Το κείμενο βασίζεται στην Τελική Έκθεση του Συνεδρίου "ΜΜΕ και Αναπηρία", που αποτελείται από περιλήψεις των ομιλιών της εναρκτήριας και της καταληκτικής συνεδρίασης, και τα πρακτικά των συνεδριάσεων της ολομέλειας.
Εισαγωγή
Ένας νεαρός σε αναπηρικό αμαξίδιο προσπαθεί να επιβιβαστεί στο λεωφορείο... ένα τυφλό κορίτσι ζητά χρήματα από τους περαστικούς στη γωνιά του δρόμου... ένα άτομο με νοητική υστέρηση διαπρέπει στα μαθηματικά… Εικόνες καθημερινές, εικόνες οικείες, που κάνουν το γύρο του κόσμου μέσα από το παγκόσμιο δίκτυο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Ο "ήρωας" και ο "ζητιάνος" είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Είναι τα δύο βασικά στερεότυπα που αναπαράγουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης στον 21ο αιώνα για το ζήτημα της αναπηρίας, αποσκοπώντας πάντα στην ευαισθητοποίηση του κοινού, γεγονός που συνεπάγεται αυτομάτως και την κατακόρυφη άνοδο των κερδών τους. Κι αυτό φυσικά χωρίς τη συναίνεση των ίδιων των ατόμων με αναπηρία.
Είναι γεγονός αναμφισβήτητο πως η εποχή εκείνη που η αναπηρία ήταν συνώνυμη του οίκτου και της φιλανθρωπίας έχει περάσει προ πολλού. Δυστυχώς όμως δεν παύει να αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα θέμα - ταμπού, παρά το ότι τα άτομα με αναπηρία είναι σήμερα υποκείμενα δικαιωμάτων, που διεκδικούν δυναμικά πολιτικές που θα διευκολύνουν την καθημερινότητα τους σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης, πολιτικές που θα διέπονται από τις βασικές αξίες της ισότητας και της αλληλεγγύης.
Σ' αυτό ακριβώς το σημείο μπαίνει και ο παράγοντας "μέσα μαζικής ενημέρωσης", τα οποία έχουν εξ ορισμού ως πρωταρχικό στόχο την καταγραφή της πραγματικότητας και της μεταλαμπάδευσης των ιδεών που διέπουν την κοινωνία. Μέσα όμως από αυτήν την καταγραφή, συχνά μπαίνουν στη διαδικασία να διαμορφώνουν και τα ίδια αντιλήψεις, είτε μεταπλάθοντας τις ήδη υπάρχουσες, είτε δημιουργώντας νέες που εν συνεχεία διοχετεύονται στο κοινό, πάντα με σκοπό να κεντρίσουν τον ενδιαφέρον του. Έτσι, ακόμα και θέματα όπως η αναπηρία θυσιάζονται στο βωμό της εμπορευματοποίησης και παρουσιάζονται στο κοινό με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα για τα μέσα και όχι για τα άτομα.
Αναγνωρίζοντας το επιτακτικό της ανάγκης να αλλάξει επιτέλους αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης ενός ζητήματος που αν μη τι άλλο αφορά πάνω από το 10% του πληθυσμού και κατά συνέπεια του συνόλου των αποδεκτών του προϊόντος των μέσων, έλαβε χώρα στην Αθήνα ένα πρωτοποριακό Συνέδριο στις 13-14 Ιουνίου 2003, με αφορμή το Ευρωπαϊκό Έτος Ατόμων με Αναπηρία και την Ελληνική Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Πρόκειται για το Συνέδριο "ΜΜΕ και Αναπηρία" που οργανώθηκε με την αμέριστη υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Υπουργείου Υγείας, πάντα σε στενή συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Ατόμων με Αναπηρία και την Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία στην Ελλάδα. Οι 300 και πλέον συμμετέχοντες - εκπρόσωποι δημόσιων και ιδιωτικών ραδιοτηλεοπτικών μέσων, της διαφήμισης, των επικοινωνιακών γραφείων, εξειδικευμένων ΜΜΕ στον τομέα της αναπηρίας και των οργανώσεων για τα άτομα με αναπηρία, αντάλλαξαν απόψεις για τον τρόπο παρουσίασης των ατόμων με αναπηρία από τα ΜΜΕ, αλλά και το βαθμό προσβασιμότητας τους και κατέληξαν σε μια κοινή Διακήρυξη, στην οποία κατέγραψαν τις προτάσεις τους, ώστε να επιτευχθεί η επιθυμητή στροφή των μέσων στα πραγματικά προβλήματα των ατόμων με αναπηρία και να μπουν στέρεες βάσεις για την έναρξη μιας εποικοδομητικής συνεργασίας μεταξύ των δύο πλευρών για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.
Η παρουσίαση των Ατόμων με Αναπηρία στις ειδήσεις και τις ενημερωτικές εκπομπές
Η τηλεόραση είναι αναντίρρητα το πιο διαδεδομένο μέσο μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας στη σύγχρονη εποχή. Αρκεί κανείς να σκεφτεί τις δεκάδες έρευνες και δημοσκοπήσεις που καταγράφουν μια πραγματικότητα, σύμφωνα με την οποία κάθε νοικοκυριό έχει τουλάχιστον μία συσκευή. Το πιο δυνατό της χαρτί αποτελούν βέβαια οι ειδήσεις και οι ενημερωτικές της εκπομπές. Κι αυτό γιατί, εκ προοιμίου, παρουσιάζουν θεματολογία που αφορά όχι μόνο το σύνολο των τηλεθεατών, αλλά και μεμονωμένες ομάδες του πληθυσμού. Οι δημοσιογράφοι κάνουν ρεπορτάζ ερευνούν και αποκαλύπτουν και εν συνεχεία ζητούν απαντήσεις από τους αρμόδιους φορείς. Και η προβαλλόμενη εικόνα τυγχάνει της μεγαλύτερης δυνατής ανταπόκρισης στο κοινό και κατά συνέπεια ασκεί αρκετά μεγάλη επιρροή πάνω του. Τι γίνεται όμως με τα άτομα με αναπηρία και πώς παρουσιάζονται μέσα από τα δελτία και τις ενημερωτικές εκπομπές;
Δυστυχώς η πραγματικότητα είναι άκρως απογοητευτική. Η παρουσίαση θεμάτων των ατόμων με αναπηρία βασίζεται αποκλειστικά σε στερεότυπα και προκαταλήψεις. Έτσι, βασικό όχημα για την συμπερίληψη ρεπορτάζ για τα άτομα με αναπηρία, είναι η παρουσίαση τους είτε ως άτομα που έχουν κάποιες ιδιαίτερες ικανότητες, οι οποίες επισκιάζουν την αναπηρία και προκαλούν το θαυμασμό και τον εντυπωσιασμό του κοινού, είτε ως άτομα που έχουν ανάγκη ιδιαίτερη φροντίδα και προστασία, με τους παραγωγούς να έχουν στο στόχαστρο τη συμπόνια και τον οίκτο των τηλεθεατών. Το διπολικό σχήμα "ήρωας - ζητιάνος" συνιστά ίσως τη μεγαλύτερη "συνταγή επιτυχίας" για τα ΜΜΕ, αφού είναι δεδομένο ότι αν μη τι άλλο μιλά στις ψυχές των ανθρώπων.
Η αλήθεια για τα άτομα με αναπηρία, ωστόσο, βρίσκεται κάπου στη μέση. Δεν πρόκειται για άτομα με μειωμένες ικανότητες, ούτε για άτομα με ιδιαίτερες ικανότητες, χαρακτηρισμοί που ούτως ή άλλως είναι αδόκιμοι και σε καμιά περίπτωση δεν λειτουργούν προς όφελος των ιδίων. Πρόκειται για άτομα αυτόνομα, άτομα με δικαιώματα και προσωπικότητα, τα οποία απλώς ζουν μια καθημερινότητα που ρυθμίζεται βάσει των ιδιαίτερων αναγκών που δημιουργεί η αναπηρία τους. Και ως τέτοια άτομα πρέπει να παρουσιάζονται στα ούτως ή άλλως περιορισμένα σε αριθμό ρεπορτάζ που τα αφορούν.
Παρ' όλα αυτά δεν πρέπει να παραβλέψουμε και την κατηγορία εκείνη του ρεπορτάζ για τα άτομα με αναπηρία που πραγματεύεται τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα άτομα αυτά σε καθημερινή βάση. Μικρές ιστορίες καθημερινής τρέλας που όλοι μας βιώνουμε, όχι μόνο όταν μπλεκόμαστε στα γρανάζια της γραφειοκρατίας, αλλά και όταν διεκπεραιώνουμε μικρές καθημερινές μας ανάγκες. Για τα άτομα με αναπηρία η καθημερινότητα είναι ακόμα πιο δύσκολη, αφού στους περισσότερους τομείς της ανθρώπινης δράσης δεν υπάρχουν οι απαραίτητες προδιαγραφές και υποδομές που θα την διευκολύνουν. Αυτά τα προβλήματα και αυτές τις ελλείψεις πρέπει να προβάλλουν τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ώστε να καθιερωθεί στην καθολική συνείδηση του κοινού τι σημαίνει πραγματικά αναπηρία και κυρίως το τι συνεπάγεται η αναπηρία αυτή, πάντα όμως σε στενή συνεργασία με τους φορείς εκπροσώπησης των ατόμων αυτών.
Η παρουσίαση των Ατόμων με Αναπηρία στις διαφημίσεις και στα έργα επιστημονικής φαντασίας
Η διαφήμιση έχει αναντίρρητα αναδειχθεί σε ακρογωνιαίο λίθο για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των σύγχρονων μέσων. Η διαδικασία είναι απλή: περισσότερο κοινό = περισσότερες διαφημίσεις = περισσότερα έσοδα. Είναι η τέχνη της πειθούς τοποθετημένη σ' ένα ωραίο περιτύλιγμα ήχου και εικόνας, που αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο όπλο της σύγχρονης βιομηχανίας και σε ένα μεγάλο βαθμό κινεί την αγορά και διαμορφώνει το πλαίσιο λειτουργίας και εξέλιξης της.
Κεντρική ιδέα των διαφημίσεων, που εξυπηρετεί και κατά το δέον το σκοπό τους είναι η παρουσίαση ενός μοντέλου ζωής συγκεκριμένου, το οποίο παρουσιάζει πρόσωπα και καταστάσεις εξιδανικευμένες σε τέτοιο βαθμό, που συχνά φαντάζουν ουτοπικές και ανυπόστατες. Πρόσωπα όμορφα στον απόλυτο βαθμό, ζωές βγαλμένες από τα παραμύθια που ακούγαμε παιδιά, όπου δεν χωρούν προβλήματα και στενοχώριες.
Η προβολή αυτή όμως της απόλυτης τελειότητας είτε σε επίπεδο σωματικό, είτε σε επίπεδο διαβίωσης, αυτομάτως συνεπάγεται τον αποκλεισμό ορισμένων κατηγοριών του πληθυσμού, όπως τα άτομα με αναπηρία. Με δεδομένο ότι η τηλεόραση, όπως και όλα τα υπόλοιπα μέσα, εκτός των άλλων έχει ως αποστολή να αντικατοπτρίσει την κοινωνική πραγματικότητα σε όλο της το εύρος, λαμβανομένης υπόψη και της όποιας ιδιομορφίας και ποικιλομορφίας, κάθε άλλο παρά συμπεριλαμβάνει τα άτομα αυτά. Πίσω από αυτή την εσκεμμένη άρνηση συμπερίληψης των ατόμων με αναπηρία κρύβεται φυσικά ο φόβος πως ένα τέτοιο διαφημιστικό προϊόν θα τρόμαζε και θα απωθούσε το κοινό, με αποτέλεσμα και τη μείωση των κερδών για τις επιχειρήσεις. Όταν όμως υποτίθεται πως τα μέσα έχουν και παιδευτικό χαρακτήρα, είναι μάλλον άτοπο να κλείνουν τα μάτια στην υπάρχουσα και καθ' όλα γνωστή ανθρώπινη ποικιλομορφία.
Παρόμοια είναι και η αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία και από την κινηματογραφική βιομηχανία, η οποία κωφεύει στα πραγματικά προβλήματα. Στο σύνολο των κινηματογραφικών ταινιών, με ελάχιστες εξαιρέσεις, διαγράφεται η τάση ηθοποιοί μη-ανάπηροι να υποδύονται άτομα με αναπηρία και να βραβεύονται εν συνεχεία για την καταπληκτική τους ερμηνεία. Και πάλι ακολουθείται πιστά κυρίως το μοντέλο του ατόμου με ιδιαίτερες ικανότητες, αφού στην συντριπτική πλειοψηφία των ταινιών το άτομο με αναπηρία είτε είναι ιδιαζόντως έξυπνο, είτε ηρωοποιείται σε βαθμό τέτοιο που καθίσταται αόρατη και αδιάφορη η αναπηρία του. Το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί δεν επιτρέπεται σε άτομα με αναπηρία να υποδυθούν ρόλους τέτοιους, στους οποίους μπορούν οπωσδήποτε να αντεπεξέλθουν πολύ καλύτερα από άτομα που δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για την αναπηρία. Και η απάντηση μία: τα ιδανικά προβαλλόμενα μοντέλα ζωής του κινηματογράφου δεν έχουν χώρο για το διαφορετικό, ακόμα κι αν αυτό είναι μέρος της ζωής μας.
Η συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στα προγράμματα των μέσων είναι επιτακτική ανάγκη τη σήμερον ημέρα. Όχι μόνο γιατί δικαιούνται να έχουν άποψη, αλλά γιατί με αυτόν τον τρόπο θα δινόταν λύση ως ένα βαθμό στο μείζον πρόβλημα της πρόσληψης και απασχόλησης τους. Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Αγγλία, η Ισπανία, η Γερμανία και η Γαλλία, τα μεγαλύτερα τηλεοπτικά δίκτυα, είτε λόγω πολιτικής, είτε εξαιτίας της υπάρχουσας νομοθεσίας, απασχολούν στο δυναμικό τους άτομα με αναπηρία.
Ακολουθώντας πιστά τα παραδείγματα αυτά πρέπει και στη χώρα μας να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα, σε κρατικό επίπεδο, αλλά και από τα ίδια τα μέσα, ούτως ώστε να ενθαρρυνθεί η πρόσληψη ατόμων με αναπηρία στα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, είναι δυνατό να τεθούν και οι βάσεις για περαιτέρω εξέλιξη των μέσων ενημέρωσης, σε μέσα ουσιαστικά "μαζικής" ενημέρωσης, αφού δεν θα αποκλείονται πλέον αυτές οι κατηγορίες του κοινού, αλλά και να δοθεί βήμα στα άτομα αυτά να μιλήσουν για τη ζωή και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, διεκδικώντας ανοιχτά λύσεις.
Η πρόσβαση στα ΜΜΕ και στις νέες τεχνολογίες τους
Όταν μιλάμε για αναπηρία, αυτομάτως μιλάμε και για προσβασιμότητα, ένα από τα πλέον καίρια ζητήματα που απασχολούν το αναπηρικό κίνημα εδώ και πολλά χρόνια.
Για τα άτομα με αναπηρία, τα μέσα είναι πολλές φορές ο μόνος δίαυλος επικοινωνίας τους με τον υπόλοιπο κόσμο, αφού συχνά η αναπηρία καθηλώνει τα άτομα σε τέσσερις τοίχους. Είναι μια παρέα, ένα μέσο ψυχαγωγίας και βασικός φορέας πληροφόρησης. Για ορισμένες όμως κατηγορίες αναπηρίας, όπως είναι οι αισθητηριακές, κάποια μέσα είναι εξ ορισμού απαγορευτικά.
Στην περίπτωση των τυφλών ατόμων, οι εφημερίδες δε διατίθενται σε εναλλακτικές μορφές (ηχογραφημένες, προσβάσιμες μέσω διαδικτύου, πληρώντας τις απαραίτητες προδιαγραφές), ενώ στην περίπτωση των κωφών το ραδιόφωνο δεν αποτελεί καν επιλογή. Μόνη λύση φαίνεται πως είναι η τηλεόραση. Η σύγχρονη τεχνολογία, με τη μετεξέλιξη και ψηφιοποίηση του μέσου αυτού, παρέχει όλες τις δυνατότητες προκειμένου να διαμορφωθεί εκ νέου και να προσαρμοστεί στις ανάγκες των ατόμων με αισθητηριακές αναπηρίες.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το Ηνωμένο Βασίλειο αποτελεί και τη χώρα με τα υψηλότερα ποσοστά υποτιτλισμού προγραμμάτων, αλλά και διαφημίσεων, πράγμα που επιβάλλει η νομοθεσία τόσο στα δημόσια, όσο και στα ιδιωτικά κανάλια, ενώ στην Ολλανδία το 75% των εκπομπών της δημόσιας τηλεόρασης προβάλλεται με υπότιτλους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες από την άλλη, έχει υιοθετηθεί το σύστημα του υποτιτλισμού σε όλα τα δελτία ειδήσεων, αλλά και σε προγράμματα όπως οι τηλεοπτικές σειρές.
Η μεγαλύτερη πρόκληση αναφορικά με αυτό το ζήτημα είναι αναμφίβολα η ισχυρή παρουσία πολιτικής παρέμβασης, που μπορεί να επιτελέσει σημαντικό έργο ακόμα και σε επίπεδο αγοράς, ώστε να διασφαλιστεί η διάδοση της ψηφιακής τηλεόρασης, πράγμα που θα μετατρέψει το μέσο αυτό σε πιο προσβάσιμο. Με τις δυνατότητες της ψηφιακής τηλεόρασης καθίσταται δυνατή η προσαρμογή του προγράμματος στις ανάγκες κάθε ατόμου με αναπηρία και αξιοποιούνται όλες οι απαραίτητες υπηρεσίες (ηχητική περιγραφή, υποτιτλισμός, νοηματική γλώσσα), ώστε να εξυπηρετηθεί καλύτερα ο θεατής. Ωστόσο, είναι γεγονός πως ακόμα και αυτή η γκάμα επιλογών δεν είναι από τη φύση της εύκολα προσβάσιμη για τα άτομα με αισθητηριακές αναπηρίες.
Κατά συνέπεια η ανεύρεση της χρυσής τομής στο ζήτημα αυτό έχει ιδιάζουσα σημασία, αφού μιλάμε για το αναφαίρετο δικαίωμα των ατόμων με αναπηρία στη δυνατότητα ίσης απόλαυσης του προϊόντος των μέσων με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας ή του περιβάλλοντος τους που είναι μη - ανάπηροι. Η ενημέρωση και η ψυχαγωγία είναι τομείς της καθημερινής ζωής στους οποίους δε χωράει η διακριτική μεταχείριση - που τα άτομα αυτά έτσι κι αλλιώς βιώνουν καθημερινά -ειδικά τη στιγμή που υπάρχουν με την πολύτιμη συνδρομή της τεχνολογίας τρόποι να εξαλειφθεί αυτή η τάση πλήρως.
Επίλογος
Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός πως σήμερα τα άτομα με αναπηρία δεν εκπροσωπούνται επαρκώς από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, που όχι μόνο αντανακλούν την κοινωνική διαφορετικότητα του κοινού τους, αλλά σμιλεύουν τις στάσεις και απόψεις του. Κι όμως, τα άτομα με αναπηρία εκπροσωπούν μια μεγάλη ομάδα πληθυσμού, που ξεπερνά το 10%, και είναι αν μη τι άλλο ένα ιδιαίτερα ζωτικό κομμάτι του, που θα μπορούσε κάλλιστα να απορροφηθεί από τα ΜΜΕ και να συνδράμει στη βελτίωση της ποιότητας των μέσων κάθε είδους.
Προς αυτή την κατεύθυνση μπορεί να συμβάλλουν τα ΜΜΕ, αφενός μεν αποβάλλοντας τα αρνητικά στερεότυπα, αφετέρου δε συμπεριλαμβάνοντας τα άτομα με αναπηρία και δίνοντας τους ίσες ευκαιρίες έκφρασης με τις υπόλοιπες ομάδες του πληθυσμού.
Καταλυτικό ρόλο πρέπει να παίξει η πολιτική εξουσία, τόσο σε εθνικό, όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η καθιέρωση ενός σταθερού νομοθετικού πλαισίου, που θα αποδεικνύει τα πλεονεκτήματα της ομαλής ένταξης των ατόμων με αναπηρία στο κοινωνικό σύστημα, αλλά και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους είναι όχι μόνο επιτακτική ανάγκη, αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για την αυτονόμηση των ατόμων με αναπηρία.
Οι κυβερνήσεις οφείλουν να συνεργάζονται με τις Αναπηρικές Οργανώσεις και τα ΜΜΕ για την καλύτερη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών και την διασφάλιση της ομαλής διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία. Είναι καιρός πλέον, όλοι να καταλάβουμε πως δεν έχουμε να κάνουμε με ασθενείς, αλλά με ενεργούς πολίτες κι έτσι πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε.
