθήσουμε. Εδώ δεν πρόκειται, όπως καταλαβαίνουμε για την εξέταση του σχεδίου που χρησιμοποιούμε στο μάθημα της Ιχνογραφίας, όπου βαθμολογούμε το παιδί από το πόσο καλά μπόρεσε να αναπαραγάγει στο χαρτί ένα σχέδιο από ένα «πρότυπο» που του δώσαμε, ούτε απ’ το πόσο καλά αναπαράστησε ένα αντικείμενο που βάλαμε πάνω στην έδρα.
Ας σκεφθούμε όμως κάπως έτσι: Με τι τρόπο εξετάζουμε άλλα εκφραστικά μέσα του παιδιού; (εννοούμε την έκθεση που γράφει το παιδί). Προσέχουμε τη μορφή και το περιεχόμενο αυτού του έργου του. Το ίδιο μπορούμε να κάνουμε και με το ιχνογράφημά του, ιδίως μάλιστα όταν πρόκειται για ελεύθερο σχέδιο. Θα εξετάσουμε πρώτα τι παριστάνει ή τι θέλει να παραστήσει το παιδί, δηλαδή το θέμα. Πρόκειται για θέμα συνηθισμένο ή περίεργο, φανταστικό ή αναπαραγωγικό; Τι ώθησε το παιδί να διαλέξει αυτό το θέμα; Ποια στοιχεία (πρόσωπα, αντικείμενα) χρησιμοποίησε για να το παρουσιάσει; Πως παρουσιάζονται τα στοιχεία αυτά; Είναι ομαλά ή παρουσιάζουν ελλείψεις, δυσαναλογίες και παραξενιές; Ποια χρώματα χρησιμοποιεί; Οι γραμμές είναι καθαρές και ομαλές ή πατημένες δυνατά τόσο που μπορεί να σχίζουν το χαρτί; Θα εξετάσουμε ακόμη αν υπάρχει συμμετρία και οργάνωση στη σύνθεση, την ατμόσφαιρα μέσα από την οποία αναδύεται το σχέδιο (χαρούμενη ατμόσφαιρα: λαμπερά χρώματα, λουλούδια κλπ. Βαριά ή καταθλιπτική: σκούρα χρώματα), το μέγεθος και τη θέση του σχεδίου πάνω στο χαρτί κλπ.
