Ο Σπινόζα αναγνωρίζει τρία είδη γνώσης με ιεραρχική δομή:
- opinio: η συγκεχυμένη και ανεπαρκής γνώση, η οποία στηρίζεται στην εμπειρία.
- ratio: είναι η κοινή γνώση βάσει της οποίας γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά αλλά όχι την ουσία των πραγμάτων.
- Scientia intuiva: γνώση των αιτιών των πραγμάτων, δηλαδή τη γνώση των ιδιοτήτων ή κατηγορημάτων του Θεού.
Στη Σπινοζική Θεολογία ο Θεός νοείται σαν άμεση κοινή πραγματικότητα με ανεξαρτησία από τα έμμεσα πράγματα. Υπάρχει σαν πρώτη αιτία, με την οποία συνδέονται εκ των υστέρων και προσδιορίζονται σταθερά ατελείωτα αποτελέσματα με ατελείωτους εξωτερικούς τρόπους. Η δραστηριότητά του είναι διαφορετική από την ποιότητα ή την ουσία των πραγμάτων. Δεν είναι τελειωμένη -γιατί δε θα μπορούσε να αιτιολογήσει τις εξελίξεις στην εξωτερική πραγματικότητα. Η αιτιολόγηση όσων γίνονται εκ των υστέρων (της εμμεσότητας) μόνο με μία εκ των προτέρων κοινή και σταθερή αιτία, έχει αυτήν την αρνητική συνέπεια, πως όλα γίνονται μόνο σταθερά προσδιορισμένα (αναγκαία), μόνο από την πρώτη αιτία και πως εκ των υστέρων τίποτε δεν είναι αιτία.
Η άμεση δυνατότητα της διάνοιας να επηρεάζει ή να καθορίζει τη δραστηριότητά της με έλλειψη και αβεβαιότητα στη γνώση της προτρέπει αυτήν σε εξωτερικές δραστηριότητες. Αυτές ονομάζονται ειδικότερα «ένστικτο», «προδιάθεση», «επιθυμία» και «θέληση». Η θέληση, όπως και η διάθεση, είναι άμεσα στοιχεία στην εσωδιανοητική ποιότητα. Στην ουσία είναι η ίδια η διάνοια που αυτοπροσδιορίζεται με γνώση των διαφόρων δυνατοτήτων της, των ελλείψεών της και των επηρεασμών της. Ανάλογα με τον τρόπο επηρεασμού της καθορίζεται η διάθεσή της και ο τρόπος, με τον οποίο στοχεύει να αυτοβεβαιωθεί. Γι’ αυτό δεν υπάρχει θέληση και διάθεση χωρίς αντιλήψεις και εννοήσεις και όλες οι δυνατότητες του εσωτερικού κόσμου είναι τρόποι εννόησης και στοχασμού. Η παραπάνω θέση για το Σπινόζα ήταν αξίωμα.
Ο Σπινόζα στην ηθική θεωρία του αν και αβάσιμα, είχε προσεγγίσει απίστευτα την πραγματική σχέση της εσωτερικότητας με την διανοητικότητα και με την κοινή ουσία των πραγμάτων. Με τη σχέση αυτή εξήγησε ενιαία όλες τις άλλες εσωτερικές δυνατότητες της ζωής και ειδικότερα του ανθρώπινου εσωτερικού κόσμου.
Δεν τις εξήγησε με αναιτιολόγητες «σκοτεινές» ιδιότητες ή με φανταστικές ουσίες, ούτε σα να υπήρχαν ανεξάρτητα από επηρεασμούς. Στοχάστηκε για την ύπαρξη της ζωής θεωρώντας την μέσα στην ίδια πραγματικότητα, όπως τα απλούστερα πράγματα. Διαθέσεις και δυνατότητες του εσωτερικού κόσμου, οι οποίες ακόμα αποδίδονται, από ειδικούς και μη, σε αναιτιολόγητες ιδιότητες και θεωρούνται διαφορετικές ως προς την αρχή και την ουσία τους, για το Σπινόζα ήταν αξίωμα η διανοητική αρχή τους.
Προσεγγίζοντας την ηθική θεωρία του από τη σκοπιά της θεωρίας του «Τετελεσμένου Χρόνου» διαπιστώνουμε πως έχει ανακαλύψει και διατυπώσει με εξαιρετική ευστοχία πολλές βασικές κοσμολογικές θέσεις για την ουσία και τις δυνατότητες του εσωτερικού κόσμου. Κάποτε θα πρέπει να τις συμπεριλάβουμε σε μια εξελιγμένη επιστημονική ηθική και να τις υπολογίσουμε στις βασικές ηθικολογικές και κοσμολογικές συνέπειες της εξέλιξης της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας.
Β
Τελεολογία και φύση
Ο Σπινόζα δεν αποδέχεται την τελεολογική αντίληψη για τη φύση. Θεωρεί πως η φύση έχει σκοπούς να πραγματώσει, αλλά ως ανθρωπομορφική προκατάληψη. Πιστεύει ότι δεν πρέπει να προεκτείνουμε στην ερμηνεία της φύσης τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τον εαυτό μας και τις πράξεις μας. Σε μια τέτοια περίπτωση δε βλέπουμε τη φύση, αλλά προβάλλουμε τον εαυτό μας στη φύση. Όπως είναι φυσικό, μια τέτοια αντίληψη ανατρέπει την ορθολογική σχέση αιτίας και αποτελέσματος που διέπει τη φύση. Από την αναγκαιότητα της ύπαρξης του Θεού ο Σπινόζα συλλαμβάνει έναν αιτιακά καθορισμένο κόσμο. Τα πάντα λειτουργούν μέσα από μια αλληλεπίδραση και ο κόσμος καθίσταται κλειστό σύστημα που ενυπάρχει στον εαυτό του και φέρει εγγενώς την αιτία της ύπαρξής του.
Από τη γέννησή τους οι άνθρωποι δε γνωρίζουν την αιτιότητα αλλά προσανατολίζονται στη γνώση αυτού που θεωρούν χρήσιμο και η αποκαλούμενη φυσική αρμονία και τάξη δεν μπορεί να σημαίνει κάτι περισσότερο από ότι τα πράγματα μπορούν να συνυπάρχουν χωρίς αντιφάσεις. Οι ιδιότητες της ύλης δεν υφίστανται per se, αλλά συναρτώνται από απόλυτες αξίες (καλό και κακό), είναι σχετικές και εξαρτώνται από τις επιδιώξεις μας.
Β
Βιβλιογραφία για το Μπαρούχ Σπινόζα:
1) Μολύβας Γ., Φιλοσοφία στην Ευρώπη, ΕΑΠ, Πάτρα, ISBN 960-538-264-4
2) Ντελέζ Ζίλ, Σπινόζα-Πρακτική Φιλοσοφία, (μτφρ. Κική Καψαμπέλη) εκδ. Νήσος, Αθήνα 1996.
3) Sruton R., Spinoza, Oxford University Press, 1986.
4) Spinoza B., On the Improvement of the Understanding of Ethies, Correspondence, (transl.) R.H.M. Elwes, Dover Publications, New York, 1955.
5) Σπινόζα Μπαρούχ, Πολιτική πραγματεία, (μτφρ. Α. Ι. Στυλιανού) Πατάκης, Αθήνα 2000, ISBN 960-360-689-8
6) Σπινόζα Μπαρούχ, Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, (μτφρ. Β. Jaquemart, Β. Γρηγοροπούλου), εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002.
Βασικές βιβλιογραφικές αναφορές:
1) Αμπατζόγλου, Φρ., Ο άλλος εν διωγμώ (η εικόνα του εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας), Θεμέλιο, Αθήνα 1998.
2) Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τομέας Παιδαγωγικής, Μονάδα Έρευνας Σχολικού Βιβλίου, Σχολικά εγχειρίδια Βαλκανικών χωρών, Πρακτικά Ημερίδας, Αδελφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1995.
3) Αχλής, Ν., Οι γειτονικοί λαοί, Βούλγαροι και Τούρκοι στα σχολικά βιβλία της Ιστορίας Γυμνασίου-Λυκείου, Θεσσαλονίκη 1983.
4) Βακαλιός, Α., Το πρόβλημα της Διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στη Δυτική Θράκη, Gutenberg, Αθήνα 1997.
5) Γεώργας, Δ., «Μια κοινωνική ψυχολογική ανάλυση των αξιών», στο Οι Αξίες: Παράδοση και δημιουργία, Ελληνική Εταιρεία Φιλοσοφικών Μελετών, Αθήνα 1991.
6) Γεωργογιάννης, Π., Εκπαίδευση και διαπολιτισμική επικοινωνία, Gutenberg.
7) Γεωργογιάννης, Π., Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, Gutenberg, Αθήνα 1997.
8) Γουδέλης, Σ., Σχέσεις Χριστιανών και Μουσουλμάνων στην Ελληνική Θράκη, Κομοτηνή 1991.
9) Κανακίδου, Ε.-Παπαγιάννη, Β., Διαπολιτισμική Αγωγή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997.
10) Κοσμόπουλος Α.- Υφαντή, Α.- Πετρουλάκης Ν., Η εκπαίδευση στην Ενωμένη Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.
11) Λαντερνάρι Β., Πολιτιστικός ιμπεριαλισμός και ιδεολογία, Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών, Αθήνα 1984.
12) Μάρκου Γ., Διαπολιτισμική εκπαίδευση. Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Μια εναλλακτική πρόταση, Κέντρο Διαπολιτισμικής Αγωγής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1997.
13) Μάρκου Γ., «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση», στο: Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, τόμος 3ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1991, σ. 1405-1408.
14) Μάρκου Γ., Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Αφετηρία, στόχοι, προοπτικές, Αθήνα 1995.
15) Μάρκου Γ., Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Ελληνική και διεθνής εμπειρία, εκδ. του συγγρ., Αθήνα 1997.
16) Μάρκου Γ., Η πολυπολιτισμικότητα της ελληνικής κοινωνίας, η διαδικασία διεθνοποίησης και η αναγκαιότητα της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, Γ.Γ. Λαϊκής Επιμόρφωσης, Αθήνα 1996.
17) Μάρκου Γ., Προσεγγίσεις της πολυπολιτισμικότητας και η διαπολιτισμική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, Γ.Γ. Λαϊκής Επιμόρφωσης, Αθήνα 1996.
18) Μάρκου Γ., «Πολυπολιτισμική Εκπαίδευση» (λήμμα), Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, τόμος 7ος, Ελληνικά Γράμματα, σ.3953-3956.
19) Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών, Εκπαίδευση και διαπολιτισμική επικοινωνία, 1ο Συνέδριο Ελλάδας-Δημοκρατιών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, Πάτρα 1994.
20) Παπακωνσταντίνου Θ.- Δελλασούδας Λ. (επ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Έκθεση για την εκπαίδευση των παιδιών των εργαζομένων στην Ελλάδα αλλοδαπών, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1992.
21) Παπάς Α., Διαπολιτισμική παιδαγωγική και διδακτική, τόμ. Α΄, Αθήνα 1998.
22) Ταίηλορ Τ., Πολυπολιτισμικότητα (μτφρ. Φιλήμων Παιονίδης), Πόλις, Αθήνα 1997.
23) Χατζηκωνσταντίνου Κ., Η σύμβαση της UNESCO περί απαγορεύσεως διακρίσεων εις την εκπαίδευσην. Προσπάθεια αναλύσεως και ερμηνείας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη 1982.
24) Bernard van Leer Foundation, Το πολύχρωμο σχολείο. Μια εμπειρία διαπολιτισμικής εκπαίδευσης μέσα από την τέχνη, Σχεδία, Κέντρο Παιδαγωγικής και καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης, Αθήνα 1996.
25) Modgil, S. et al. (eds), Πολυπολιτισμική εκπαίδευση. Προβλήματα και προοπτικές (επιμ. της ελληνικής έκδοσης: Αθ. Ζώνιου-Σιδέρη και Π. Χαραμής), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997.
26) Segall, M., Dasen, R., Berry, J., Poortinga, Y., Διαπολιτισμική Ψυχολογία. Η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε παγκόσμιο οικολογικό πολιτιστικό πλαίσιο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.
27) Taylor C., Πολυπολιτισμικότητα: Εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης/ Τσάρλς Ταίηλορ, σχόλια των K., Anthony Appiah, Steven C. Rockefeller, Michael Walzer, Susan Wolf, εισαγωγή και επιμέλεια Amy Gutmann (μετάφραση Φιλήμων Παιονίδης) πρόλογος Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Πόλις, Αθήνα 1997.
