Ιερές Μονές στο νησάκι Ιωαννίνων

ΤΟ ΝΗΣΙ

Γενικά
Η επιφάνεια της λίμνης διακόπτεται από βραχώδη προεξοχή που σχηματίζει το Νησί. Η έκτασή του είναι περίπου 0,2τ.χλμ. και το υψόμετρο του 520μ., δηλαδή προεξέχει κατά 59μ. από τη στάθμη των νερών της λίμνης. Το μεγαλύτερο μέρος του Νησιού είναι κατάφυτο, ενώ οι ακτές του περιβάλλονται από καλάμια. Στη βορειοανατολική πλευρά του είναι χτισμένος μικρός οικισμός, που η δημιουργία του ανάγεται στο 16ο αι. Κατ' ανεπιβεβαίωτη παράδοση, οι κάτοικοι του Νησιού κατάγονται οπό τη Μάνη.
Το 1291-92 ανακαινίστηκε ή, σύμφωνα με άλλους ερευνητές, ιδρύθηκε το καθολικό της μονής του Αγίου Νικολάου από τον Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό, της ομώνυμης επιφανούς βυζαντινής οικογένειας. Την ίδια περίπου εποχή, πολύ κοντά στη μονή των Φιλανθρωπηνών ιδρύθηκε και μια δεύτερη μονή αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο, από τη βυζαντινή οικογένεια των Στρατηγόπουλων. Οι δυο μονές, χτισμένες στη δυτική πλευρά του Νησιού, απέναντι από την πόλη των Ιωαννίνων, εγκαινίασαν μια ιδιότυπη μορφή μοναχισμού που χαρακτηρίζει τη μοναστική πολιτεία του Νησιού.
Από την αυτοβιογραφία των μοναχών Αψαράδων πληροφορούμαστε ότι στη νοτιοανατολική πλευρά του Νησιού υπήρχε το 15ο αι. το ησυχαστήριο του Αγίου Παντελεήμονος. Στα 1506-07 χτίστηκε εκεί κοντά το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου από τους αδελφούς ιερομόναχους Νεκτάριο και Θεοφάνη, που κατάγονταν από τη μεγάλη αρχοντική οικογένεια των Αψαράδων.
Ο 16ος αι. είναι περίοδος μεγάλης ακμής για τα μοναστήρια του Νησιού. Στις αρχές του αιώνα ανακαινίστηκε το καθολικό της μονής των Φιλανθρωπηνών, το οποίο αγιογραφήθηκε γύρω στα 1531 -32. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1542 και το 1560, έγιναν νέες προσθήκες στο καθολικό και ολοκληρώθηκε η αγιογράφηση του. Την ίδια περίπου εποχή αγιογραφήθηκε και το καθολικό της μονής Στρατηγοπούλου. Στα τέλη του ίδιου αιώνα χτίστηκε και η μονή του Αγίου Νικολάου των Μεθοδάτων, που αργότερα μετονομάστηκε Ελεούσα. Η ακμή συνεχίστηκε και τους επόμενους αιώνες, αφού επισκευάστηκαν ή χτίστηκαν και άλλα μοναστήρια, όπως η μονή του Αγίου Παντελεήμονος, η μονή Μεταμορφώσεως και η εκκλησία της Κοιμήσεως στον οικισμό.

Η ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΝ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΗΝΩΝ

Η μονή Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών ή του Σπανού είναι από τα σημαντικότερα μοναστήρια που σώζονται στο Νησί της λίμνης των Ιωαννίνων. Είναι χτισμένη σε βραχώδες ύψωμα στο νοτιοδυτικό άκρο του οικισμού και σε μικρή απόσταση από τη μονή Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου. Αποτελείται από το καθολικό, αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, την ερειπωμένη Τράπεζα και τα μεταγενέστερα διώροφα κελιά. Λιθόκτιστος περίβολος διατρέχει το μοναστηριακό συγκρότημα.
Η ιστορία της μονής συνδέεται με τη μεγάλη βυζαντινή αρχοντική οικογένεια των Φιλανθρωπηνών που εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα μετά το 1204, όταν η Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε οπό τους Φράγκους. Η δεύτερη επωνυμία της σχετίζεται με κάποια οικογένεια Σπανού που πιθανώς ευεργέτησε τη μονή κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Η ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΥ Ή ΝΤΙΛΙΟΥ

Η μονή Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου είναι χτισμένη στη βορειοανατολική πλευρά του Νησιού, σε μικρή απόσταση από τη μονή των Φιλανθρωπηνών. Αποτελείται από το καθολικό κι από ενσωματωμένο στη δυτική πλευρά διώροφο κελί, με περιβολότοιχο γύρω γύρω, που περικλείει επίσης τα ερείπια παλαιότερων κελιών και βοηθητικών χώρων. Η μονή Στρατηγοπούλου ιδρύθηκε πιθανώς το 13ο αι. από την ομώνυμη Βυζαντινή οικογένεια, η οποία εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα το 1204, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους της Δ' Σταυροφορίας.
Η οικογένεια των Στρατηγόπουλων είναι γνωστή από τις πηγές για τα αξιώματα που κατείχαν μέλη της στην πόλη των Ιωαννίνων. Ο Σίμων Στρατηγόπουλος και ο γιος του Παύλος πρωτοστάτησαν στην κίνηση για να παραχωρηθεί η εξουσία των Ιωαννίνων στον Κάρολο Α' Τόκκο, το 1411. Στον «καπετάνον» Σίμωνα Στρατηγόπουλο, στο γιο του Παύλο και στους άλλους άρχοντες των Ιωαννίνων αναφέρεται ο «Ορισμός του Σινάν Πασά» για την υποταγή της πόλης στους Τούρκους.

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., «Φορητές εικόνες του Μάρκου Στρελίτζα Μπαθά ή Μάρκου Βαθά στην Ήπειρο», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περ. Δ', τόμ. 8 (1975-1976), σελ. 109-142.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Η Μονή των Φιλανθρωπηνών και η πρώτη φάση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, Αθήναι 1983 (όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).
Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., «Ζητήματα μνημειακής ζωγραφικής του 16ου οι. Η τοπική Ηπειρωτική σχολή». Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τόμ. 16(1991-1992), σελ. 13-31.
Αχειμάστου Ποταμιάνου Μ., «Εικόνες των Ιωαννίνων», Φηγός, τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Σ. Δόκαρη, Ιωάννινα 1994, σελ. 21-30.
Goridis Μ., «Les grandes etapes de la peinture murale en Epire au XVIe siecle», Ηπειρωτικά Χρονικά, τόμ. 24(1982), σελ. 151-175.
Goridis Μ., La peinture murale dans le monde orthodoxe apres la chute de Byzance (1450-1600} et dans les pays sous domination etrangere, Αθήνα 1989.
Γεωργιτσογιάννη Ε., «Η σχέση των τοιχογραφιών των μονών Φιλανθρωπηνών και Ντίλιου με το "Εργαστήριο της Καστοριάς" του τέλους του 15ου αι.», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για τα Μοναστήρια της Νήσου Ιωαννίνων, 700χρόνια 1292-1992, 29-31 Μαΐου 1992, Ιωάννινα 1999, σελ. 85-96.
Γκανάτσας Κ., «Η χλωρίς και η βλάστησις της λίμνης των Ιωαννίνων», Ηπειρωτική Εστία, 1970, σελ. 200-201.
Δάκαρης Σ., Το Νησί των Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1998.
Ζάχος Κ., «Τοπογραφικά Ελλοπίας: Το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων κατά την ύστερη χαλκοκρατία και την πρώιμη εποχή του σιδήρου», Αφιέρωμα στον Ν. Hammond, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 153-166 (όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία σχετικά με τις αρχαίες θέσεις στην περιοχή).
Κατσίκης Α., «Η λίμνη των Ιωαννίνων. Μορφογέννηση - Παλαιογεωγραφική εξέλιξη - Φυσική
Γεωγραφία», Ηπειρωτικά Χρονικά, τομ. 30(1992), σελ. 9-29.
Κορδώση Μ., Τα Βυζαντινά Γιάννενα. Αθήνα 2003.
Κωλέττα Στ., Οι λίμνες Ιωαννίνων και Λαψίστας, Ιωάννινα 2001.
Λίβα-Ξανθάκη Θ., Αι τοιχογραφίαι της Μονής Ντίλιου, ΙΜΙΑΧ, Ιωάννινα 1980 (όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).
Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων. Ζωγραφική, επιμέλεια Μ. Γαρίδης - Α8. Πολιούρας, Ιωάννινα 1993.
Παλιούρας Αθ., «Παραστάσεις Θεοφανείων στη μεταβυζαντινή ζωγραφική. Η περίπτωση της μονής Ντίλιου», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για τα Μοναστήρια της Νήσου Ιωαννίνων, 700 χρόνια 1292-1992,29-31 Μαΐου 1992, Ιωάννινα 1999, σελ. 197-203.
Παπαγεωργίου Γ, «Οι συντεχνίες των Ιωαννίνων και τα μοναστήρια του Νησιού», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για τα Μοναστήρια της Νήσου Ιωαννίνων, 700 χρόνια 1292-1992, 29-31 Μαΐου 1992, Ιωάννινα 1999, σελ. 536-542.
Παπαδοπούλου Β., «Η μονή Αγίου Νικολάου Γκιουμάτων ή Ελεούσας. Παρατηρήσεις για τις πρώτες φάσεις του καθολικού» Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για τα Μοναστήρια της Νήσου Ιωαννίνων, 700 χρόνια 1292-1992, 29-31 Μαΐου 1992. Ιωάννινα 1999, σελ. 211-228.
Σαλομάγκας Δ., Περίπατοι στα Γιάννινα, Ιωάννινα 1965.
Stavropoulou-Mokrί Α., Les peintures murales de l'eglise de la Transfiguration a Veltsista(1568) en Epire et l'atelier des peintres Kondaris, Ioannina 1989. Τούρτα Α,. «Νεκτάριος και Θεοφάνης οι Αψαράδες και η μονή του Προδρόμου στο Νησί των Ιωαννίνων», Ηπειρωτικά Χρονικά, τομ. 22 (1980), σελ. 66-88 (όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).
Τούρτα Α., «Η μονή του Προδρόμου Νήσου Ιωαννίνων, οι Αψαράδες και τα ιδρύματα τους». Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για τα Μοναστήρια της Νήσου Ιωαννίνων, 700 χρόνια 1292-1992, 29-31 Μαΐου 1992, Ιωάννινα 1999, σελ. 343-351. Χρυσός Ε., «Το ιστορικό πλαίσιο της πρώτης ανακαίνισης της μονής των Φιλανθρωπηνών». Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για τα Μοναστήρια της Νήσου Ιωαννίνων, 700 χρόνια 1292-1992, 29-31 Μαΐου 1992, Ιωάννινα 1999, σελ. 565-570.