(Εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες στην αδερφή μου Βάσω Κ. Ηλιάδη, χωρίς την πολύτιμη βοήθεια της οποίας δεν θα ολοκληρωνόταν αυτή η εισήγηση).
Η Σπάρτη υπήρξε κατά τους προϊστορικούς χρόνους ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα του μυκηναϊκού πολιτισμού. Ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» την αναφέρει ως έδρα του βασιλιά Μενελάου. Ως πρώτος ιστορικός βασιλιάς της Σπάρτης αναφέρεται ο Λυκούργος (890-820 π.Χ.) ο οποίος με τη νομοθεσία του την οργάνωσε πολιτικά και στρατιωτικά. Έτσι άρχισε η πολιτική και στρατιωτική ακμή της Σπάρτης. Σταθμός στην επεκτατική πολιτική των Σπαρτιατών αποτελούν οι τρεις νικηφόροι Μεσσηνιακοί πόλεμοι και οι συγκρούσεις τους με τους Αργείους στη Θυρέα (546 π.Χ.) και στη Σήπεια (494 π.Χ.). Κατά τους περσικούς πολέμους, τα Σπαρτιατικά στρατεύματα διακρίθηκαν κυρίως στις Θερμοπύλες και στις Πλαταιές (480-479 π.Χ.). Το 372 π.Χ. τα σπαρτιατικά στρατεύματα καταστράφηκαν από τους Θηβαίους. Μετά την ήττα άρχισε η παρακμή. Το 222 π.Χ. οι σπαρτιατικές δυνάμεις νικήθηκαν στη Σελλασία από τις δυνάμεις του Άρατου.
Από γραπτές πηγές μα και αρχαιολογικά ευρήματα-υλικά κατάλοιπα του αρχαίου σπαρτιατικού παρελθόντος (Προτομή Σπαρτιάτη οπλίτη που βρέθηκε στην Ακρόπολη της Σπάρτης, Πήλινο πλοιάριο από το Γύθειο, της ρωμαϊκής εποχής. Μουσείο Σπάρτης, Μαρμάρινο άγαλμα νέου. Ρωμαϊκό αντίγραφο κλασικού πρωτότυπου. Μουσείο Σπάρτης, Χάλκινο γυναικείο αγαλματάκι από την περιοχή του Μενελαίου, της γεωμετρικής εποχής. Μουσείο Σπάρτης κ.ά.) μπορούμε να σκιαγραφήσουμε με αδρές γραμμές την καθημερινή ζωή στην Αρχαία Σπάρτη, όπως αυτή εκφράζεται και αποτυπώνεται μέσα από τους διαφόρους τομείς της ανθρώπινης δράσης και δραστηριότητας:
Β
Α) Πολίτευμα
Τις βάσεις της νομοθεσίας και της πολιτικής και στρατιωτικής οργάνωσης έθεσε ο Λυκούργος. Από τα τέλη του 9ου π.Χ. αιώνα την εξουσία ασκούσαν οι δυο Βασιλιάδες, η Γερουσία, η Βουλή των Γερόντων, η εκκλησία του Δήμου ή Απέλλα και οι πέντε έφοροι.
Β
Β) Κοινωνική δομή
Από τα τέλη του 8ου π.Χ. αιώνα η σπαρτιατική κοινωνία αποτελείτο από τρεις τάξεις: τους Σπαρτιάτες, τους Περίοικους και τους Είλωτες.
Οι Σπαρτιάτες αποτελούσαν την άρχουσα τάξη και ασχολούνταν με τα στρατιωτικά θέματα μόνο. Ήταν κάτοχοι πεδινών και εύφορων περιοχών, τις οποίες όμως καλλιεργούσαν οι Είλωτες.
Οι Περίοικοι ήταν οι ελεύθεροι κάτοικοι της ορεινής και παράλιας Λακωνίας, οι οποίοι είχαν αυτόνομη διοίκηση, δεν αναλάμβαναν πολιτικά αξιώματα, αλλά πλήρωναν φόρους. Ασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία, τη βιοτεχνία και το εμπόριο.
Οι Είλωτες αποτελούσαν το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της αρχαίας Σπάρτης. Δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και κύριο έργο τους είχαν την καλλιέργεια των αγρών.
Β
Γ) Η Σπαρτιατική Εκπαίδευση
Σύμφωνα με τη νομοθεσία του Λυκούργου, αποκλειστικός σκοπός της αγωγής των Σπαρτιατών ήταν η άρτια στρατιωτική κατάρτιση με χαρακτηριστικό στοιχείο τη σκληραγωγία και την υπακοή στους νόμους.
Τα ασθενικά νεογέννητα άτομα ή ανάπηρα βρέφη ρίχνονταν στους «αποθέτες», δηλαδή σε τόπους βαραθρώδεις κοντά στον Ταΰγετο για να πεθάνουν. Μέχρι το 7ο έτος της ηλικίας του το κάθε υγιές παιδί ανήκε στην οικογένειά του, η οποία είχε την ευθύνη της σωματικής και ψυχικής του διάπλασης. Ανατρέφονταν χωρίς σπάργανα και με τρόπο λιτό.
Από το 7ο έτος της ηλικίας τους η πολιτεία αναλάμβανε την ανατροφή των αρρένων. Τα υγιή άτομα ηλικίας 7-11 ετών γυμνάζονταν συνεχώς, ντύνονταν ελαφρά, περπατούσαν ξυπόλητα, κοιμόνταν πάνω σε καλάμια και το φαγητό τους ήταν λιτό. Τα γράμματα που μάθαιναν ήταν λίγα και απαραίτητα για την καθημερινή τους ζωή. Από το 12ο έτος ζούσαν σε στρατώνες και μακριά από την οικογένεια. Εκεί μάθαιναν χορό, μουσική και έκαναν γυμναστικές ασκήσεις. Μάθαιναν την ακρίβεια και τη συντομία.
Από το 20ο έως το 30ο έτος γινόταν η στρατιωτική εκπαίδευση και μετά το στάδιο αυτό επιτρεπόταν ο γάμος. Οι στρατιωτικές υπηρεσίες προσφέρονταν μέχρι το 60ο έτος, ενώ υποχρέωση όλων των πολιτών ήταν να τρώνε σε κοινά συσσίτια.
Με την ίδια επιμέλεια γινόταν και η αγωγή των Θηλέων, οι οποίες δεν επιτρεπόταν να ζουν με μαλθακότητα, είχαν δε ως κύριο έργο τους την τεκνοποιία και την ανατροφή των παιδιών τους, τα οποία προέπεμπαν με το παράγγελμα: «ή ταν ή επί τας».
Σύμφωνα με τον μύθο ο Σκύθης Ανάχαρσις επιστρέφοντας από τα ταξίδια του ανέφερε πως οι Σπαρτιάτες ήταν η μόνη ελληνική φυλή με την οποία κατόρθωσε να συζητήσει λογικά γιατί μόνον αυτή είχε το χρόνο να είναι σοφή. Παρόλες τις αντιρρήσεις του Ηροδότου, φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες είχαν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους για πνευματική καλλιέργεια, όντας απελευθερωμένοι από την ανάγκη του πλουτισμού. Δεν ασκούσαν εμπόριο μήτε ήταν απασχολημένοι με κάποιο επάγγελμα. Έτσι, περνούσαν όλο το χρόνο τους αφιερωμένοι στην εκπαίδευσή τους σύμφωνα με τα σπαρτιατικά ιδεώδη. Ο χρόνος τους μοιραζόταν ανάμεσα στην φυσική εξάσκηση, τη στρατιωτική εκπαίδευση, το κυνήγι, τα δημόσια πράγματα και τις «λέσχες», στις οποίες δεν επιτρέπονταν οι συζητήσεις για δουλειές, παρά μόνο για ό,τι θεωρείτο ευγενές.
Τα σπαρτιατικά σχολεία ήταν μόνο για τους ομοίους, δηλαδή για εκείνους που μπορούσαν να πληρώσουν την εγγραφή σε είδος. Ωστόσο, εκεί γίνονται επίσης δεκτά και άλλα παιδιά, αρκεί κάποιος να συνεισέφερε εκ μέρους τους το απαιτούμενο τίμημα, προκειμένου να συνοδεύουν οι εντεταλμένοι δούλοι τα παιδιά στο σχολείο. Η απόδοση σε κάποιον της ιδιότητας του σπαρτιάτη πολίτη γινόταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν η αξία του ή οι υπηρεσίες του ήταν τέτοιες που η πόλη-κράτος τις αναγνώριζε. Άλλοι μαθητές παρόμοιου είδους ήταν οι μόθωνες ή μόθακες και οι τρόφιμοι. Η διαφορά με τους τροφίμους βρίσκεται στο γεγονός ότι οι μόθωνες ήταν παιδιά ελεύθερων Σπαρτιατών και συνεπώς είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα.
Το σύστημα εκπαίδευσης στην Κρήτη ήταν παρόμοιο με εκείνο της Σπάρτης από πολλές απόψεις και η εκπαίδευση κόστιζε στους γονείς ακόμη λιγότερα απ’ ότι στη Σπάρτη καθώς τα παιδιά τρέφονταν κυρίως με δημόσια έξοδα.
Στη Σπάρτη, σε αυτό το απόλυτα οργανωμένο κράτος, το αγόρι έμενε σπίτι του ως τα επτά του χρόνια. Οι γονείς τους φρόντιζαν να παίρνουν μαζί τους τα αρσενικά παιδιά στα φειδίτια ή φιλίτια, τις κοινές τράπεζες των Σπαρτιατών. Τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιρναν το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους. Στα φειδίτια οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν κάθε μήνα ένα μέδιμνο κριθάρι, οκτώ χοές οίνου, πέντε μνες τυρί και μισή μνα σύκα. Αν ήταν τόσο φτωχοί, που δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν, τότε έχαναν τα δικαιώματά τους ως πολίτες και τα παιδιά τους δεν ήταν δυνατόν να εκπαιδευτούν στο σπαρτιατικό σύστημα.
Μετά τα επτά τους χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης σε αγέλες ή βούες. Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών. Οι αγέλες τρέφονταν, κοιμούνταν και έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου, ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και κατείχε υψηλή θέση. Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι οι οποίοι επέβαλαν τη σκληρή πειθαρχία, για την οποία φημισμένη ήταν η σπαρτιατική κοινωνία. Όταν έλειπε ο παιδονόμος ή οι μαστιγοφόροι, η πειθαρχία διατηρείτο ακέραια υπό την εποπτεία του βουαγόρα ή αγελάρχη, δηλαδή του περισσότερου θαρραλέου και λογικού αγοριού σε κάθε αγέλη. Επίσης στην εκπαίδευση των αγοριών συμμετείχε ένας νέος που είχε συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας του και ονομαζόταν είρην ή ιρήν. Αυτός παρακολουθούσε τις μάχες τους και τους χρησιμοποιούσε ως υπηρέτες στο σπίτι του για το γεύμα του. Τα μεγαλύτερα αγόρια του έφερναν ξύλα για τη φωτιά ενώ τα μικρότερα μάζευαν λαχανικά. Ο μοναδικός τρόπος για να αποκτηθούν αυτά τα παραπάνω ήταν η κλοπή από κήπους ή τις λέσχες των ανδρών, γεγονός που αύξανε τις ικανότητες των νέων στην ανίχνευση. Αφού γευμάτιζαν όλοι μαζί, τότε ο είρην τους προέτρεπε να τραγουδήσουν και κατόπιν να συζητήσουν θέματα ηθικής ή πολιτικής.
