στ. Αισθητική του περιβάλλοντος
Συγκλονιστική εντύπωση μας κάνει σήμερα η εναρμόνιση της κλίμακας των κτηρίων και του φυσικού περιβάλλοντος κατά την αρχαιότητα.
Όχι μόνο τα μεγάλα δημόσια κτήρια μα και τα μικρά έργα και τα ιδιωτικά ακόμη σπίτια και τα εργαστήρια θεωρούνταν αυτονόητο ότι έπρεπε να υποτάσσονται στην κλίμακα του χώρου, να εντάσσονται στην αισθητική διαμόρφωση του περίγυρου, να υπακούουν στις επιταγές του μέτρου και της ισορροπίας. Με άλλα λόγια, να συντελούν στην υλοποίηση ενιαίου αισθητικού αποτελέσματος.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι οι βασικές αρχές της οικολογίας έχουν τις ρίζες τους στη σκέψη και στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων.
Η αίσθηση του «μέτρου», τόσο στον ίδιο το σεβασμό προς τη φύση όσο και στις ανθρώπινες επιδιώξεις, είναι ο χρυσός κανόνας και οδηγός.
Η επιδίωξη της αυτάρκειας, ο έλλογος περιορισμός, το ξεκαθάρισμα των αναγκών σε φυσικές και πλαστές, η δημιουργική εργασία, η αισθητική του περιβάλλοντος, η πρόσχαρη συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μπορούν και πρέπει να γίνουν οι στόχοι μας, για να πετύχουμε μια ποιότητα ζωής και βέβαια τις συνθήκες επιβίωσης του πλανήτη Γη στο μέλλον.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
- Αρχαιολογία: ένα δεκανίκι της Ιστορίας (Χρίστου Ντούμα)
- Χωροταξία και αστικό περιβάλλον. Περιβάλλον και Ιστορία. Το περιβάλλον στην αρχαία Ελλάδα (αντιλήψεις, πρακτική): Ειρήνη Βαλλερά, Μαρία Κορμά, Αρχιτέκτονες.
- https://openarchives.gr/view/102518
- https://dspace.lib.ntua.gr/bitstream/123456789/805/1/
sarafim-environment.pdf
- Το περιβάλλον (παράμετροι) στην αρχαία Ρώμη (The environment in ancient Rome).
- https://perivallon.pblogs.gr/Local-management-of-pollution-and-other
-environmental-issues.html
- https://www.kykladesnews.gr/default.asp?pid=48da=18cID=378n/D=9797
Το Περιβάλλον και η Αρχαιότητα
1. Αθ. Κανελλόπουλος, Οικολογία και Οικονομική του Περιβάλλοντος, Αθήνα 1985. Εκδόσεις Καραμπελόπουλος.
2. A. J. Toynbee, Mankind and Mother Earth: narrative history of the World, Oxford University Press, N.Y. 1976.
3. R. J. Dubos, Man, Medicine and Environment, Praeger, N.Y. 1968.
4. E. S. Hyams, Soil and Civilization. From the Series The Past in the Present, Thames and Hudson, London 1952.
5. A. M. Snodgrass, An archaeology of Greece: The Present State and Future Scope of the Discipline, University of California Press, Berkeley 1987.
6. R. Catalano, Health Behavior and Community: An Ecological perspective. From the Series Pergamon General Psychology, Vol. 76, N.Y. Pergamon Press, 1979.
7. G. Rosen, A History of Public Health. From the Series M.D. Monographs on Medical History, Vol. 1, M.D. Publications, N.Y. 1958.
8. L.R. Dice, Man’s Nature and Nature’s Man. The Ecology of Human Communities, University of Michigan Press, Ann Arbor 1955.
9. W Durant, The Life of Greece. From the Series The Story of Civilization, Vol. 2, Simon and Schuster, N.Y. 1939.
Η φροντίδα των Βυζαντινών για το φυσικό περιβάλλον των πόλεων
Ο βυζαντινός άνθρωπος που ζει στο εξημερωμένο από χιλιετηρίδες περιβάλλον συνεχίζει να αντιμετωπίζει, να μεταβάλλει και να εκμεταλλεύεται τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα. Το φυσικό περιβάλλον, αυτό που δημιουργείται και αυτό που κληρονομείται, είναι σημαντικός παράγοντας του αστικού κέντρου και μεταβάλλεται από τη φυσική εξέλιξη και την ανθρώπινη παρέμβαση.
Σ’ ολόκληρη τη διάρκεια της πρωτοβυζαντινής εποχής οι άνθρωποι ακολουθώντας την αρχαία και τη ρωμαϊκή παράδοση ασχολούνται ιδιαίτερα με την πόλη τους. Οι προσπάθειες των αυτοκρατορικών κυβερνητών, αλλά και των αρχών των πόλεων και σε μικρότερο βαθμό των ιδιωτών, στρέφονται στη δημιουργία έργων που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση, μεταβολή και εκμετάλλευση των φυσικών στοιχείων. Πολλές είναι οι πληροφορίες που παρέχουν οι πηγές της εποχής αυτής και που αναφέρονται στην ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση: αλλαγές στην κοίτη των ποταμών για να μην πλημμυρίζουν οι πόλεις, διάνοιξη σήραγγας στα βουνά για να περάσει δρόμος, κατασκευές για την αγωγή νερού στις πόλεις ή ανοικοδομήσεις μετά τους σεισμούς.
Η νομοθετική ρύθμιση των πολεοδομικών διατάξεων αποδεικνύει τη φροντίδα για την καλύτερη αισθητική, πρακτική και υγιεινή συγκρότηση των πόλεων. Στην πυκνοκατοικημένη Κωνσταντινούπολη η έλλειψη οικοπέδων ανάγκασε τους κατοίκους να κτίζουν τα σπίτια τους επάνω σε πασσάλους στη θάλασσα.
Οι μεγάλες αλλαγές που συντελούνται στον αστικό πολιτισμό στα τέλη της πρωτοβυζαντινής περιόδου εκδηλώνονται και με τη διαφορετική λειτουργία και χρήση του περιβάλλοντος επιφέροντας αλλοιώσεις στο αστικό τοπίο. Συνήθως η μεταβολή επισημαίνεται όταν ένα εξωτερικό καταστρεπτικό γεγονός προκαλεί μια διακοπή ανάμεσα στο αρχαίο αστικό περιβάλλον που κληρονομείται και στη δημιουργία ενός νέου τρόπου ζωής.
Έργα που βοηθούν στην αντιμετώπιση και εκμετάλλευση των φυσικών φαινομένων δεν γίνονται παρά σε λίγες επαρχιακές πόλεις μετά τον 7ο αι. Οι αυτοκράτορες χρηματοδοτούν κτίσματα για την άμυνα αλλά όχι για την αναψυχή και την καλυτέρευση του τρόπου ζωής των ανθρώπων. Το νερό προμηθεύονται πια από φρέατα και είναι χαρακτηριστικά όσα γράφει ο Μιχαήλ Χωνιάτης στον εξόριστο πρώην πατριάρχη Θεοδόσιο, που βρίσκεται στην Τερέβινθο. Ο μητροπολίτης Αθηνών του εξομολογείται ότι, μεταξύ άλλων, θέλει να έρθει στο νησί γιατί εκεί το νερό είναι «πηγιμαίον και ζων και αλλόμενον» και όχι «συλλογιμαίον και νοσηρόν και ακίνητον». Ο ίδιος εξάλλου ο Μιχαήλ Χωνιάτης δεν αποκρύπτει την πίκρα του για την αγροτοποιημένη Αθήνα και τα γεωργούμενα εγκαταλελειμμένα οικόπεδα, που άφησαν οι κάτοικοι και μετανάστευσαν. Αυτή η πίκρα του γίνεται μεγαλύτερη, γιατί, όπως γράφει ο ίδιος: «η μεν γαρ χάρις της γης η αυτή, το ευκραές, το οπωροφόρον, το παμφόρον, ο μελιχρός Υμηττός, ο ευγάληνος Πειραιεύς...». Οι καιροί όμως έχουν αλλάξει.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Για την καθαριότητα στο Βυζάντιο βλ. Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμ. 4, Αθήνα 1951, σελ. 328-332 - Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 333 μ.Χ.-1700, τόμ. 1, Αθήνα 1972, σελ. 191-193, 197 και 325. – Α. Καρπόζηλου, («Περί αποπάτων, βόθρων και υπονόμων», Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συμποσίου: Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Αθήνα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., 1989, σελ. 335-352. – Άννας Αβραμέα, «Φυσικό περιβάλλον και ανθρώπινη παρέμβαση: Αντιλήψεις και εικόνες από το αστικό τοπίο», Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συμποσίου: Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο. Σελ. 687-694.- Της ίδιας «Η φροντίδα των Βυζαντινών για το φυσικό περιβάλλον των πόλεων», Αρχαιολογία, Ιούνιος 1990.
«Όψεις του αστικού και αγροτικού χώρου στο Βυζάντιο», τεύχ. 35, Ιούνιος 1990, σελ. 36-47. Το θέμα εξετάστηκε διεξοδικότερα σε πρόσφατες διαλέξεις.
Σημειώσεις
1. Βλ. Άννας Αβραμέα, Άννα Αβραμέα Καθηγήτρια Παν/μίου Κρήτης: Φυσικό περιβάλλον και ανθρώπινη παρέμβαση: αντιλήψεις και εικόνες από το αστικό τοπίο, στον τόμο «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο», Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συμποσίου, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1989, σσ. 687-694.
2. L. Robert, “Epigrammes relatives a des gouverneurs”, Hellenica IV, σσ. 35-114.
3. Για τον νόμο αυτόν βλ. το άρθρο του J. Rouge, “La legislation justinienne de l’eau” στον τόμο “L’ home et l’ eau en Mediterranee et au Proche-Orient”, Lyon 1982, σ. 113.
4. G. Dagron, Naissance d’une capitale. Paris 1974, σ. 523, σημ. 1.
5. Απ. Καρπόζηλος, Περί αποπάτων, βόθρων και υπονόμων, στον τόμο «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο», ό.π., σ. 48.
6. Μιχαήλ Χωνιάτης, Τα Σωζόμενα (εκδ. Σπ. Λάμπρου), τομ. Β΄, σ. 48.
7. Ό.π., τόμ. Α΄, σ. 326.
