Αντικείμενο του ερευνητικού έργου «Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισμός» ήταν η καταγραφή και πολυδιάστατη οργάνωση της πολιτιστικής κληρονομιάς στο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας, όπως και η αξιολόγηση ενός άγνωστου στην πλειονότητα του υλικού, το οποίο μέσα από αυτό το πρόγραμμα εξετάστηκε και εκτιμήθηκε. Η πρόταση είχε σκοπό να επανατροφοδοτήσει τη λειτουργία των ελληνικών μουσείων και να οδηγήσει σε μια δυναμική ανάπτυξη, με σκοπό την εγκατάσταση μιας δημιουργικής σχέσης ανάμεσα στον επισκέπτη και το σύστημα των εκθεμάτων.
Ήταν γνωστό στην έρευνα ότι υπάρχει ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός καλλιτεχνικών έργων και μνημείων κάθε κατηγορίας στη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας, που παρέμενε ανεκμετάλλευτος επιστημονικά. Το ενδιαφέρον της έρευνας στράφηκε στα πλέον αντιπροσωπευτικά και προσιτά μνημεία τα οποία προσέφεραν στους νέους ερευνητές ενδιαφέροντα θέματα για περαιτέρω επεξεργασία στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών και διδακτορικών τους σπουδών.
Ο μεγαλύτερος αριθμός έργων ανήκει στον 18ο και 19ο αιώνα, και ορίζεται από εκκλησίες και ξωκκλήσια, μονές και κτίσματα τα οποία είναι διασκορπισμένα στον ορεινό και ημιορεινό όγκο της Πίνδου, αλλά και στην κοιλάδα του Αλιάκμονα.
Στο πλαίσιο του προγράμματος καταγράφηκαν και φωτογραφήθηκαν μεγάλα και μνημειακά σύνολα (γλυπτός, ξυλόγλυπτος και ζωγραφικός διάκοσμος), φορητές εικόνες και διαπιστώθηκε η ομοιογένεια του ύφους τους και η χρονική τους αλληλουχία.
Τα στάδια υλοποίησης
- Καταγραφή του υλικού: Κατά το στάδιο αυτό επισημάνθηκαν οι θέσεις των μνημείων, εντοπίστηκαν τα έργα και ολοκληρώθηκε η καταγραφή τους σε ειδικά έντυπα δελτία. Έγινε δηλαδή η τεκμηρίωση του υλικού.
- Φωτογράφηση: Απαραίτητη διαδικασία για την τεκμηρίωση της έρευνας.
- Αποδελτίωση βιβλιογραφίας: Διερευνήθηκαν τα γραπτά στοιχεία που υπήρχαν αποτυπωμένα σε ορισμένα έργα και αποκωδικοποιήθηκαν ονόματα, χρονολογίες, αφιερώσεις, τόποι κτλ. Η εργασία αυτή απέδωσε εξαιρετικά ενδιαφέροντα αποτελέσματα και βοήθησε να εντοπιστούν άγνωστα έργα και να γίνουν ταυτίσεις καλλιτεχνών και έργων.
Η επιστημονική γνώση και η εμπειρία της ερευνητικής ομάδας από την ενασχόληση της με το θέμα ήταν εξαιρετικά μεγάλη. Ολοκληρώθηκαν μεταπτυχιακές εργασίες και διατριβές και φωτίστηκε μια εξαιρετικά άγνωστη στην επιστημονική κοινότητα περιοχή.
Σχετικά με τους νέους ερευνητές, ο Νίκος Παπαγεωργίου μέσα από την έρευνα του στο αναφερόμενο πρόγραμμα εκπόνησε μεταπτυχιακή εργασία με τίτλο: «Το Τέμπλο της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Σπήλαιο των Γρεβενών», ενώ ο ίδιος μελετητής συνεχίζει την επιστημονική μελέτη του πάνω στους Ναούς Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, Αγίας Παρασκευής και Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σαμαρίνας στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής. Με το πρόγραμμα απασχολήθηκε έξι μήνες.
Η Ιλιάννα Ζάρρα, επίσης κατέθεσε μεταπτυχιακή εργασία με παρεμφερές θέμα («Εικόνες του Αγιογράφου Δαβίδ») και Διδακτορική διατριβή για τη θρησκευτική ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη στο τέλος του 18ου και 19ου αιώνα. Με το πρόγραμμα απασχολήθηκε δύο περίπου χρόνια.
Η Α. Πάκα ήταν ήδη κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου και απασχολήθηκε με το πρόγραμμα περίπου τέσσερις μήνες.
Οι επιστημονικές ανακοινώσεις
Σε ότι αφορά τις δημοσιεύσεις, τις επιστημονικές ανακοινώσεις και τα συνέδρια ο επιστημονικός υπεύθυνος μίλησε πολλές φορές στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο για τη σημασία του προγράμματος και οργάνωσε δύο επιστημονικά συνέδρια στην πόλη των Γρεβενών με τη σύμπραξη του Δήμου των Γρεβενών.
Έχουν περάσει δέκα περίπου χρόνια από τότε που ο επιστημονικός υπεύθυνος, Μιλτιάδης Παπανικολάου, ως Διευθυντής του Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης μαζί με μια ομάδα συναδέλφων όλων των ειδικοτήτων, από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης επισκέφτηκαν τους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής, ιδίως το Καστρί και ορισμένα άλλα μέρη συμπεριλαμβανομένης και της ανερχόμενης Βασιλίτσας.
Στην ομάδα των ιστορικών και των αρχαιολόγων συμμετείχαν γνωστοί καθηγητές και άλλοι ερευνητές όπως ο Γιώργος Χουρμουζιάδης, ο Νίκος Νικόνανος, ο Μιχάλης Τιβέριος, η Θεοδοσία Στεφανίδου – Τιβερίου, ο Γιάννης Τσιούτσιας, ο Γιάννης Χασιώτης, ο Νίκος Ευστρατίου και η Στέλλα Δρούγου. Με την ομάδα αυτή ως επιστημονικό πυρήνα, οργανώθηκαν δύο συνέδρια για την Ιστορία, την Τέχνη και τον Πολιτισμό των Γρεβενών το 1993 με την πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Γρεβενών κ. Δημητρίου Σιόβα και το 2002 με την πρωτοβουλία του νομάρχη Γρεβενών κ. Αντώνη Πέτσα.
Μέσα από αυτές τις επισκέψεις γεννήθηκε η ανασκαφή στο Καστρί Πολυνερίου μία σημαντικότατη δραστηριότητα για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, με επιστημονική υπεύθυνη την κ. Στέλλα Δρούγου, το έργο της οποίας εξετάζεται επίσης στο τεύχος αυτό.
Πλούσιο υλικό για τα Γρεβενά
Στο πλαίσιο του έργου «Ιστορία – Τέχνη – Πολιτισμός» στο νομό Γρεβενών διοργανώθηκαν δύο πανελλήνια επιστημονικά συνέδρια με αντικείμενο την πόλη των Γρεβενών και την ευρύτερη περιοχή της Πίνδου όπως αυτή εξετάζεται μέσα από την ιστορία και τον πολιτισμό της. Ο Νομός Γρεβενών είναι μικρός, ορεινός νομός κατ’ εξοχήν γεωργοκτηνοτροφικός με πολλά προβλήματα αλλά και διαφαινόμενες προοπτικές.
Το πρώτο συνέδριο έλαβε χώρα στις 15, 16 και 17 Οκτωβρίου του 1993, με τίτλο: «Τα Γρεβενά και η ευρύτερη περιοχή της Πίνδου. Ιστορία και Πολιτισμός» ενώ το δεύτερο συνέδριο στις 1, 2 και 3 Φεβρουαρίου του 2002, με τίτλο: «Τα Γρεβενά. Ιστορία – Τέχνη – Πολιτισμός».
Τα παραπάνω συνέδρια διοργάνωσαν από κοινού η Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Γρεβενών, ο Οργανισμός Πολιτιστικής Ανάπτυξης Γρεβενών και το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. μέσα από τη χρηματοδότηση του έργου στο οποίο αναφερόμαστε και με κύριο επιστημονικό υπεύθυνο τον Μιλτιάδη Παπανικολάου.
Αποτέλεσμα των δύο πανελλήνιων επιστημονικών συνεδρίων για την πόλη των Γρεβενών και την ευρύτερη περιοχή της ήταν η συγκέντρωση και η επεξεργασία των ομιλιών των συνέδρων με σκοπό την έκδοση ενός μεγάλου τόμου με τα πρακτικά των συνεδρίων. Οι προσπάθειες ολοκληρώθηκαν και αυτή τη στιγμή το τεύχος βρίσκεται υπό έκδοση.
Αναστήλωση και συντήρηση
Έχουν γίνει σημαντικά έργα αναστήλωσης και συντήρησης των μνημείων του νομού όπως του Αγίου Νικολάου Διπόρου, της Παναγίας Νουμπένιτσας Τριφυλλίου, της Ι.Μ. Ευαγγελιστρίας – Μπουνάσας, της Μ. Τορνικίου, του Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Παλαιοχωρίου, του Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Περιβολίου, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Κυπαρισσίου, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Σαρακήνας, Ι.Μ. Σπηλαίου, Ι.Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Κνίδης, Ι.Μ. Αγίας Παρασκευής Σαμαρίνας, Ι.Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Σαμαρίνας, οι συντηρήσεις γεφυριών όπως της Πορτίτσας του κάστρου της Αλατόπετρας.
Β
Ιστορία – τέχνη – πολιτισμός. Η ταυτότητα του έργου:
Επιστημονικώς υπεύθυνος
Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου, καθηγητής ιστορίας της τέχνης
Συντελεστές
Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης
Συμμετέχοντες φορείς
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Φορείς χρηματοδότησης
Επιτροπή Ερευνών, Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας.
Διάρκεια έργου
2 έτη
Β
Η καταγραφή και οργάνωση της πολιτιστικής κληρονομιάς της δυτικής Μακεδονίας, αλλά και η αξιολόγηση ενός άγνωστου -ως επί το πλείστον- καλλιτεχνικού και μνημειακού υλικού, αποτέλεσαν το αντικείμενο του έργου «Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισμός».
Το έργο, που διήρκεσε δύο χρόνια και χρηματοδοτήθηκε από την Επιτροπή Ερευνών του Α.Π.Θ. και τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, είχε ως στόχο να επανατροφοδοτηθεί η λειτουργία των ελληνικών μουσείων, αλλά και να αναπτυχθεί μια δημιουργική σχέση ανάμεσα στον επισκέπτη και το σύστημα των εκθεμάτων.
Ο μεγαλύτερος αριθμός των έργων στην περιοχή χρονολογείται από τον 18ο και τον 19ο αιώνα και ορίζεται από εκκλησίες και ξωκλήσια, μονές και κτίσματα, τα οποία είναι διασκορπισμένα στον ορεινό και ημιορεινό όγκο της Πίνδου, αλλά και στην κοιλάδα του Αλιάκμονα. Στο πλαίσιο του έργου καταγράφηκαν και φωτογραφήθηκαν μεγάλα και μνημειακά σύνολα, καθώς επίσης και φορητές εικόνες, ολοκληρώθηκαν μεταπτυχιακές εργασίες και διατριβές, ενώ φωτίστηκε μια εξαιρετικά άγνωστη στην επιστημονική κοινότητα περιοχή. Εξάλλου, στο πλαίσιο της υλοποίησης του έργου στον νομό Γρεβενών, διοργανώθηκαν δύο πανελλήνια επιστημονικά συνέδρια, με σημαντικές συμμετοχές.
