Μέχρι σήμερα ήταν γνωστό ότι οι πρώτες κινηματογραφικές λήψεις στην Ελλάδα έγιναν το 1906, κατά τη διάρκεια των ενδιάμεσων Ολυμπιακών Αγώνων. Πιο πριν, δεν υπήρξε τίποτα. Αυτό αναφέρουν όλες οι ιστορίες. Και κάπου εκεί, λένε, αρχίζει η ιστορία του κινηματογράφου στην Ελλάδα. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική.
Η πρώτη κινηματογραφική λήψη στην Ελλάδα γίνεται αρκετά νωρίτερα• συγκεκριμένα, το 1897, μόλις ενάμιση χρόνο μετά την πρώτη παρουσίαση του κινηματογράφου από τους Αδελφούς Lumiere στο Παρίσι (Δεκέμβριος 1895).
Το γεγονός συμβαίνει στα πεδία των μαχών του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, στον κάμπο της Θεσσαλίας. Σκηνές μαχών κινηματογραφούνται Απρίλιο-Μάιο του 1897 από τον διάσημο Άγγλο πολεμικό ανταποκριτή Frederic Villiers (1852-1922). Κι αυτή είναι η πρώτη κινηματογράφηση πολέμου στην Ιστορία. Δυστυχώς, καμία από τις λήψεις του Frederic Villiers δε σώθηκε - τις κατέστρεψε ο ίδιος. Η αιτία είναι απλή και τραγική: την ίδια περίοδο, ο Georges Melies (1861-1938) είχε κατασκευάσει πολύ πιο εντυπωσιακές εικόνες εμπνευσμένες από τον ίδιο πόλεμο. Ο Γάλλος «μάγος» του κινηματογράφου είχε γυρίσει στο στούντιό του, στο Παρίσι, τέσσερις ταινίες που αναπαριστούσαν επεισόδια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου. Οι πρωτότυποι γαλλικοί τίτλοι είναι:
- Massacres en Crete (Σφαγές στην Κρήτη)
- Combat naval en Grece (Ναυμαχία στην Ελλάδα)
- Execution d’un espion (Εκτέλεση κατασκόπου)
- La prise de Tournavos (Κατάληψη του Τυρνάβου)
Οι ταινίες του Μelies είχαν παγκόσμια διανομή. Σε μια διαφημιστική καταχώριση αγγλικής εταιρίας διανομής του Philip Wolf, στο The Magic Lantern Journal Annual 1897-‘98», βρίσκουμε μια πιο λεπτομερή παρουσίαση αυτών των ταινιών υπό τον γενικό τίτλο «Σκηνές από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο»:
- Mohammedan Inhabitants of Crete Massacring Christian Greeks (Μωαμεθανοί κάτοικοι της Κρήτης σφάζουν έλληνες χριστιανούς)
- Turks Attacking A House Defended By Greeks (Turnavos) [Τούρκοι επιτίθενται σε σπίτι που υπερασπίζονται Έλληνες (Τύρναβος)].
- The Greek Man-of-war “George” Shelling the Fort of Previsa (Το ελληνικό πολεμικό πλοίο «Γεώργιος» βομβαρδίζει το κάστρο της Πρέβεζας).
- Execution of a Greek Spy at Pharsala (Εκτέλεση Έλληνα κατασκόπου στα Φάρσαλα).
Οι ταινίες του Μelies εντυπωσίαζαν με τα κοντινά πλάνα τους, καθώς, μάλιστα, αναπαριστούσαν με δραματικό τρόπο στο πανί έναν αληθινό πόλεμο. Ποια τύχη, λοιπόν, μπορούσε να έχουν στην αγορά οι γενικές και άχαρες λήψεις του Frederic Villiers από τα πεδία των μαχών;
Δύο χρόνια αργότερα, ένας Γάλλος πρωτοπόρος κινηματογραφιστής ο Francis Doublier (1878-1948), περνά από την Ελλάδα. Ο Doublier ήταν υπάλληλος του εργοστασίου των Lumiere, στη Λιόν - και μάλιστα, εμφανίζεται στο περίφημο φιλμάκι Η έξοδος από το εργοστάσιο (1895): είναι ο άντρας που σπρώχνει το ποδήλατο. Τον επόμενο χρόνο, αφού εκπαιδεύεται, και σε ηλικία μόλις 18 χρόνων, κάνει τις πρώτες κινηματογραφικές λήψεις στη Ρωσία. Το 1899, κάνει ένα μεγάλο ταξίδι σε Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Τουρκία, Αίγυπτο, Ινδία, Κίνα και Ιαπωνία. Από τις λήψεις του Francis Doublier στην Ελλάδα δεν έχουμε εντοπίσει καμία.
Ακολουθούν άλλα τέσσερα χρόνια απουσίας κινηματογραφικής μηχανής λήψης από την Ελλάδα, μέχρι που τα Βαλκάνια βρίσκονται σε μια νέα δίνη πολεμικών συγκρούσεων. Το 1903, ο Άγγλος οπερατέρ Charles Rider Noble, που δουλεύει για λογαριασμό της λονδρέζικης εταιρείας Charles Urban Trading Company, έρχεται στην Μακεδονία για να κινηματογραφήσει σκηνές από την Εξέγερση του Ίλιντεν. Ο Noble παραμένει στη Μακεδονία από το φθινόπωρο του 1903 ως την άνοιξη του 1904 και γυρίζει οκτώ ταινίες στο Πιρίνιαν και στη Νοτιοανατολική Μακεδονία. Στο American Film Institute υπάρχει η καταγραφή μόνο μιας ταινίας, με τίτλο Turkish Atrocities in Macedonia (Ωμότητες των Τούρκων στη Μακεδονία). Η ταινία εμφανίζεται ως παραγωγή της Pathe Freres και έχει μήκος 114 ή 115 πόδια.
1904
Την επόμενη χρονιά, έρχεται επιτέλους στην Αθήνα η πρώτη κάμερα. Ένας οπερατέρ της εταιρείας Charles Urban Trading Company, του οποίου το όνομα παραμένει άγνωστο, κινηματογραφεί πολλές σκηνές σε διάφορα σημεία της Ελλάδας, όπως ο Ισθμός της Κορίνθου, το λιμάνι του Πειραιά, η Αθήνα.
Οι τίτλοι των ταινιών, όπως έχουν καταγραφεί από το American Film Institute, είναι:
- Pir us and Athens (Greece). Athens and the Acropolis,
- Pir us and Athens (Greece). A Visit to Piraeus,
- Pir us and Athens (Greece). Hoisting Cattle on Steamer,
- Corinth.
Οι ταινίες διανέμονται στην Αμερική τον Αύγουστο του 1904 από την εταιρεία του Georges Melies. Στους καταλόγους του Μelies βρίσκουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες γι’ αυτές τις ταινίες, που αποτελούν και τις πρώτες κινηματογραφικές απεικονίσεις της ελληνικής πρωτεύουσας.
Στην ταινία για την Αθήνα και την Ακρόπολη έχουμε πανοραμικές όψεις της Αθήνας, του Θεάτρου του Διονύσου, του ναού του Ολυμπίου Διός, των Προπυλαίων, του Ερεχθείου και του λόφου του Λυκαβηττού.
Στην ταινία για τον Πειραιά περιλαμβάνονται εικόνες από τον Ισθμό της Κορίνθου και την κίνηση των πλοίων στο λιμάνι του Πειραιά, και πλάνα από την αγορά και τα καφενεία του Πειραιά.
Στη δεύτερη ταινία για τον Πειραιά έχουμε μία μόνο θεματική ενότητα: τη φόρτωση βοοειδών σε πλοίο με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.
Το 1905, οι Αδελφοί Μανάκια, φωτογράφοι στα Γιάννενα, ξεκινούν την κινηματογραφική τους δραστηριότητα στα Βαλκάνια. Για τις ταινίες των Αδελφών Μανάκια έχουν γραφτεί πολλά, και δε χρειάζεται να τα επαναλάβουμε.
1906
Ερχόμαστε στο περιβόητο 1906. Δύο ξεχωριστοί οπερατέρ κινηματογραφούν τους ανεπίσημους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας που διεξάγονται από τις 9 ως τις 19 Απριλίου.
Ο πρώτος, που εκπροσωπεί την εταιρεία Gaumont, έχει εξασφαλίσει την άδεια της Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων για την αποκλειστική κινηματογράφηση των Αγώνων. Σύμφωνα με πολλές ελληνικές πηγές –μεταγενέστερες, όμως, και αναξιόπιστες–, ονομάζεται leon ή Leons και ήρθε από την Αίγυπτο.
Ο δεύτερος είναι ο Γάλλος πρωτοπόρος κινηματογραφιστής και ένας από τους πρώτους οπερατέρ των Αδελφών Lumiere, ο Felix Mesguich (1871-1949). Την εποχή εκείνη, εργάζεται για λογαριασμό της Charles Urban Trading Company. Η εταιρεία του τον έστειλε στην Αθήνα για να καλύψει την παρουσία του Άγγλου βασιλιά στους Αγώνες.
Στην Αθήνα, ο Felix Mesguich έχει μια άσχημη περιπέτεια, καθώς έρχεται αντιμέτωπος με τον Έλληνα αντιπρόσωπο της Gaumont, ο οποίος προσπαθεί να τον εμποδίσει να μπει στο Στάδιο, αλλά και να μην του επιτρέψει να κινηματογραφήσει ούτε από τα προπύλαια. Τελικά, ο Felix Mesguich καταφέρνει να «κλέψει» μερικές εικόνες, κάνοντας χρήση του μαχαιριού του!
Από τις λήψεις του πρώτου (του οπερατέρ της Gaumont), η μέχρι τώρα έρευνα εντόπισε τις εξής ταινίες
- The Olympian Games, παραγωγή της British Mutoscope and Biograph Co και της Societe des Etablissements L. Gaumont. Ημερομηνία εξόδου στις ΗΠΑ: 26 Μαΐου 1906.
- The Olympic Games at Athens, Greece, παραγωγή Pathe Freres. Διανομή στην Αμερική από τους Pathe Freres και Sigmunt Lubin. Ημερομηνία εξόδου: 23 Ιουνίου 1906.
- Από τις λήψεις του Γάλλου κινηματογραφιστή Felix Mesguish έχουμε μια μικρής διάρκειας ταινία που έχει σωθεί στην Αγγλία:
- Athens 1896 (1906) / Greece. Διάρκεια: 30΄΄.
Πρόκειται για απόσπασμα από ταινία μεγαλύτερης διάρκειας. Περιλαμβάνει πλάνα από την τελετή έναρξης και το άλμα εις ύψος άνευ φοράς. Ο τίτλος «Athens 1896» είναι τυπωμένος πάνω στην ταινία, αλλά, όπως επισημαίνουν οι επιμελητές του National Film and Television Archive (NFTVA) της Αγγλίας, είναι ψευδής. Το 1896, δεν υπήρχε δυνατότητα να έχει έρθει κάμερα στην Αθήνα.
Οι ταινίες και των δύο οπερατέρ διανεμήθηκαν σε όλο τον κόσμο. Διανομή τους, τουλάχιστον αυτών που είχε γυρίσει ο αντιπρόσωπος της Gaumont, είχαμε και στην Ελλάδα.
Είναι πολύ πιθανό, στη διεθνή αγορά να κυκλοφόρησαν και σκηνοθετημένα «επίκαιρα» των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας. Κι αυτό συνάγεται από την καταχώριση στον κατάλογο του Αμερικανού διανομέα στην Αμερική, Sigmund Lubin, ότι μόνο αυτός διαθέτει τις αυθεντικές ταινίες που γυρίστηκαν στην Αθήνα.
Την ίδια χρονιά, σε καταλόγους ξένων διανομέων καταγράφεται και η ταινία
- Passing Train at Athens ή Passing Train.
Η ταινία, που παριστά το πέρασμα κάποιου τρένου, έχει μήκος 65 πόδια και είναι παραγωγή της Pathe Freres. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για το περιεχόμενό της.
Εδώ τελειώνει η προϊστορία του κινηματογράφου στην Ελλάδα. Αμέσως μετά, αρχίζει η ιστορία. Όμως, θα ήταν χρήσιμο -αν όχι και αναγκαίο-, κάποιος φορέας να φροντίσει να έρθουν στην Ελλάδα αντίγραφα όσων ταινιών της κινηματογραφικής προϊστορίας μας έχουν διασωθεί.
