Ύστερη Αρχαιότητα και Μεσαίωνας
Όλες οι ανωτέρω τάσεις μετά τον δεύτερο αιώνα τείνουν από περιθωριακές να γίνουν κανόνας στη ρωμαϊκή κοινωνία. Η σοβαρή κρίση του ρωμαϊκού κράτους σε όλους τους τομείς κατά τα μέσα του τρίτου αιώνα επιτείνει την κατάσταση καθώς η αστική ελληνορωμαϊκή θρησκεία, χτυπημένη από την υποχρηματοδότηση των ναών και των τελετουργιών αλλά και από την εξάπλωση μυστηριακών υποκατάστατων, υποχωρεί σημαντικά. Από την κρίση αυτή περισσότερο επωφελείται ο χριστιανισμός με το συγκεντρωτικό, άκαμπτα οργανωμένο, αποτελεσματικό και ευέλικτο ιερατείο του, την Εκκλησία. Ο χριστιανισμός διαδίδεται ευρύτατα στις μεσαίες αστικές τάξεις, καλύπτοντας το κενό που άφησε η υποχώρηση της τυπολατρικής ελληνορωμαϊκής θρησκείας, και η Εκκλησία αρχίζει να αποκτά πολιτική ισχύ και αυξανόμενους πόρους. Την ίδια στιγμή όμως στην Αλεξάνδρεια εμφανίζεται ένα καινούργιο φιλοσοφικό κίνημα, ο νεοπλατωνισμός. Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος του, ο Πλωτίνος, επανερμήνευσε τον Πλάτωνα μονιστικά και πανενθεϊστικά, ενώ υπήρξε υπέρμαχος του μυστικισμού και της ατομικής βύθισης, μέσω του διαλογισμού και της ενδοσκόπησης, στην ενιαία θεία δύναμη, τον αιώνιο κόσμο των ιδεών. Έτσι προσέφερε μία λυτρωτική φιλοσοφία που δεχόταν τη δυνατότητα ανύψωσης του ανθρώπινου πνεύματος στο τέλειο, μία πλήρη διδασκαλία που συνταίριαζε την ελληνική φιλοσοφία με την τυπολατρική ελληνορωμαϊκή λατρευτική παράδοση, ερμηνευμένη εκ νέου μέσω αφαιρετικών σχημάτων και μεταφορών, και σε συνδυασμό με τις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής.
Ο νεοπλατωνισμός αποτέλεσε μία πολύτιμη γέφυρα μεταξύ του ριζοσπαστικού ρεύματος της λαϊκής διανόησης, που εξαπλώθηκε ευρύτατα κατά τον τρίτο αιώνα, και της φιλοσοφικής παιδείας των καλλιεργημένων αστών και αριστοκρατών, τη στιγμή που τα περισσότερα παρεμφερή φιλοσοφικά και θρησκευτικά κινήματα υπόσχονταν στις κατώτερες τάξεις σωτηρία δίχως ανάγκη μελέτης της κλασικής ελληνορωμαϊκής παιδείας. Ο νεοπλατωνισμός υπήρξε το μαχητικό προπύργιο της συντηρητικής αριστοκρατίας σε μεταφυσικές διαμάχες με το γνωστικισμό, το χριστιανισμό και κάθε διανοητικό ρεύμα ή μυστηριακή λατρεία που απαρνούνταν τη μακρόβια ελληνορωμαϊκή παράδοση ή υιοθετούσε τη ζοφερή, απορριπτική ζωροαστρική οπτική απέναντι στην ύλη, θεωρώντας την βδελυρή και ταυτίζοντας την με το Κακό, μία οπτική η οποία δε συμφωνούσε με τις τυπικές ελληνικές πρακτικές αλλά έβρισκε απήχηση στα λιγότερο ευνοημένα κοινωνικά στρώματα. Ως φιλοσοφικό κίνημα άκμασε στην Αλεξάνδρεια όπου γεννήθηκε αλλά, ακόμα περισσότερο, στην Ιταλία και την Ελλάδα, καθώς εκεί συνάντησε καθολική αποδοχή ως σύγχρονη μετεξέλιξη της κλασικής πλατωνικής φιλοσοφίας και της ελληνικής λατρευτικής θρησκείας, μίας ζωντανής παράδοσης με γερές ρίζες αιώνων στις εν λόγω περιοχές. Ως τις αρχές του τέταρτου αιώνα ο νεοπλατωνισμός σχεδόν ταυτίστηκε με τον Ελληνισμό καθώς αυτός ήταν που ανέλαβε να υπερασπίσει το ελληνορωμαϊκό πάνθεον και την ελληνική φιλοσοφία και παιδεία από διανοητικά ρεύματα που είτε απέρριπταν (όπως ο χριστιανισμός) είτε υποκαθιστούσαν (όπως ο γνωστικισμός) την ελληνορωμαϊκή παράδοση, ρεύματα που η συντηρητική αριστοκρατία αποδοκίμαζε ως βαρβαρικά. Κυριολεκτικά η αρχαία ελληνική θρησκεία συσπειρώθηκε γύρω από τον νεοπλατωνισμό, σε μία εποχή που ο διαδεδομένος χριστιανισμός, για διάφορους λόγους, άρχιζε να κερδίζει την προτίμηση των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων ως ενοποιητικός μηχανισμός του απέραντου κράτους τους.
Μετά τα μέσα του τέταρτου αιώνα πλέον οι αυτοκρατορικές Αυλές ήταν χριστιανικές. Το χριστιανικό ιερατείο ακολουθούσε μία αυστηρή πολιτική μη ανοχής σχετικά με το επίσημα αποδεκτό θρησκευτικό δόγμα του, την "ορθοδοξία", και αποστρεφόταν την ελληνορωμαϊκή ή οποιαδήποτε άλλη θρησκεία πλην του χριστιανισμού. Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες κατά τα τέλη του τέταρτου αιώνα έκλεισαν τα μαντεία και τους ναούς και απαγόρευσαν τα αποκαλούμενα παγανιστικά παίγνια με μία σειρά διαταγμάτων, ενώ είχαν ήδη από καιρό θέσει το χριστιανισμό υπό κρατική προστασία και επενέβαιναν ανοιχτά στην εξελισσόμενη προσπάθεια αυστηρής οριστικοποίησης της ορθόδοξης μεταφυσικής του. Εντέλει, η δημόσια άσκηση της αστικής ελληνορωμαϊκής θρησκείας και των μεσογειακών Μυστηρίων κηρύχθηκε παράνομη από τον Αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' και τους διαδόχους του. Κάθε μη χριστιανική θρησκεία στιγματίστηκε ως παγανιστική, δηλαδή λατρεία των παγανών (pagani), και ενόσω η Ευρώπη εισερχόταν στον Μεσαίωνα επιβίωσε μόνο σε ορισμένες αγροτικές περιοχές, για να αφομοιωθεί γρήγορα από τη χριστιανική τελετουργία, ή σε κάποιους απομονωμένους αριστοκρατικούς κύκλους. Ο νεοπλατωνισμός επέζησε ως τον έκτο αιώνα που ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε οριστικά τις σχολές ελληνικής φιλοσοφίας ως παγανιστικές.
Ωστόσο ένα τμήμα της ελληνορωμαϊκής θρησκείας και των μεσογειακών Μυστηρίων επιβίωσε ενσωματωμένο στο μύθο, τη θεολογία και τις λατρευτικές πρακτικές του χριστιανισμού. Οι Εκκλησιαστικοί Πατέρες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήδη από τον τρίτο αιώνα, είχαν στιβαρό υπόβαθρο στον πλατωνισμό, τον νεοπλατωνισμό ή άλλες σχολές ελληνικής φιλοσοφίας. Επιχείρησαν επανειλημμένα να εκμεταλλευτούν αυτή τους την ευρυμάθεια προς όφελος της Εκκλησίας, δανειζόμενοι φιλοσοφική ορολογία και στηριζόμενοι στην ομοιότητα όψεων του χριστιανισμού με ορισμένες δοξασίες μυστηριακών λατρειών και με τη σωκρατική/πλατωνική ηθική. Καθώς ο χριστιανισμός έπαιρνε την τελική του μορφή και ταυτόχρονα επικρατούσε σε όλη τη Μεσόγειο, ενσωμάτωνε όλη τη ριζοσπαστική τάση της λαϊκής διανόησης και θρησκευτικότητας που εμφανίστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή, ενώ παράλληλα αφομοίωνε παμπάλαιες τελετουργικές πρακτικές (π.χ. η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας αντικαταστάθηκε από την απόδοση τιμής στην Παναγία, η επέτειος της αναγέννησης του Ήλιου άρχισε να εορτάζεται ως Χριστούγεννα, στους χριστιανούς αγίους καταμερίστηκαν ιδιότητες ανάλογες με αυτές που αποδίδονταν στις ελληνορωμαϊκές θεότητες κλπ). Ορισμένες χριστιανικές δοξασίες οι οποίες κρίθηκαν ως αιρέσεις από την επίσημη Εκκλησία αντλούσαν την καταγωγή τους ακριβώς από αυτήν την επίμονη άρνηση του παγανισμού να εξαφανιστεί (π.χ. ο αρειανισμός εμφάνιζε τον Χριστό ως μεσολαβητική λυτρωτική θεότητα, "κτιστή" και κατώτερη του άφατου Πατρός Θεού, παρομοίως με τη νεοπλατωνική αντίληψη).
Β
Αναγέννηση και Διαφωτισμός
Η ευρωπαϊκή Αναγέννηση λίγο άγγιξε την Ελλάδα. Ο αναγεννησιακός ανθρωπισμός στην Ιταλία και τη δυτική Ευρώπη συμπεριελάμβανε την εκ νέου ανακάλυψη και επανεισαγωγή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, της αρχαιοελληνικής σκέψης και φιλοσοφίας, στην οποία περιλαμβανόταν μια επανεκτίμηση της αρχαίας θρησκείας και του μύθου, ερμηνευμένη εκ νέου υπό την ανθρωπιστική σκοπιά.
Β
Αναβίωση του παγανισμού
Η πολύ μεγάλη πλειοψηφία των σημερινών Ελλήνων ασπάζεται τον χριστιανισμό της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Φαίνεται ωστόσο ότι υπάρχει μια ομάδα Νεοελλήνων, οι οποίοι δηλώνουν οπαδοί της αρχαίας ελληνικής θρησκείας σε κάποια/ες σύγχρονη αναβίωση της. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της ελληνικής Εκκλησίας υπάρχουν περίπου 40.000 ακόλουθοι σε έναν πληθυσμό 11 εκατομμυρίων. Οι δοξασίες τους αντανακλούν νεοπλατωνικές ιδέες του Ιάμβλιχου, του Πορφύριου, του Λιβάνιου και του Ιουλιανού, όπως επίσης και λατρευτικές πρακτικές της κλασικής περιόδου. Επίσης πολλές διεθνείς νεοπαγανιστικές θρησκείες όπως η Γουΐκα χρησιμοποιούν όψεις της ελληνικής θρησκείας στις σύγχρονες πρακτικές τους, όσο τουλάχιστον το επιτρέπει η αποσπασματική φύση των πηγών.
Β
Μυθολογία - Εισαγωγή
Δύο πράγματα, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, διαμόρφωσαν τον ελληνικό πολιτισμό και τη θαυμαστή μυθολογία που αυτός γέννησε: το ελληνικό τοπίο και η ελληνική γλώσσα. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας ανάγκασε τους αρχαίους Έλληνες να γίνουν ναυτικοί. Καμία άλλη χώρα της Μεσογείου δεν ήταν τόσο εκτεθειμένη στη θάλασσα, ενώ και τα μεγάλα βουνά που υπάρχουν στην ηπειρωτική χώρα ουσιαστικά εμπόδιζαν τη δια ξηράς επικοινωνία των κατοίκων της με τους άλλους λαούς. Τα βουνά και η δαντελωτή και διακεκομμένη ακτογραμμή της Ελλάδας είχαν ως αποτέλεσμα να διαιρεθεί η ηπειρωτική χώρα σε περιοχές που έγιναν μικρά βασίλεια τα οποία περικλείονταν από φυσικά σύνορα. Με βάση ακριβώς αυτό το πρότυπο ανάπτυξης δημιουργήθηκαν οι πόλεις-κράτη από τον 8ο αιώνα π.Χ και μετά. Οι αριστοκρατικές οικογένειες «κατασκεύασαν» γενεαλογικά δένδρα που τις συνέδεαν με θρυλικούς ήρωες που είχαν σχέση με τις συγκεκριμένες πόλεις. Έτσι δημιουργήθηκαν πολλοί ξεχωριστοί μύθοι που συνδέονταν με τους πρώιμους αυτούς οικισμούς. Μέρη όπως η Σπάρτη, οι Μυκήνες, η Τίρυνθα, η Αθήνα, η Θήβα, η Κόρινθος και το Άργος εμφανίζονται συνεχώς στους αρχαιοελληνικούς μύθους.
Ο δεύτερος παράγοντας που διαμόρφωσε τη Μυθολογία των αρχαίων Ελλήνων ήταν η ίδια η γλώσσα τους. Η τεράστια ποικιλία και ο πλούτος των λεπτών αποχρώσεων της ελληνικής γλώσσας ευνόησε τη δημιουργία θεωριών, υποθέσεων και φανταστικών ιστοριών γύρω από τη φύση της ύπαρξης. Η επιτυχία των προσπαθειών των ανθρώπων εξαρτιόταν τόσο συχνά από τις δυνάμεις της φύσης, που μπορούσαν εύκολα να ανατρέψουν τα σχέδια και των ισχυρότερων ακόμα ηρώων. Ποιητές όπως ο Όμηρος, σε έπη όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, μάγευαν τα ακροατήρια τους με την αφήγηση ιστοριών για τον Τρωικό Πόλεμο και άλλες συγκλονιστικές περιπέτειες, στις οποίες περιέγραφαν με γλαφυρές λεπτομέρειες πώς οι θεϊκές παρεμβάσεις καθόριζαν την έκβαση των ανθρώπινων σχέσεων και συρράξεων. Οι δοκιμασίες και τα βάσανα των πρωταγωνιστών αυτών των ιστοριών καλύπτουν όλη την γκάμα των θεμάτων που αγγίζουν και ενδιαφέρουν τον άνθρωπο, τον έρωτα, τη ζήλια, το θυμό, τη θλίψη, τη δύναμη, τη φιλοδοξία, την απάτη, την ομορφιά, τον πόνο, το πεπρωμένο και τη μοίρα. Όλα αυτά τα στοιχεία έχουν το καθένα το δικό του ρόλο σε ένα είδος πρωτόγονης επιστήμης, στα πλαίσια της οποίας ευφάνταστοι γοητευτικοί μύθοι βοηθούν στην εξήγηση του κόσμου και όλων όσων συμβαίνουν σε αυτόν. Όσο για την εμφάνιση της ρωμαϊκής μυθολογίας, η επίδραση της Ελλάδας υπήρξε καταλυτική. Οι πρώιμες ελληνικές αποικίες στη Σικελία και στην Ιταλική Χερσόνησο γνώρισαν στους Ρωμαίους μια μυθολογία πιο ανεπτυγμένη από εκείνη που διέθεταν οι ίδιοι. Η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους το 2ο αιώνα π.Χ ολοκλήρωσε τη διεργασία της αφομοίωσης και έκανε σχεδόν αδύνατη τη διάκριση των θεών των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Ο Jupiter ταυτιζόταν με τον Δία, όπως ακριβώς ο Mars και η Minerva με τον Άρη και την Αθηνά αντίστοιχα. Στη συγχώνευση των δύο πανθέων συνέβαλε το γεγονός ότι οι Ρωμαίοι δεν είχαν θεωρήσει ποτέ τους θεούς τους οντότητες που μπορούσαν να κριθούν με βάση τα ανθρώπινα μέτρα, αλλά τους έβλεπαν μάλλον ως προσωποποιήσεις των φυσικών δυνάμεων. Έτσι, η ποικιλία και μόνο των ελληνικών μύθων και θρύλων και οι ανθρώπινες πτυχές τους μάγεψαν τους Ρωμαίους. Σε μια μόνο περίσταση διατήρησε τη μυθολογική ανεξαρτησία της η Ρώμη: στην ιστορία του Αινεία. Για να επιβεβαιώσουν την αρχαιότητα της υπαρξής τους ως λαός, διατηρώντας όμως ασφαλή απόσταση από το ένδοξο παρελθόν των αρχαίων, οι Ρωμαίοι, επέλεξαν να είναι Τρώας ο εθνικός τους ήρωας, ο Αινείας. Η φυγή του από την φλεγόμενη Τροία έγινε το σημείο εκκίνησης της Ρωμαϊκής ιστορίας.
