δ. Η παιδική λογοτεχνία είναι πιο κοντά στη φύση του παιδιού. Το νέο στοιχείο που έφερε ο Scott στο μυθιστόρημα και δη στο ιστορικό μυθιστόρημα για παιδιά είναι η αίσθηση του παρελθόντος, η εντύπωση πως ζούμε, ενώ διαβάζουμε, σε παλαιότερα χρόνια -μια εντύπωση που δημιουργείται από τη συνολική ατμόσφαιρα του μύθου, από την αναπαράσταση του ειδικού περιβάλλοντος της περασμένης εποχής, από τις περιγραφές των τοπίων και των ηθών, και από την επιτυχημένη απόδοση του ιδιαίτερου χρώματος του τόπου και του χρόνου. Ωστόσο η παλαιότερη εποχή που ζωντανεύει στα ιστορικά μυθιστορήματα του Walter Scott δεν φαίνεται ούτε απίθανη ούτε παράξενη στον σύγχρονό μας αναγνώστη.
Για να προκαλέσει κανείς κάποιο ενδιαφέρον στους αναγνώστες του είναι απαραίτητο να μεταφράζει, κατά κάποιο τρόπο, το θέμα που διάλεξε στα ήθη και στη γλώσσα της εποχής όπου ζούμε. Η σύλληψη στα ιστορικά μυθιστορήματα του Scott είναι ρομαντική, η εκτέλεση ρεαλιστική. Η καλλιτεχνική του ώθηση, η έμπνευσή του και η ακαταμάχητη έλξη του παρελθόντος που την τροφοδοτεί είναι καθαρά ρομαντικά στοιχεία, ενώ η επεξεργασία των λεπτομερειών, η διαγραφή των προσώπων των λαϊκών τάξεων και η αναπαράσταση ενός άλλου τρόπου ζωής, όπως θα μπορούσε να υπάρξει πραγματικά, έχουν ρεαλιστική βάση.
Το μυθιστόρημα που έγραψε έχει σύνθετο χαρακτήρα: είναι μια ρομαντική αναδρομή στο παρελθόν και μια ρεαλιστική διαγραφή των ηθών του. Μια επιτυχημένη πρόσμιξη του ιστορικού με το φανταστικό και του πραγματικού με το πλασματικό.
Ο Strutt στο μυθιστόρημά του Quenn-hoo Hall εφάρμοσε μια άλλη αρχή. Και κάνοντας διάκριση ανάμεσα στο αρχαίο και το σύγχρονο ξέχασε το εκτεταμένο ουδέτερο έδαφος, δηλαδή τη μεγάλη αναλογία των ηθών και των συναισθημάτων τα οποία είναι κοινά σε μας και τους προγόνους μας, αφού μας έχουν κληροδοτηθεί αμετάβλητα απ’ αυτούς ή τα οποία, καθώς προέρχονται από την κοινή μας φύση, θα πρέπει να έχουν υπάρξει κατά τον ίδιο τρόπο και στις δύο καταστάσεις της κοινωνίας.
Β
Τα θετικά στοιχεία της διδασκαλίας του ιστορικού μυθιστορήματος είναι:
Αρχικά η Παραστατικότητα. Αυτή ως αρχή και υλοποίηση βρίσκεται πιο κοντά στο παιδί και τη φύση του. Το γλαφυρό ύφος έλκει την προσοχή του και το απορροφά βυθίζοντάς το στους μαγικούς του κόσμους. Η καλύτερη υπηρεσία του, θα έλεγα, δεν ήταν τόσο το ό,τι μας έδειξε το παρελθόν όπως ήταν όταν ήταν παρόν. Αλλά το ότι μας έδειξε το παρελθόν όπως είναι ακόμα πραγματικά παρόν».
1) Ο συγγραφέας-λογοτέχνης προσανατολίζεται προς την τέρψη των αναγνωστών του και την παρουσίαση των ιδεών του, ενώ ο συγγραφέας-ιστορικός προσπαθεί να ανασυνθέσει την πραγματικότητα. Τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να εντοπίσουν τη διαφορά ανάμεσα στην συγγραφή ιστορίας και ενός ιστορικού μυθιστορήματος.
2) Παρατηρείται επιμονή στους χαρακτήρες και την περιγραφή τους, στις θέσεις και τις αντιθέσεις τους, ίσως και σε κάποιο βαθμό βοηθά να γνωρίσουμε τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Βέβαια, για τον Scott ένας άνθρωπος δεν είναι τόσο μια ανθρώπινη ύπαρξη, όσο ένας τύπος που έχει παραχθεί από ένα ειδικό περιβάλλον, είτε είναι αγρότης των συνόρων, είτε ηγούμενος του μεσαίωνα, είτε ιππότης, είτε οπαδός της ανεξάρτητης εκκλησίας της Σκωτίας, είτε Ελβετός λογχοφόρος, είτε ελισσαβετιανός πολιτικός. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Scott σ’ αυτό το σημείο υπερέβαλε, όπως συνηθίζουν να κάνουν όσοι εισάγουν ανακαινίσεις...
Ο μεγάλος αρχαιολόγος και μυθιστοριογράφος έδειξε στους ιστορικούς πως η ιστορία πρέπει να είναι ζωντανή, πολύχρωμη και ρομαντική, αν θέλει να είναι πραγματικός καθρέφτης του παρελθόντος. Ωστόσο, είναι γεγονός πως υπάρχουν διαφορετικοί και αντίθετοι ανάμεσά τους ορισμοί του ιστορικού μυθιστορήματος. Μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: η πρώτη βασίζεται στην πιστότητα της αναπαράστασης της ζωής μιας εποχής, η δεύτερη στο ιστορικό ενδιαφέρον των προσώπων και της δράσης και η τρίτη στον παράγοντα της χρονικής απόστασης.
3) Ενισχύει την μετάβαση σε άλλες μορφές διδακτικής προσέγγισης. Μπορεί να δραματοποιηθούν οι διάλογοι, να γίνει μεγαλόφωνη ανάγνωση κάποιων κομματιών. Σύμφωνα με το Francis H. Stoddard: «Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι εξεικόνιση ατομικής ζωής και ατομικής συγκίνησης σε περιστάσεις και χρόνια ιστορικού ενδιαφέροντος».
Ο ορισμός αυτός εισάγει την έννοια της ατομικής ζωής και της ατομικής συγκίνησης, που ωστόσο δεν είναι απαραίτητη, γιατί δεν χαρακτηρίζει μόνο το ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά το μυθιστόρημα γενικά. Βασική προϋπόθεση του μυθιστορήματος είναι η δημιουργία προσώπων, δηλαδή ατομικής ζωής και συγκίνησης. Από την άλλη μεριά, ο ορισμός του Stoddard περιορίζει το λογοτεχνικό είδος του ιστορικού μυθιστορήματος, όμως δεν το απομονώνει, για να το προσδιορίσει ουσιαστικά και αποτελεσματικά.
Όμως όλα αυτά τα μυθιστορήματα αναπτύσσουν θέματα, ζητήματα και γεγονότα βιωμένα από τον ίδιο το συγγραφέα τους, και δεν δημιουργούν την ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής, με διαφορετική αντίληψη για τη ζωή, γνώρισμα που είναι το βασικό στοιχείο του ιστορικού μυθιστορήματος.
Αυτή τη διαφορά, την απόσταση ή την προοπτική του χρόνου, ζητά η άποψη, που είναι η πιο σωστή, γιατί αποφεύγει τη σύγχυση του ιστορικού μυθιστορήματος με ανάλογα μυθιστορηματικά είδη.
4) Μπορεί να είναι μια πιο προωθημένη μορφή διδασκαλίας των μύθων. Το μυθιστόρημα πολλές φορές είναι μια πιο αναπτυγμένη μορφή ενός μύθου (μύθος=story). Η άποψη του Γερμανού μυθιστοριογράφου Friedrich Spielhagen: «Το ιστορικό μυθιστόρημα απεικονίζει μια εποχή, όπου το φως της ανάμνησης της ζωντανής γενιάς δεν πέφτει πια με όλη του τη δύναμη» είναι χαρακτηριστική. Ο Hugh Walpole από την άλλη μεριά επισημαίνει τη σημασία του παρελθόντος ως αποφασιστικού παράγοντα του μύθου. Η εκδοχή αυτή, εκτός από το ότι αποχωρίζει με σαφήνεια το ιστορικό μυθιστόρημα από τα άλλα συγγενικά του είδη, βρίσκεται πιο κοντά στην ουσία του, γιατί οι λέξεις «ιστορία» και «ιστορικό» υποδηλώνουν, βασικά, ενασχόληση με το παρελθόν.
5) Ενισχύει την διανοητική ικανότητα των μαθητών να διακρίνουν το φανταστικό από το πραγματικό. Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά, η ιστορία και το μυθιστόρημα, δεν είναι τόσο αντίθετα όσο φαίνονται εκ πρώτης όψεως. Ο ιστορικός κάνει συχνά χρήση της φαντασίας του για την ερμηνεία των προσώπων ή των γεγονότων που ερευνά και ο μυθιστοριογράφος αντλεί συχνά από τα πραγματικά περιστατικά της γύρω του ζωής. Το παρελθόν μπορεί κάλλιστα να αποδώσει στα χέρια ενός άξιου μυθιστοριογράφου, όπως και το παρόν. Το παν εξαρτάται από τις δημιουργικές του ικανότητες και από τις ιδιομορφίες ή τους περιορισμούς της συγγραφικής του ιδιοσυγκρασίας. «Το ιστορικό μυθιστόρημα», λέει ο Emile Faguet, «δεν είναι είδος πιο πλαστό από τα άλλα. Όλα τα λογοτεχνικά είδη είναι πλαστά, εκτός από την πολύ απλή και αστόλιστη ελεγεία». Κάθε λογοτεχνικό είδος είναι μια σύμβαση: υπακούει σε ορισμένους κανόνες, υπόκειται σε ορισμένους περιορισμούς. Τίποτα παραπάνω δεν συμβαίνει με το ιστορικό μυθιστόρημα.
Αυτή ακριβώς η δυνατότητα, δηλαδή η δικαίωση του ιστορικού μυθιστορήματος ως λογοτεχνικού είδους, βρίσκεται σε κάποια «ανεπάρκεια» της ιστορίας. Τα πιο ιδιωτικά, καθημερινά και οικεία πράγματα της ζωής ξεφεύγουν ανάμεσα από τα δάχτυλα του ιστορικού. Η «ανθρώπινη πλευρά» δεν τον ενδιαφέρει. Αντίθετα ο συγγραφέας ιστορικών μυθιστορημάτων μας δίνει το ιδιωτικό, το οικείο, το ανθρώπινο: τη ζωή του παρελθόντος στις καθημερινές στιγμές της.
Εδώ έχουμε ένα μάθημα ιστορίας. Ο Walter Scott μας περιγράφει, όπως θα το έκανε ένας ιστορικός, την κατάσταση μιας περασμένης εποχής, έχοντας γνώση των ενδιάμεσων γεγονότων που τον χωρίζουν από την εποχή αυτή. Εδώ ακούμε κάποιον να μιλά για το απώτερο παρελθόν και να κάνει τις αναγκαίες διαπιστώσεις και τις απαραίτητες γενικεύσεις, που θα ευκολύνουν την κατανόηση της ιστορίας από τον αναγνώστη. Αντίθετα στο διάλογο ανάμεσα στο γελωτοποιό Wamba και το χοιροβοσκό Gurth, έχουμε τον τρόπο κατά τον οποίο ασχολείται με το παρελθόν ένας μυθιστοριογράφος. Εδώ έχουμε το συγκεκριμένο, από όπου ξεκινά κάθε γνήσιο μυθιστόρημα. Εδώ ο μυθιστοριογράφος δεν μας αφήνει ν’ ακούμε περιγραφές και κρίσεις για ένα μακρινό παρελθόν, αλλά μας κάνει να δούμε το παρελθόν αυτό με τα ίδια μας τα μάτια. Εδώ ο συγγραφέας δεν περιγράφει απλώς μια παλαιότερη εποχή, αλλά μας μεταφέρει σ’ αυτή με τα εκφραστικά του μέσα. Εδώ το παρελθόν ζωντανεύει και μας μιλά για τη ζωή του. Μ’ αυτό τον τρόπο το ιστορικό μυθιστόρημα δεν γίνεται, όπως η ιστορία, ένα τηλεσκόπιο που μας επιτρέπει να διακρίνουμε κάτι το πολύ μακρινό, αλλά μια γέφυρα που ενώνει το παρελθόν με το παρόν κι εκμηδενίζει έτσι το χρόνο.
6) Μεταφέρεται στα παιδιά το χρώμα μιας εποχής. Υπάρχει τεράστιο χάσμα ανάμεσα στον άνθρωπο που επεξεργάζεται μια περίοδο της ιστορίας για να διηγηθεί το θέμα του χωρίς αναχρονισμούς, και στον άνθρωπο που τα θέματά του προέρχονται από ένα πνεύμα βυθισμένο στο παρελθόν. Στη μια περίπτωση η ιστορία πρέπει να συγκεντρωθεί με κόπο γύρω από το θέμα, και είναι βάρος. Στην άλλη η ιστορία βρίσκεται ευθύς εξαρχής εκεί, και το θέμα αναπτύσσεται φυσικά από την ιστορία. Στο πραγματικό ιστορικό μυθιστόρημα ο συγγραφέας έχει μάθει να αισθάνεται άνετα στην εποχή με την οποία ασχολείται. Ένα τέτοιο μυθιστόρημα προβάλλει από τον κόσμο του παρελθόντος, οποίος βρίσκεται στο πνεύμα του συγγραφέα». Η πρώτη είναι η περίπτωση του Bulwer-Lytton. Η δεύτερη του Walter Scott. Ο άξιος συγγραφέας ιστορικών μυθιστορημάτων, με το ιστορικό θέμα του, διευρύνει το πεδίο της προσωπικής μας πείρας. Δεν προσθέτει απλώς κάτι στο απόθεμα της γνώσης μας. Ο τελικός σκοπός του είναι να συλλάβει την ιστορική πραγματικότητα και ατμόσφαιρα της καθημερινότητας στην ολότητά της.
7) Δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης στη γλώσσα της εποχής, πράγμα το οποίο αποτελεί ιστορική γνώση καθ' αυτό. Ο Georg Lukacs, στο The Historical Novel επαινεί πολύ τον Walter Scott γι’ αυτή του την ικανότητα. Τονίζει την κοινωνική σημασία και τη ρεαλιστική βάση των ιστορικών μυθιστορημάτων του, τη λαϊκή ζωή που εξεικονίζουν, τη συνολική παρουσίαση της πραγματικότητας στις ανώτερες και τις κατώτερες τάξεις. Σημειώνει ακόμα πως ο Scott έχει την αίσθηση της ιστορικής αναγκαιότητας και πως δεν περιγράφει τίποτα που να βρίσκεται ψυχολογικά έξω από την ατμόσφαιρα της εποχής. Ο Scott, γράφει, «προσπαθεί να απεικονίσει την πάλη και τον ανταγωνισμό της ιστορίας με πρόσωπα τα οποία, στην ψυχολογία και τη μοίρα τους, αντιπροσωπεύουν πάντα κοινωνικά ρεύματα και ιστορικές δυνάμεις... Το μεγαλείο του βρίσκεται στην ικανότητά του να ενσαρκώνει ιστορικο-κοινωνικούς τύπους σε ζωντανές ανθρώπινες υπάρξεις». Αλλά το μέγεθος της συνεισφοράς του Walter Scott, όχι μόνο στη θεμελίωση του ιστορικού μυθιστορήματος, αλλά και στη δημιουργία μιας νέας αντίληψης για την ιστορία, το εκφράζει ωραιότατα ο Άγγλος ιστορικός George M. Trevelyan.
8) Δίνεται η πρακτική δυνατότητα συνδυασμού του ιστορικού μυθιστορήματος με την ιστορία ως εξής:
α. Η επίσκεψη σε χώρους, μουσεία κλπ. διεγείρει το ενδιαφέρον των μαθητών για το ίδιο το μυθιστόρημα ενώ ενισχύει την αντίληψή τους για θέματα γενικότερης ιστορίας.
β. Αποτελεί μέσον μετάβασης από την τοπική στη γενική ιστορία, ή αντίστροφα, ανάλογα με το περιεχόμενό του.
