Όλα σχεδόν τα ορεινά χωριά της περιοχής των Τρικάλων, έχουν να παρουσιάσουν τους δικούς τους ήρωες. Από τον Αμάραντο, ο κλεφταρματωλός Γώγος Στρογγύλης, από την Ανθούσα το Πρωτοπαλίκαρο του Αθανασίου Διάκου Μήτρος Σίμος, από το Χαλίκι ο αγωνιστής Χρήστος Ζέρβας, από τον Κλεινοβό οι αγωνιστές: Γιάννης Μπαντέκας που φονεύθηκε στην έξοδο του Μεσολογγίου 1826, ο Γιαννούσης Βάκης και ο φιλικός Οικονόμος Παπαθανασίου από την Τριγώνα, ο οπλαρχηγός Στάθης Ευσταθίου και από την Καστανιά, ο αγωνιστής Δήμος Δημητρίου και μαζί με αυτούς εκατοντάδες άλλοι ανώνυμοι αγωνιστές απ’ τα χωριά τους.
Κλείνοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα στους αγωνιστές της περιοχής των Τρικάλων και στην προσφορά τους στον αγώνα του 1821 θα υπενθυμίσω το δημοτικό τραγούδι του Κλεφτοκαπετάνιου, Σαμαριναίου Μίχου Φώτου που έπεσε στο Μεσολόγγι αφήνοντας διαθήκη στα παλικάρια του (100 στον αριθμό) να μην ανακοινώσουν πως σκοτώθηκε, πως είναι λαβωμένος, αλλά πως παντρεύτηκε, γιατί δεν ήθελε να σταματήσουν τον αγώνα, υπέρ πατρίδας.
(Τα βασικά στοιχεία-ονόματα αγωνιστών είναι παρμένα από άρθρο στην τοπική εφημερίδα των Τρικάλων «Πρωινός Λόγος»: Τρίκαλα 20/3/2001, Άθως Ι. Λιάπης).
Β
Η αρχή της λαϊκής ποίησης βρίσκεται στα βάθη των αιώνων, γιατί ανέκαθεν οι άνθρωποι με το τραγούδι εκφράστηκαν, και μ’ αυτό εκδηλώνουν συνέχεια τα συναισθήματα και τις ιδέες τους. «Σ’ αυτούς τους τόπους, σ’ αυτά τα ξερά και γυμνά χώματα επάνω, έζησαν, χάρηκαν, αγάπησαν και πέθαναν γενιές ανθρώπων χωρίς καμιά διακοπή. Όπως είχε κλάψει η κόρη το χαμό της μητέρας, με όμοιο τρόπο την έκλαιγαν κι εκείνη αργότερα τα παιδιά της. Τα τραγούδια που τραγούδησε ο νέος λεβέντης στους χορούς και στα πανηγύρια, τα ίδια αυτά τραγούδια τα δίδασκε ο γέρος στα εγγόνια του για να συνεχιστεί έτσι αδιάκοπη η αλυσίδα, που έδενε το χθες με το σήμερα και το αύριο».
Μολονότι έχουν ειπωθεί και γραφεί τόσα πολλά για την αξία του Δημοτικού Τραγουδιού δεν είναι χωρίς σημασία να θυμηθούμε μερικά απ’ αυτά. Και πρώτα-πρώτα να υπογραμμίσουμε τη μεγάλη εθνική και ιστορική του αξία. Ήκμασε σε μια από τις πιο κρίσιμες φάσεις της ιστορίας μας και στήριξε γλωσσικά, συναισθηματικά, θρησκευτικά, ιστορικά και ανθρώπινα την ψυχή και τη συνείδηση του σκλαβωμένου έθνους. Ακόμη, το Δημοτικό Τραγούδι είναι που φωτίζει εσωτερικά τον Αγώνα. Τον παρουσιάζει ως πολύπτυχη λαϊκή τοιχογραφία, ξεσκεπάζει την ανθρωπιά και το ιστορικό βάθος του λαού, που είχε ριχτεί σε κείνο τον αγώνα με τόση λεβεντιά και με τόση πίστη.
Το Δημοτικό τραγούδι είναι συνταιριασμένο με τη μουσική και το χορό. Η μουσική, η θεία αυτή τέχνη, για τα Δημοτικά τραγούδια έχει μεγάλη αξία, αφού μ’ αυτήν εκφράζει καλύτερα ο λαϊκός τραγουδιστής τα συναισθήματα του λαού. Ποτέ ο λαϊκός ποιητής δε φτιάχνει στίχους για να τους απαγγείλει, αλλά για να τους τραγουδήσει. Έτσι η μουσική και ο λόγος είναι αλληλένδετα. Και τα δύο μαζί ερμηνεύουν τον πόνο και τη χαρά.
Η δημοτική μουσική, που είναι η ίδια η μετεξέλιξη της Βυζαντινής μουσικής, αποτελούμενη από ρυθμούς, ήχους, γένη και καθετί άλλο που συντελεί στην ευχερέστερη εξωτερίκευση και αναπαράσταση του ψυχικού κόσμου, ζωοποιεί το λόγο και δίνει υπέροχο κάλλος στα απλά στιχουργήματα του λαού.
Το μέλος ερμηνεύει τη λέξη και γι’ αυτό εναλλάσσεται σύμφωνα με το νόημα. Περισσότερο απ’ τα ονόματα και τα ρήματα, το μέλος εικονίζει πιστότερα, κάποιες φορές, την έννοια του στίχου. Για το λαϊκό λοιπόν τραγουδιστή η μελωδία δεν είναι σκοπός, αλλά το μέσο για να νιώσουμε πιο σωστά, πιο έντονα το νόημα τους ποιήματος.
Η δημοτική μας μουσική χαρακτηρίζεται τις πιο πολλές φορές από σεμνότητα, αποφεύγει κραυγές και άμετρες οξυφωνίες, θορυβώδεις θεατρινισμούς (εκτός αν πρόκειται για σατιρικά τραγούδια), απότομες αναβάσεις και καταβάσεις. Ο λαϊκός μουσικός προσέχει ώστε η μελωδία να μη καταστρέφει τη νοηματική συνέχεια του τραγουδιού, γι’ αυτό διαχωρίζει τις φράσεις ανάλογα με την έννοιά τους, προφέρει καθαρά τις λέξεις, όσο μπορεί, σταματάει όπου χρειάζεται, διατηρεί μέχρι τέλους μια ρυθμικότητα και προσέχει αυτά γιατί, όπως είπα και πριν, σκοπός του δεν είναι μονάχα η επίδειξη καλλιφωνίας και τέχνης μουσικής, αλλά η θέλησή του να προκαλέσει σ’ αυτούς, που ακούνε, καλαισθητικά αισθήματα και να φέρει τον ακροατή πολύ κοντά σ’ αυτό που τραγουδά.
Ο άνθρωπος του λαού το τροπάρι και το τραγούδι τα σέβεται εξίσου και γι’ αυτό δυσφορεί, όταν κάποιος χάσει τον «ήχο» τους ή παραφωνεί. Γιατί χάνεται η ιερότητα, η ομορφιά της στιγμής, που τον ενδιαφέρει απόλυτα.
Αυτή την ομορφιά απολαμβάνουμε, ακούγοντας και, παράλληλα, αναλογιζόμενοι τη σημασία των λόγων των ακόλουθων δημοτικών τραγουδιών:
1) Στα Τρίκορφα. (Ήχος α΄, τσάμικος).
Στο τραγούδι αυτό βρίσκουμε ένα μικρό κομμάτι της ιστορικής δράσης του Νικηταρά «που ’χουν τα πόδια του φτερά». Ο Νικηταράς, ο επονομαζόμενος τουρκοφάγος, ως άλλος Ηρακλής εξαίρεται απ’ τον Κολοκοτρώνη για τις υπερφυσικές του ικανότητες: «Πιάνει τους Τούρκους ζωντανούς σαν τα ζαγάρια, τους λαγούς».
2) Μαύρη ζωή. (Ήχος πλάγιος του τετάρτου χρωματικός).
Τα κλέφτικα τραγούδια δημιουργήθηκαν στα χρόνια της τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα μετά το 16ο αιώνα, από τότε δηλαδή που αρχίζει η δράση των κλεφτών και αρματωλών. Πατρίδα των τραγουδιών αυτών είναι οι χώρες, όπου αναπτύχθηκε η ελεύθερη κλέφτικη ζωή. Η ελευθερία όμως για τους κλέφτες έχει βαρύ τίμημα: τη μαύρη ζωή.
3) Δε λαλείς γλυκό μ’ αηδόνι (Ήχος πλάγιος του πρώτου).
Η Μακεδονίτισσα μάνα, ως άλλη Σπαρτιάτισσα, προτάσσει τα πατριωτικά της αισθήματα έναντι της μητρικής της αγάπης. Παραγγέλλει στο αηδόνι να μηνύσει στο γιο της: «αν δε διώξει τους εχθρούς μας δεν τον έχω πια παιδί μου, μάνα του δεν είμαι πια».
4) Παιδιά της Σαμαρίνας. (Ήχος πλάγιος του τετάρτου).
Το κλέφτικο τραγούδι που πέτυχε να εκφράσει την αγάπη του για την ελευθερία υμνώντας το αδούλωτο άτομο, απέφυγε να χρησιμοποιήσει το πρώτο πρόσωπο που οδηγεί εύκολα στον εξομολογητικό τόνο. Εύκολα βέβαια γεννιέται ο πειρασμός να θεωρήσουμε αυτά τα τραγούδια σαν τα μόνα που συνέθεσαν οι ίδιοι οι κλέφτες, ωστόσο, εκτός από επισφαλή ψυχολογικά κριτήρια, τίποτε άλλο δεν μας οδηγεί στην υπόθεση αυτή.
5) Χαρά που τ’ όχουν τα βουνά (Ήχος α΄).
Σε αυτό το τραγούδι φύση, πατρίδα και θρησκεία συγχωνεύονται σε μια αξεδιάλυτη ενότητα: «Χαρά που τ’ όχουν τα βουνά, τα Κάστρα περηφάνια: Γιατί γιορτάζει η Παναγιά, γιορτάζει κ’ η πατρίδα».
6) Άσμα δημώδες χορευτικόν. Χορός κλέφτικος (Ήχος α΄).
Οι κακουχίες της ζωής των κλεφτών διεκτραγωδούνται με εξαιρετική λιτότητα και συντομία: «ζεστό ψωμί δεν έφαγα, κρασί γλυκό δεν ήπια, σε στρώμα δεν κοιμήθηκα ούτε σε προσκεφάλι».
7) Τα κλεφτόπουλα. (Ήχος α΄).
Η δίψα για ελευθερία κι αυτονομία υπερνικά τους ηλικιακούς φραγμούς: «ένα μικρό κλεφτόπουλο... μόν’ τ’ άρματά του κοίταζε». Τα νειάτα συνεπαίρνουν με την αφοσίωσή τους στα ιδανικά της επανάστασης.
8) Δώδεκα ευζωνάκια. (Ήχος πλάγιος του πρώτου).
Ο ανθρωπισμός ως στάση ζωής δεν αντιβαίνει στην ανάγκη της θυσίας για την ελευθερία. Έτσι η αξία της ανθρώπινης ζωής και στη μια και στην άλλη περίπτωση διατρέχει ως συνεκτικό στοιχείο την ελληνική παράδοση απ’ την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια.
9) Στου Βοσπόρου τ’ αγιονέρια.
Το αόρατο νήμα που συνδέει την Άλωση της Κων/πολης με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 και τον ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου της Μ. Ασίας, ενέπνευσε τον ποιητή Γεράσιμο Πρεβεζιάνο. Τη συγκίνηση του μας μεταδίδει το συγκεκριμένο τραγούδι.
10) Σαν τα μάρμαρα της πόλης.
Τόσο βαθιά χαραγμένη είναι στη συνείδηση των Ελλήνων η τελειότητα της Αγιά-Σοφιάς, ώστε να χρησιμοποιείται σαν μέτρο σύγκρισης της ομορφιάς των γυναικών σε ερωτικά τραγούδια: «Σαν τα μάρμαρα της Πόλης, που ’ναι στην Αγιά Σοφιά / έτσι τα’ χεις ταιριασμένα, μάτια, φρύδια και μαλλιά».
11) Τ’ Ανδρούτσου η μάνα χαίρεται. (Δημοτικό σε ήχο α΄).
Το κλέφτικο τραγούδι δεν εξυμνεί απλώς το ηρωικό άτομο με την ξεχωριστή αξία, αλλά είναι η καθολική έκφραση του ανθρώπου της εποχής εκείνης, με τις αγωνίες που τον συγκλονίζουν, τον πόθο της ζωής και της χαράς, το πικρό παράπονο για την αδικία και τον κατατρεγμό, την αφοσίωση στην οικογένεια.
