1.Γενικά
1.1 Προσβασιμότητα - Τι είναι
Με τον όρο "προσβασιμότητα" νοείται το χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος, που επιτρέπει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας χωρίς διακρίσεις φύλου, ηλικίας και λοιπών χαρακτηριστικών (σωματική διάπλαση, δύναμη, αντίληψη κλπ) να μπορούν αυτόνομα, με ασφάλεια και με άνεση να προσεγγίσουν και να χρησιμοποιήσουν τις προσφερόμενες υποδομές, υπηρεσίες και αγαθά.
Η προσβασιμότητα είναι το βασικό προαπαιτούμενο για την εξασφάλιση της ισότητας των πολιτών, διασφαλίζοντας το δικαίωμα κάθε ενός στις προσωπικές επιλογές, στην αυτονομία και την αξιοπρέπεια.
1.2 Προσβασιμότητα και αναπηρία. Μόνο;
Η προσβασιμότητα έχει ταυτισθεί με τα άτομα με αναπηρία, για τα οποία πράγματι αποτελεί την ικανή και αναγκαία συνθήκη αυτόνομης, ασφαλούς και αξιοπρεπούς διαβίωσης. Όμως στην πραγματικότητα αφορά στο σύνολο του πληθυσμού, δεδομένου ότι
- η αναπηρία μπορεί να αγγίξει τον καθένα σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής του, μόνιμα ή προσωρινά,
- η αναπηρία είναι άμεσα συνυφασμένη με το περιβάλλον (άτομα "ανάπηρα" σε ένα περιβάλλον μπορεί να μην είναι "ανάπηρα" σε ένα άλλο περιβάλλον),
- δυσκολίες στην προσέγγιση και χρήση των υποδομών, υπηρεσιών και αγαθών αντιμετωπίζουν και άλλες πληθυσμιακές ομάδες, που αποτελούν σημαντικό ποσοστό του συνολικού πληθυσμού (περίπου το 46 - 50%): τα "εμποδιζόμενα" άτομα.1
1.3 Προσβασιμότητα και αειφόρος ανάπτυξη
Με τον όρο "αειφόρος ανάπτυξη" νοείται η ανάπτυξη, που ικανοποιεί μεν τις ανάγκες αυτής της γενεάς, χωρίς να καταστρέφει όμως τη ζωή και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές για τις επόμενες γενεές. Η αειφόρος ανάπτυξη προσφέρει μια θετική προοπτική σε βάθος χρόνου, για τη δημιουργία μιας κοινωνίας με επίκεντρο τον άνθρωπο και τη ζωή, που υπόσχεται καθαρότερο, ασφαλέστερο και υγιεινότερο περιβάλλον, καλύτερη ποιότητα ζωής τόσο για την σημερινή όσο και τις επόμενες γενεές.
Από τον ορισμό της προσβασιμότητας εξάλλου διαφαίνεται ότι η εξασφάλιση της στοχεύει στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος βιώσιμου σε βάθος χρόνου, που θα ικανοποιεί τις ανάγκες όλων σε όλα τα στάδια της ζωής. Κάτω από αυτό το πρίσμα η προσβασιμότητα αποτελεί θεμελιώδη λίθο ενός ανθρωποκεντρικού βιώσιμου περιβάλλοντος και ένα σημαντικό προαπαιτούμενο για τη διασφάλιση κοινωνικής δικαιοσύνης, αλληλεγγύης και ενσωμάτωσης, τα οποία είναι και τα βασικά χαρακτηριστικά μιας "αειφόρου κοινωνίας".2
1.4 Προσβασιμότητα: κόστος/οφέλη
Είναι αποδεδειγμένο ότι τα προσβάσιμα περιβάλλοντα είναι ασφαλέστερα περιβάλλοντα (συντελούν τόσο στην εξοικονόμηση πόρων στον τομέα υγείας και ασφαλειών όσο και στη διατήρηση υψηλών επιπέδων στην παραγωγή λόγω μείωσης των ατυχημάτων στους εργασιακούς χώρους), συντελούν στην βελτίωση της ποιότητας της καθημερινής ζωής όλων (αυξάνουν το αίσθημα άνεσης διευκολύνοντας τον άνθρωπο στις καθημερινές του δραστηριότητες, εξασφαλίζουν την αυτονομία των πολιτών για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα στη ζωή τους), προϋποθέτουν τον σχεδιασμό, την παραγωγή και εγκατάσταση βοηθητικών μηχανισμών και ειδικού πολλές φορές εξοπλισμού, δίνοντας σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και βιομηχανίας μιας χώρας, επιτρέπουν στα άτομα με αναπηρία επί ίσοις όροις με τον καθένα να αναπτυχθούν, να κινηθούν, να σπουδάσουν και να εργαστούν, δίνοντας τους την δυνατότητα να αυτοχρηματοδοτήσουν τελικά τις ανάγκες τους, αναδεικνύοντας εαυτούς σε μια ομάδα καταναλωτών σημαντικού μεγέθους με αυξανόμενες τάσεις και οδηγώντας την Πολιτεία σε μια εξοικονόμηση πόρων.
Σε αναφορά Ομάδας Εμπειρογνωμόνων των Ηνωμένων Εθνών για το σχεδιασμό περιβάλλοντος ελεύθερου εμποδίων, ήδη από το 1975, συμπεραίνεται ότι "αν οι πολιτικοί και όσοι ασχολούνται με τον σχεδιασμό γνώριζαν τη σχέση του κόστους για το σχεδιασμό προσβάσιμου περιβάλλοντος - που οδηγεί στην ανεξαρτοποίηση και εργασία των ατόμων με αναπηρία - και του κόστους για την απομόνωση των ατόμων αυτών και την εξάρτηση τους από την κοινότητα, θα τάσσονταν υπέρ της ολοκληρωτικής ένταξης αυτών δια μέσου ενός σχεδιασμού προσβάσιμου περιβάλλοντος χωρίς εμπόδια". Έρευνες δε που διεξήχθησαν στις ΗΠΑ απέδειξαν ότι το κόστος μετατροπών για την βελτίωση της προσβασιμότητας υφιστάμενων κτιρίων δημόσιας χρήσης στα πλαίσια μιας συνολικής μέσης ανακαίνισης κυμαίνεται από 0,12 - 0,5% του συνολικού κόστους ανακαίνισης, ενώ αν τα κτίρια είχαν απαρχής σχεδιαστεί προσβάσιμα η επιβάρυνση θα περιορίζονταν στο 0,006 - 0,13% του συνολικού κόστους κατασκευής.3 Ποσοστά εξόχως χαμηλά.
2. Η Ευρωπαϊκή Προσέγγιση
2.1 Τάσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει τα θέματα πρόσβασης και κινητικότητας με βάση τις ίσες ευκαιρίες και το δικαίωμα συμμετοχής. Αναγνωρίζει την πρόσβαση σαν δικαίωμα που ανήκει σε κάθε άνθρωπο με την επιφύλαξη εύλογων οικονομικών και τεχνικών περιορισμών. Επισημαίνει την κρισιμότητα της προσβασιμότητας του περιβάλλοντος, την οποία και θεωρεί το κλειδί για την ισότητα των ευκαιριών για τα άτομα με αναπηρία.4 Θεωρεί την αναπηρία σαν ένα κοινωνικό κατασκεύασμα.
Η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων συνέταξε ένα ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης με χρονικό ορίζοντα το 2010 και με στόχο την ένταξη των θεμάτων αναπηρίας στις σχετικές κοινοτικές πολιτικές και την ανάπτυξη συγκεκριμένων ενεργειών σε καίριους τομείς για την προώθηση της ενσωμάτωσης των ατόμων με αναπηρία. Ένας από τους τρεις στρατηγικούς στόχους για το μέλλον είναι η βελτίωση της "προσβασιμότητας για όλους" σε αγαθά, υπηρεσίες και το δομημένο περιβάλλον βάσει της αρχής του "Σχεδιασμού για όλους" (Design for all) με παράλληλη προώθηση μεταξύ άλλων:5
- της σύνταξης ευρωπαϊκών τεχνικών προτύπων, εγγράφων τυποποίησης και άλλων πιο γενικών κατευθυντήριων γραμμών για την τεχνική απόδοση της έννοιας "προσβασιμότητα για όλους",
- της καλύτερης διαπαιδαγώγησης σε θέματα προσβασιμότητας σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης,
- της ανταλλαγής πληροφοριών και διάδοσης ορθής πρακτικής μεταξύ πόλεων,
- της αναθεώρησης των ουσιαστικών απαιτήσεων σχετικά με τα προϊόντα δομικών κατασκευών για να συμπεριληφθούν διατάξεις για την προσβασιμότητα για όλους,
- της ένταξης της διάστασης της προσβασιμότητας στις πολιτικές για την ανάθεση δημοσίων συμβάσεων και για τη χορήγηση κονδυλίων από τα διαρθρωτικά ταμεία σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο.
3. Η Ελληνική Πραγματικότητα
3.1. Υποδομές
Πριν λίγα μόνο χρόνια, η χώρα μας διέθετε ελάχιστες προσβάσιμες κτιριακές υποδομές, συγκεντρωμένες στην συντριπτική τους πλειοψηφία στην Αθήνα, σποραδικά κατανεμημένες στον αστικό ιστό, χωρίς σύνδεση μεταξύ τους, συχνά αμφιβόλου ποιότητας, με αποτέλεσμα την αδυναμία εξυπηρέτησης των ατόμων με αναπηρία και στην ουσία την απαξίωση των όποιων επενδύσεων στον τομέα αυτό. Ως προσβασιμότητα δε, εννοείτο η δυνατότητα εξυπηρέτησης των ατόμων με κινητικά προβλήματα. Η διεξαγωγή των Ολυμπιακών και Παραολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, το καλοκαίρι του 2004, ανέδειξε τα προβλήματα της προσβασιμότητας των ατόμων με αναπηρία όλων των κατηγοριών τόσο στις κτιριακές υποδομές, όσο και στις μεταφορές και την επικοινωνία. Η υποχρέωση όμως παροχής εξυπηρετήσεων σε όλους τους πελάτες των Αγώνων χωρίς διακρίσεις, ενεργοποίησε - με ομολογουμένως βραδείς ρυθμούς - την κρατική μηχανή. Δυστυχώς και πάλι τη μερίδα του λέοντος μονοπώλησε η Αθήνα, με τη δικαιολογία της διεξαγωγής των Παραολυμπιακών Αγώνων σε αυτήν. Ένας απολογισμός σήμερα, μετά την Ολυμπιακή/Παραολυμπιακή περίοδο, θα περιελάμβανε:
α) για την Αθήνα και την ευρύτερη περιοχή της
- ένα δίκτυο αθλητικών εγκαταστάσεων, με προσβάσιμες υποδομές για αθλητές με αναπηρίες και εξυπηρετήσεις για τους υπόλοιπους πελάτες των εγκαταστάσεων.
- ένα δίκτυο μέσων μαζικής μεταφοράς κατά βάση προσβάσιμο, με αρκετά όμως σημεία που χρειάζονται βελτίωση.
- ένα δίκτυο ανακαινισμένων πεζοδρομίων με ράμπες και οδηγούς τυφλών, που επίσης χρειάζονται διορθώσεις και βελτιώσεις για να είναι χρηστικά.
- δημοτικές αυτοκαθαριζόμενες προσβάσιμες τουαλέτες σε κεντρικές πλατείες της Αθήνας, που λειτουργούν με κέρμα.
- περισσότερα προσβάσιμα κτίρια υπηρεσιών συναλλαγής και συνάθροισης κοινού (ταχυδρομεία, καταστήματα ΟΤΕ, κάποια υποκαταστήματα τραπεζών, κάποιοι κινηματογράφοι, κάποια ξενοδοχεία κλπ).
- πρόσβαση στην Ακρόπολη, έστω και με εγκατάσταση "προσωρινού τύπου" και σε ορισμένα μουσεία.
- μία προσβάσιμη παραλία: στο ΠΙΚΠΑ Βούλας.
β) για την Περιφέρεια
- σποραδικές σχετικά προσβάσιμες αθλητικές εγκαταστάσεις και μεμονωμένες παρεμβάσεις σε κτίρια.
- σποραδικά προσβάσιμα λεωφορεία σε τοπικές συγκοινωνίες της περιφέρειας (Θεσσαλονίκη, Λάρισα).
- μία προσβάσιμη παραλία: στην Θεσσαλονίκη.
Το μεγαλύτερο όφελος από την τέλεση των Παραολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα υπήρξε
- η κυκλοφορία στην πόλη τουλάχιστον 4.000 ατόμων με αναπηρίες όλων των κατηγοριών, που απαιτούσαν τις ίδιες ευκαιρίες για διασκέδαση, εστίαση, μετακίνηση, συμμετοχή στα αθλητικά και πολιτιστικά δρώμενα, δίνοντας μια τελείως διαφορετική διάσταση της αναπηρίας στην συνείδηση του Έλληνα πολίτη.
- η εμπλοκή μεγάλου αριθμού τεχνικών, στελεχών της δημόσιας διοίκησης, στελεχών ξενοδοχειακών και γενικά τουριστικών επιχειρήσεων, οδηγών μέσων μαζικής μεταφοράς, εθελοντών στην προετοιμασία και τις επιχειρησιακές δραστηριότητες των Παραολυμπιακών Αγώνων με αποτέλεσμα την δια ζώσης εκπαίδευση τους σε θέματα προσβασιμότητας και αναπηρίας γενικότερα.
3.2. Νομοθετικό πλαίσιο
Η χώρα μας διαθέτει νομοθετικό πλαίσιο για την υποστήριξη της εφαρμογής της προσβασιμότητας στις κτιριακές υποδομές αλλά και τις μεταφορές.
Αδύνατα σημεία: η απουσία υποχρέωσης εφαρμογής των μέτρων στις υφιστάμενες υποδομές σε συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα και με αυστηρά πρόστιμα/ποινές σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, η έλλειψη πρόβλεψης διαδικασιών μεθοδικού ελέγχου εφαρμογής των μέτρων στις νέες υποδομές με αντίστοιχα πρόστιμα/ποινές σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, η έλλειψη μηχανισμού πιστοποίησης της σωστής εφαρμογής των μέτρων, η ασυμφωνία των νομοθετικών κειμένων μεταξύ τους και η μη προσαρμογή τους στις πρόσφατες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η έλλειψη πρόβλεψης κινήτρων. Σημαντική έλλειψη: η απουσία διαδικασιών και μέτρων ασφαλούς εκκένωσης κτιρίων για άτομα με αναπηρίες σε περιπτώσεις εκτάκτων αναγκών.
Αντίστοιχο νομοθετικό πλαίσιο για την υποχρέωση εφαρμογής των αρχών της προσβασιμότητας στη λογική του "Σχεδιασμού για όλους" (Universal Design) στις υπηρεσίες και τα αγαθά δεν υπάρχει.
4. Το μέλλον
4.1 Πού πρέπει να στοχεύουμε
Στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι6, αλλά και στις σημερινές συνθήκες πολυμορφίας και ραγδαίας γήρανσης του πληθυσμού της χώρας μας, επιβάλλεται άμεσα η ανάπτυξη συνεπούς εθνικής πολιτικής για την προσβασιμότητα, που θα βασίζεται στις παρακάτω αρχές:
- Η προσβασιμότητα στις υποδομές, υπηρεσίες και αγαθά είναι δικαίωμα του κάθε πολίτη άρα και των ατόμων με αναπηρία και το κράτος πρέπει να τη διασφαλίζει.7
- Η προσβασιμότητα είναι το κλειδί για την εξίσωση των ευκαιριών για τα άτομα με αναπηρία.
- Η προσβασιμότητα είναι μια υπόθεση που αφορά όλους και όχι μόνο τα άτομα με αναπηρία.
- Η προσβασιμότητα πρέπει να αντιμετωπιστεί με ένα σφαιρικό και ενιαίο τρόπο διέποντας όλους τους τομείς της πολιτικής.
- Οι πολιτικές προσβασιμότητας μπορούν να σχεδιαστούν και να υλοποιηθούν μόνο με τη συμμετοχή των ατόμων και των οργανώσεων που τα εκπροσωπούν.
- Η προσβασιμότητα είναι θεμελιώδης για μια βιώσιμη ανάπτυξη.
4.2 Σημεία – κλειδιά
Η προσβασιμότητα απαιτεί συνέχεια και συνέπεια.
Συνέχεια: στη λογική της δημιουργίας αλυσίδων και δικτύων προσβάσιμων υποδομών/υπηρεσιών, με ταυτόχρονη ανάπτυξη συνεργιών και εφαρμογών σε όλα τα επίπεδα (κατοικία, εμπόριο/συναλλαγή, εκπαίδευση, αναψυχή, μεταφορές, τεχνολογία, κλπ), που θα εξασφαλίζουν τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η ανάπτυξη μεμονωμένων εφαρμογών οδηγούν αποδεδειγμένα σε απαξίωση των εφαρμογών αυτών.
Συνέπεια: στη λογική του καθημερινού ελέγχου, διασφάλισης/περιφρούρησης και συντήρησης των όποιων εφαρμογών ώστε να είναι δυνατή η αδιάκοπη και ασφαλής λειτουργία των αλυσίδων και δικτύων. Βλάβη σε ένα κρίκο απαξιώνει το συνολικό οικοδόμημα.
4.3 Πως θα το επιτύχουμε
Με τη σφαιρική και συστηματική προώθηση της προσβασιμότητας και την ένταξη της διάστασης της προσβασιμότητας σε όλο το φάσμα των πολιτικών και εφαρμογών (καθιέρωση της υποχρέωσης εφαρμογής των αρχών της προσβασιμότητας σε όλες τις κατασκευές και προμήθειες του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα).
- Με τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού νομοθετικού πλαισίου σε όλους τους σχετικούς τομείς (κατασκευών, μεταφορών, ασφάλειας και υγιεινής, τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνίας, σχεδιασμού και ασφάλειας προϊόντων, κρατικές προμήθειες κλπ).
- Με τον εκσυγχρονισμό των προδιαγραφών και προτύπων που ισχύουν στη χώρα μας.
- Με την θέσπιση οργάνων εθνικής εμβέλειας για τη σύνταξη κατευθυντήριων γραμμών και σχεδίων δράσης, τον έλεγχο των εφαρμογών και τη διάδοση πληροφόρησης και "καλών εφαρμογών".
- Με την διαπαιδαγώγηση και κατάρτιση σε θέματα προσβασιμότητας και "σχεδιασμού για όλους" (ανάπτυξη σχολικών και επαγγελματικών προγραμμάτων).
- Με την εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στην προώθηση της προσβασιμότητας (θέσπιση επιδοτήσεων, φορολογικών κινήτρων κλπ).
4.4. Η συμβολή της ΕΣΑΕΑ
Καταλήγοντας, η προσβασιμότητα σήμερα στην Ελλάδα περιορίζεται σε σχετική προσβασιμότητα της Αθήνας και σημειακές παρεμβάσεις στις μεγάλες πόλεις της Περιφέρειας, χαρακτηρίζεται δε από την απουσία εθνικού σχεδιασμού και κεντρικής φιλοσοφίας, την έλλειψη διαπαιδαγώγησης της κοινής γνώμης και των επαγγελματιών σε θέματα προσβασιμότητας, την ανυπαρξία κοινωνικής συνείδησης για την κρισιμότητα της προσβασιμότητας. Προσπάθειες που κατά καιρούς έγιναν σε διάφορους τομείς αποδείχθηκαν "συμπτωματικές", βασιζόμενες σε μεμονωμένες πρωτοβουλίες και ...ευτυχείς συγκυρίες.
Με βάση τα παραπάνω η ΕΣΑΕΑ, ως κύριος εκπρόσωπος του αναπηρικού κινήματος της χώρας, αναγνωρίζοντας την προσβασιμότητα σαν το "κλειδί" για την ισότιμη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία σε όλους τους τομείς της κοινωνικής δραστηριότητας, προχώρησε στο σχεδιασμό ολοκληρωμένου σχεδίου δράσεων για την προσβασιμότητα με στόχο αφενός την ενδυνάμωση και συστηματοποίηση του διεκδικητικού και συμβουλευτικού ρόλου των τοπικών σωματείων της και αφετέρου την ενεργοποίηση της κρατικής μηχανής με βάση τις τελευταίες κατακτήσεις του αναπηρικού κινήματος σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.
Β
Σημειώσεις:
1. Σύμφωνα με την World Health Organization's International Classification of Functioning, Disability & Health (2001) στα εμποδιζόμενα άτομα περιλαμβάνονται: ηλικιωμένοι, μικρά παιδιά κάτω των 5 ετών, γυναίκες στα τελευταία στάδια της εγκυμοσύνης, άτομα που πάσχουν από αρθρίτιδα, άσθμα και καρδιακά προβλήματα, άτομα που είναι εθισμένα στο αλκοόλ ή τις ναρκωτικές ουσίες, άτομα που πάσχουν από μερική ή ολική απώλεια δυνατότητας επικοινωνίας, άτομα σε πανικό κάτω από συνθήκες εκτάκτου ανάγκης, άτομα που εκτίθενται σε υψηλές θερμοκρασίες, δηλητηριώδεις ή τοξικές συνθήκες, μολυσμένα περιβάλλοντα κλπ.
2. "A Hybrid Approach to Disability in a Sustainable World", Designing for the 21st century III-An International conference on Universal Design, 7-12 December 2004, Rio de Janeiro, Brazil
3. A brief survey of studies on costs and benefits of non-handicapping environments, Dr. A. Ratzka, International Congress on Accessibility, Brazil, 1994
4. Για μια Ευρώπη χωρίς φραγμούς για τα άτομα με αναπηρία, COM (2000) 284-τελικό
5. Ίσες ευκαιρίες για τα άτομα με αναπηρίες: ένα ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης, COM (2003) 650 τελικό
6. Έκθεση της Ομάδας Εμπειρογνωμόνων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής "2010: Μια Ευρώπη προσβάσιμη για όλους" (Οκτώβριος 2003).
7. Πρότυπος Κανόνας 5 για την εξίσωση των ευκαιριών για τα άτομα με αναπηρία του ΟΗΕ: "...τα Κράτη πρέπει να αναγνωρίζουν την πρωταρχική σπουδαιότητα της προσβασιμότητας στη διαδικασία εξίσωσης των ευκαιριών σε όλους τους τομείς της κοινωνίας..."
