Δύσκολη και περίπλοκη είναι η φροντίδα των ορφανών την περίοδο του 19ου και 20ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Διότι όπως θα δούμε παρακάτω αντιστοιχεί στην περίοδο πριν του Τανζιμάτ, όπου τα πράγματα σχετικά με τα ορφανοτροφεία δεν είναι τόσο οργανωμένα, ενώ μετά το Τανζιμάτ οργανώνονται αρκετά. Παράλληλα μεσολαβούν οι Κριμαϊκοί, οι Βαλκανικοί, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι διωγμοί. Αυξάνονται τα ορφανά και τα πράγματα περιπλέκονται.
Ας αρχίσουμε από τα παιδιά εκτός γάμου. Τα έκθετα όπως τα έλεγαν τότε. Διότι αυτά πολλές φορές πετιόταν στον δρόμο από την πρώτη στιγμή που γεννιόταν. Αν τα εύρισκαν μακριά από την εκκλησία τα έπαιρναν οι γενίτσαροι. Αν τα εύρισκαν κοντά σε ορθόδοξη εκκλησία (για τα άλλα δόγματα και θρησκείες δεν γνωρίζω) τα αναλάμβανε η ορθόδοξη κοινότητα η οποία τα παρέδιδε σε παραμάνα και αναλάμβανε τα έξοδα και την αμοιβή της (Ενορία της Αγιάς-Τζιμπαλί σελ. 133-134). Τον Φεβρουάριο του 1902 στην ίδια ενορία βλέπουμε βρέφος τοποθετημένο μέσα σε «ζεμπίλιον» το οποίο έφερε μία σημείωση που έγραφε ότι γεννήθηκε την ίδια ημέρα από χριστιανούς γονείς και ήταν αβάπτιστο. Την άλλη μέρα βαπτίστηκε και παραδόθηκε από την επιτροπή της κοινότητας στην Αδελφότητα επί των εκθέτων που είχε την έδρα της στο Φανάρι με μηνιαία πληρωμή εβδομήντα γροσιών (Εν. Τ. Αγιάς σελ. 298 παρ..250).
Άλλο ένα ίδρυμα γ’ αυτά τα παιδιά, ανήκε στην κοινότητα Σταυροδρομίου που είχε ως Μητρόπολη την Εκκλησία των Εισοδίων της Παναγίας γι’ αυτό και τα ονόμαζαν «τα Ορφανά της Παναγίας». Ιδρύθηκε το 1837. Διοικούνταν από την κεντρική εφορία υπό την εποπτεία φιλανθρώπων κυριών.
Τα ορφανά που προερχόταν από γάμο είχαν περίπου την ίδια διαδρομή με αυτά των εκτός γάμου. Και αυτά τα παρέδιδαν σε παραμάνα που τα μεγάλωνε μέσα στο σπίτι της και αμειβόταν από την επιτροπή της κοινότητας. Ας θυμηθούμε τις σημερινές ανάδοχες οικογένειες.
Όταν μεγάλωναν τα έδιναν συνήθως ως ψυχοπαίδια σε οικογένειες, επιλεγμένες για το ήθος τους. Η προφορική παράδοση λέει ότι αν η οικογένεια είχε καλή ψυχή τα παιδιά ζούσαν καλά, τα σπούδαζαν και τα πάντρευαν. Αν όμως είχε κακία ψυχή αλλά με «καλόν ήθος» τα παιδιά γερνούσαν στο σπίτι της υπηρετώντας την μια ζωή τζάμπα.
Β
ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΣΤΕΓΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΩΝ
Ο ΤΡΟΠΟΣ ΙΔΡΥΣΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΩΝ
Το 1839 αρχίζει η περίοδος του Τανζιμάτ που δίνει πιο πολλά δημοκρατικά δικαιώματα στους μουσουλμάνους και στους μη μουσουλμάνους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1856 υπογράφεται το διάταγμα - φιρμάνι «Χατ’ ι Χουμαγιούν» και τα πράγματα παίρνουν συγκεκριμένη μορφή. Η ρωμιοσύνη όπως είναι φυσικό κατά κάποιο τρόπο ανασαίνει και οργανώνεται πιο καλά. Το Πατριαρχείο ασχολείται όπως και πριν αλλά πιο οργανωμένα με τα ιδρύματα και φυσικά με τα ορφανοτροφεία της Κωνσταντινούπολης, της Μ. Ασίας και των λεγομένων Νέων Χωρών.
Το 1878-79 (έως 22) ιδρύεται το «ΔΙΑΡΚΕΣ ΕΘΝΙΚΟΝ ΜΙΚΤΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ», υπό την ηγεσία του Πατριάρχη. Αποτελείτο από 4 Συνοδικούς Αρχιερείς και 8 λαϊκούς και είχε εξουσίες διοικητικές και δικαστικές. Είχε την εποπτεία των σχολείων, των νοσοκομείων, των ορφανοτροφείων και άλλων ευαγών ιδρυμάτων.
Για να ιδρυθεί ένα ορφανοτροφείο ή ένα άλλο ίδρυμα στις περιοχές που προαναφέρθηκαν η Εφορία της περιοχής απευθύνεται στον τοπικό Μητροπολίτη. Ο Μητροπολίτης φέρνει το θέμα στον Πατριάρχη, εκείνος το φέρνει στην σύνοδο και στο Διαρ. Εθν. Μικ. Συμβούλιο. Από εκεί προωθείται στην Υψηλή Πύλη από όπου βγαίνει το φιρμάνι με όλες τις λεπτομέρειες π.χ. σχετικά με την απόσταση που πρέπει να έχει από το τζαμί, που κοντά, σε πόσο ύψος. κ.τ.λ. Με τον αντίστροφο τρόπο η άδεια ξαναγυρνάει εκεί από όπου ξεκίνησε το αίτημα
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΩΝ
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης είχε την ανωτάτη εποπτεία των ορφανοτροφείων και η εφορία εφόρευε. Ας σημειώσουμε ότι οι κανονισμοί και κατ’ επέκταση η οργάνωση των ορφανοτροφείων δεν άλλαζε πολύ. Προσαρμοζόταν σύμφωνα με την εποχή. Σε αυτήν την περίοδο εισαγόταν παιδιά από 8-12 χρονών το κατώτερο και από 15-16 το ανώτερο. Σκοπός των ορφανοτροφείων ήταν η προσφορά στέγης, τροφής και της πρώτης αστικής παίδευσης με εθνοπρεπή και χριστιανική ανατροφή. Μάθαιναν επίσης και τέχνες για βιοποριστικούς λόγους. Ας σημειώσουμε εδώ τουλάχιστον ότι γύρω στο 1905 δεν υπήρχε επαγγελματική αποκατάσταση γιατί υπήρχε υπερπροσφορά τεχνιτών και επί πλέον οι ιδιοκτήτες των εργαστηρίων που υπήρχαν στην Κωνσταντινούπολη προτιμούσαν τους δικούς τους μαθητές ή τους συγγενείς τους.
Η εφορία είχε αναθέσει την εσωτερική διοίκηση και την επιμέλεια στον επιμελητή. Ως υπάλληλοι εργαζόταν γιατροί, νοσοκόμοι, παιδονόμοι, φύλακες, πλύντριες, κ.τ.λ.
Η εφορία αποφάσιζε να δώσει τα παιδιά για υιοθεσία ή να τα επιστρέψει στους συγγενείς τους αν έχει βελτιωθεί η οικονομική τους κατάσταση. Η τροφή των παιδιών ήταν υγιεινή και λιτή. Γενικά η ζωή και οι τιμωρίες των παιδιών ήταν πολύ αυστηρές. Σύμφωνα με την δική μου άποψη τα πράγματα πρέπει να τα κρίνουμε με την τότε λογική. Τότε η «αυστηρότις» ήταν προτέρημα. Εξ’ άλλου δεν ξέρουμε πόσο χαλαρά ή αυστηρά εφαρμοζόταν τα γραπτά κείμενα. Αυτονόητο είναι ότι εκκλησιαζόταν τακτικότατα.
ΕΘΝΙΚΟ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ Βαλουκλή
Η στέγαση των ορφανών σχεδόν έως τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν αυτή που περιγράψαμε στην αρχή της ομιλίας. Στις αρχές του 1850 και ειδικότερα στα χρόνια του Κριμαϊκού Πολέμου στο νοσοκομείο Βαλουκλή (Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα. ΕΦΚ) οι μεταδοτικές ασθένειες αυξάνονται δραματικά. Το Πατριαρχείο για να αυξήσει τις κλίνες διαθέτει ένα ακατοίκητο νεόκτιστο τριώροφο κτήριο στον χώρο του νοσοκομείου.
Το 1853 το Εθ. Ορφαν. τ. Γένους στεγάζεται στον τρίτο όροφο αυτού του κτηρίου. Στον δεύτερο οι ηλικιωμένοι και στο πιο κάτω οι φρενοβλαβείς.
Συγκατοίκηση των παιδιών με τους ηλικιωμένους και τους ψυχικά ανήμπορους ίσως ακούγεται περίεργη, πρέπει όμως να λάβουμε υπ’ όψη τις δυσκολίες της εποχής εκείνης. Η συγκατοίκηση αυτή άρεζε καθόλου ούτε στο Φανάρι ούτε στους γιατρούς ούτε στους εφόρους ούτε και στους φιλανθρώπους.
Το 1884 θα γίνει ένας δυνατός σεισμός και το κτήριο θα εκκενωθεί και τα παιδιά θα μεταφερθούν σε ένα κτήριο κοντά στο μοναστήρι της Ζωοδόχου πηγής.
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ ΠΡΙΓΚΗΠΟΥ Εθνικόν Ορφανοτροφείον
Τον Μάιο του 1903 γίνεται το θαύμα χάρη στην δωρεά της Ελένης Ζαρίφη. Τα παιδιά στεγάζονται σε πολυτελέστατο πενταόροφο κτήριο με 206 δωμάτια. Είχε κτιστεί για να γίνει ξενοδοχείο σε παραδεισένια τοποθεσία της Πριγκήπου.
Από το 1912 κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, παράλληλα με τα παιδιά αρχίζει να φιλοξενεί μικρές ομάδες από εκτοπισμένους της Αν . Θράκης και από το 1914-15 δηλ. τον πρώτο χρόνο του Α’ Παγκοσμίου πολέμου φιλοξενεί μικρές ομάδες μετατοπισμένων από άλλες της περιοχές της Μ. Ασίας .
Το 1915 θα επιταχθεί από τις τουρκικές αρχές .
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ ΧΑΛΚΗΣ Εθνική στέγη των ορφανών
Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο επειδή είχε επιταχθεί το ορφανοτροφείο της Πριγκήπου το Πατριαρχείο αναγκαστικά τερμάτισε την λειτουργία της Εμπορικής Σχολής που λειτουργούσε εκεί και την μετέτρεψε σε ορφανοτροφείο και μετέφερε τα παιδιά της Πριγκήπου. Το 1916 επιτάσσετε και αυτό από τις τουρκικές αρχές. Τα ορφανά θα μεταφερθούν στην Θεολογική Σχολή Χάλκης.
ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΠΡΩΤΗΣ Του Συμεονάκη Σινιόσογλου
Τα εγκαίνια του ορφανοτροφείου αυτού τελέστηκαν το 1906. Το 1915 επιτάσσετε και αυτό από τις τουρκικές αρχές. Τα ορφανά θα μεταφερθούν άρον άρον σε πτέρυγα του Νοσοκομείου των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων (Βαλουκλή).
Β
Η ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΑΞΗ
Πιο επάνω είχαμε σταματήσει στο θέμα των ορφανοτροφείων μετά την επίταξη από τις τουρκικές αρχές. Την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων εκτοπίζεται και την περίοδο του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1914-18) μετατοπίζεται πληθυσμός από την Μ. Ασία. Το προσφυγικό πρόβλημα είναι μεγάλο. Όσο αφορά τα ορφανά, διαβάζοντας κάθε τι σχετικό με τα παιδιά της περιόδου αυτής δεν μπόρεσα να εξακριβώσω τον αριθμό των χαμένων παιδιών. Οι πηγές αναφέρουν μόνο αυτά που έχουν σωθεί. Αλλά υπάρχουν και αυτά πού χάθηκαν. Πώς να μετρήσει κανείς τα ορφανά του Πόντου που τα φόρτωναν μέσα σε άθλιες βάρκες τις οποίες αφήναν αδέσποτες να ανοιχτούν στο πέλαγος και ποτέ δεν γυρνούσαν πίσω (Αιλιανός σελ. 64).
Υπάρχουν παιδιά που πέθαναν από τις κακουχίες. Πάρα πολλά παιδιά περιπλανιόταν στην ύπαιθρο, άλλα από αυτά σώθηκαν άλλα χάθηκαν. Συχνά βλέπει κανείς σε μια πηγή ένα αριθμό ορφανών σε κάποιο ορφανοτροφείο και μετά στο αρχείο του Άρη Κυριαζή βλέπει τον αριθμό αυτό να πολλαπλασιάζεται. Γι’ αυτό τον σκοπό δεν είναι σωστό να μετράει κανείς μόνο τα παιδιά των ορφανοτροφείων.
Υπάρχει και μια ομάδα ορφανών που δεν μπορούμε να μετρήσουμε που είναι πιο τυχερά μες την ατυχία τους. Αυτά που οι χήρες μάνες τους στην Κωνσταντινούπολη μπόρεσαν να εργαστούν και δεν τα πήγαν σε άσυλα.
Στην Κωνσταντινούπολη συγκεντρώθηκαν ορφανά από όλες τις υπό διωγμό περιοχές. Τα παιδιά αυτά ακολουθούν μια σχετικά δαιδαλώδη διαδρομή. Πρώτον διότι τα συστηματικά ορφανοτροφεία με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου επιτάσσονται από το στρατό και δεύτερο διότι σ’ αυτά προϋπήρχαν και ορφανά που δεν ήταν προσφυγόπουλα κι έτσι τα πράγματα περιπλέκονται.
Τα ορφανά των μετατοπισμένων ομογενών τα συναντάμε σε κτήρια που δεν ήταν κτισμένα γι’ αυτό τον σκοπό. Το περιοδικό «Εκκλησιαστική Αλήθεια» στις 15 Σεπτεμβρίου του 1917 γράφει ότι στο Πέρα υπήρχαν δύο ορφανοτροφεία. Στο Γαλατά και στην Ξυλόπορτα από ένα τα οποία και αριθμούσαν συνολικά περίπου 500 ορφανά.
Β
Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΩΧΗ
Το 1918 η Τουρκία και οι Σύμμαχοι της χάνουν τον πόλεμο και υπογράφεται η Ανακωχή του Μούδρου (3 Οκτωβρίου 1918). Η ελευθερία για τέσσερα χρόνια έγινε πραγματικότητα. Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύεται μια Επιτροπή Προσφύγων. Στις 14 Νοεμβρίου του 1918 συγχωνεύεται με το Διαρκές Εθνικό Μεικτό Συμβούλιο και αποτελούν μαζί την «Πατριαρχικήν Κεντρικήν Επιτροπήν Υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών». Η Επιτροπή αυτή έπαιξε σπουδαίο ρόλο για την περίθαλψη παλιννόστηση και εγκατάσταση των προσφύγων της Μ. Ασίας.
Τον πρώτο καιρό μετά την ανακωχή η Αποστολή του Πατριωτικού Ιδρύματος της Κωνσταντινούπολεως πηγαίνει από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη για να διαπιστώσει τις ανάγκες των προσφύγων. Κυρίως όμως δραστηριοποιείται μαζί με τη Πατ. Κεν. Επιτ. για την μέριμνα των ορφανών. Σε λίγο χρονικό διάστημα ιδρύει το «Κεντρικόν Ίδρυμα Περιθάλψεως».
Στις αρχές του 1919 συναντούμε πάλι τα ορφανά με τη βοήθεια του Πετμεζά που γράφει στην Έκθεση του ότι στο Πέρα υπήρχαν 19 ορφανά, στο Γαλατά 80, στην Ξυλόπορτα 80 και στα Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα (Βαλουκλή) 480. Στις επαρχίες επίσης τα ορφανά περνούν τον πόλεμο σε διάφορα ακατάλληλα κτήρια που δεν ήταν κτισμένα γ’ αυτόν τον σκοπό, όπως μεγάλα η μικρά κτήρια, σπίτια, σχολεία κ.τ.λ. Τα περισσότερα όμως περιπλανώνται στην ύπαιθρο, άρρωστα, νηστικά και γυμνά.
Επίσης πολλά παιδιά υπήρχαν σε μουσουλμανικά χωριά, σπίτια και ορφανοτροφεία. Η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» στον τόμο ΑΖ’ 15 Σεπτεμβρίου του 1917 αναφέρει «τους δια διαφόρους αιτίας αποσπασθέντας εις τα κυβερνητικά ορφανοτροφεία ή εις τας μουσουλμανικάς οικίας χριστιανόπαιδας», χωρίς να αποδοθούν στις Ελληνικές κοινότητες, γεγονός που ανάγκασε το Πατριαρχείο να διαμαρτυρηθεί στις τουρκικές αρχές και αυτός είναι ο λόγος που η Τουρκική Κυβέρνηση διέταξε τις κυβερνητικές αρχές να τα παραδώσουν στις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές. Η διαταγή αυτή κοινοποιήθηκε στους μητροπολίτες, οι οποίοι διατάχθηκαν να προβούν μετά από επισταμένες εξακριβώσεις, στην παραλαβή των ορφανών της περιοχής τους, εξισλαμισθέντων ή μη, και σε περίπτωση άρνησης να καταγγέλλουν την κατάσταση στις τοπικές αρχές και εις το Πατριαρχείο (οπ.π).
Παρ’ όλες όμως αυτές τις προσπάθειες τα παιδιά δεν παραδόθηκαν. Μόλις κηρύχτηκε η ανακωχή η Π.Κ. Επιτροπή αναγκάστηκε να αποταθεί στο ιδιαίτερο τμήμα «παρά την Αγγλική Αρμοστεία» (Διακοινοτικό Δικαστήριο), με αποτέλεσμα να πάρει πίσω τα ορφανά. Παράλληλα περισυνέλεξε κι άλλα από την επαρχία και την ύπαιθρο, και τα παρέδωσε σε 16 Άσυλα της Κωνσταντινούπολης και στις επαρχείες, τα οποία συντηρούσε με μηνιαία επιδόματα.
Τα άσυλα όμως αυτά είχαν πολλά οικονομικά προβλήματα, και διέτρεχαν τον φόβο να κλείσουν. Τότε επενέβη το Ελληνικό Υπουργείο Περιθάλψεως μέσω του Πατριωτικού Ιδρύματος, τα στήριξε και ίδρυσε καινούργια. Επίσης η Π.Κ.Ε. σε δεύτερη προσπάθεια περισυνέλεξε και εκατοντάδες άλλα ορφανά που δεν μπόρεσαν να τα περισυλλέξουν προηγουμένως.
Μετά την ανακωχή στην Κωνσταντινούπολη και μετά την προσφυγή στο διακοινοτικό δικαστήριο τα συστηματικά ορφανοτροφεία αρχίζουν να επαναλειτουργούν τον Μάρτιο του 1919. Φιλοξενούν όλα αυτά τα παιδιά καθώς και εκείνα των Κεμαλικών διωγμών.
Β
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΩΧΗ
Όπως προείπαμε αυτή την περίοδο φυσάει άνεμος ελευθερίας. Ας ξεχάσουμε λοιπόν τον Σουλτάνο και τα φιρμάνια του. Η εφορία αποτάθηκε στο διακοινοτικό δικαστήριο (ή στο ιδιαίτερο τμήμα παρά τη Αγγλική Αρμοστεία) που είχαν ιδρύσει οι σύμμαχοι και πήραν τα δύο ορφανοτροφεία πίσω το 1919. Πρώτα επιστρέφουν στο ορφανοτροφείο Χάλκης και μετά στης Πριγκήπου. Με αυτές τις συνθήκες αλλάζει ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας των ορφανοτροφείων.
Για την οργάνωση και τον τρόπο λειτουργίας των ορφανοτροφείων αυτών αντλούμε πληροφορίες από τους κανονισμούς του αρχείου του Άρη Κυριαζή που έχουν συνταχθεί το 1921.
Το ορφανοτροφείο της Πριγκήπου συνενώνεται υπό όρους με το Ορφανοτροφείο της Χάλκης και αποτελεί εξάρτημα του Ορφανοτροφείου της Πριγκήπου. Ο αριθμός των ορφανών προσφύγων στην Εθνική Στέγη της Χάλκης είναι απροσδιόριστος. Η Εφορία διοικεί και διαχειρίζεται τα ορφανοτροφεία και αποτελείται από τον Πρόεδρο τον οποίο εκλέγει η Ι. Σύνοδος, ένα αντιπροσωπευτικό μέλος από το ΔΕΜ Συμβούλιο, ένα αντιπροσωπευτικό μέλος από το Κεντρικό Ίδρυμα Περιθάλψεως, ένα αντιπροσωπευτικό μέλος της εφορίας των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων και έξι μελών που διορίζονται από το ΔΕΜ Συμβούλιο και τα υποδεικνύει το Κεντρικό Ίδρυμα Περιθάλψεως (Αυτή η παράγραφος είναι από τους «Κανονισμούς των ορφανοτροφείων Πρίγκηπου και Χάλκης 1921»).
Το προσωπικό αποτελείτο από τον διευθυντή, τους δασκάλους, τον γιατρό, τον λογιστή τον οικονόμο τους τεχνίτες τους παιδαγωγούς κ.α.
Τα παιδιά που προσλαμβάνονται δεν πρέπει να είναι πιο μικρά από 6 χρονών και πιο μεγάλα από 12. Εκτός από τα προσφυγόπουλα που μπορούν να είναι πιο μικρά από 6 χρονών. Τα παιδιά φοιτούν σε εξατάξιο αστική σχολή. Τα πιο επιμελή μετά από διαγωνισμό αποστέλλονται σε γυμνάσιο στην Κωνσταντινούπολη υπό τον όρο να εργαστούν για τρία χρόνια στο ορφανοτροφείο με το ήμισυ του μισθού. Στο αναγνωστήριο για 3 ώρες την εβδομάδα λειτουργούσε νυκτερινή σχολή όπου διδασκόταν η Γαλλική και Αγγλική γλώσσα. Τα παιδιά μάθαιναν και τέχνες για να έχουν ένα εφόδιο στην ζωή τους. Παράλληλα διδάσκονταν και τέχνες.
Β
Βιβλιογραφία
- Αιλιανού Μιχ. Χρ., Υπουργείο Περιθάλψεως: Το Έργο της Ελληνικής Περιθάλψεως, εκδ. Γραφείον Τύπου Υπουργείου Εξωτερικών, εν Αθήναις 1921.
- Ακύλα Μήλλα Η Πρίγκηπος, εκδ. Σύλλογος Ιστορική και Λαογραφική Έρευνα "Η Μνημοσύνη", επιμέλεια εκδόσεων ΜΕΛΙΣΣΑ.
- Ανδριάνα Νιάρη. Οργανωτική εξέλιξη ενός Νοσοκομείου (Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα) 1862-1914. Πανεπιστήμιο Κρήτης. 2007
- Άρη Κυριαζή. (Κείμενα-Αρχείο) Οι κανονισμοί των ορφανοτροφείων Πριγκήπου και Χάλκης.
- Άρη Κυριαζή. Παλιννόστηση στις Γλυκές Πατρίδες, 1918-22 εκδ. Φανάριον. Αθήνα 2003.
- Δάμτσα Νικολάου Εμμ., Η Αγωνία της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. της Εφημ. των Κωνσταντινουπολιτών "Ο Πολίτης", Αθήνα 1982.
- Διοργανισμός και Εσωτερικός Κανονισμός του εν Κωνσταντινουπόλει Εθνικού Ορφανοτροφείου των Ορθοδόξων. Εν Κωνσταντινουπόλει τυπογρ. Ι. Α. Βρετού 1871
- "Εκκλησιαστική Αλήθεια", Σύγγραμμα Περιοδικών, εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, εν Κων/πόλει [επανεκδόθηκε από το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη, 1991].
- Istanbul 1920, editor Clarence Richard Johnson, M.A., μτφρ. στα Τουρκικά Sοnmez Taner, εκδ. Tarih Vakfι Yurt Yayιnlarι, Ίstanbul 1995 [τίτλος πρωτοτύπου Constantinople Today,The Macmillan Company, New York, 1922].
- Ημερολόγιο Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων 1995-6.
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: 1913-1941, Εκδοτική Αθηνών, 1975.
- Κατάλογος εγγράφων εκ της Πατριαρχικής αλληλογραφίας σχετικώς με τα ορφανοτροφεία (1853-1958). (Αρχείο Άρη Κυριαζή )
- Μαύρη Βίβλος των Μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού. Από την Ανακωχή μέχρι τέλους του 1920, εκδ. του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, εν Κων/πόλει 1920.
- Μέλπω Κεσίσογλου Καρυστινού. Ενορία της Αγιάς Κωνς/λεως. Τζιμπαλί. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού Αθήνα 1998
- Μερόπη Αναστασιάδου. Τα ορφανά της Πολίτικής Ρωμιοσύνης. Εφημερίδα Απογευματινή Αρ. φύλου 8185
- Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή. Υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών. Η περίθαλψις και η εγκατάστασις των εν Τουρκία προσφύγων, Τυπογραφείο Κων. Μαυρίδου και Αλευρόπουλου, εν. Κων/πόλει 1921.
- Οθωμανικοί Κώδικες ήται Συλλογή απάντων των νόμων της Οθομ. Αυτοκρατορίας Διαταγμάτων Οδηγιών και εγκυκλίων. Αδελφών Νικολαίδων. Εν Κων/πολη 1890
- Το Πατριωτικόν Ίδρυμα εις τας Νέας χώρας Θράκην και Μικρασίαν. Αι επίσημαι εκθέσεις των Αποστολών, υπό της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Αλυτρώτων, εκ των Εκδοτικών Καταστημάτων "ΘΑΡΡΟΣ".
