Ο πρώτος γιος τους Βασίλειος οικοδόμησε με την προσωπική του περιουσία την πόλη της αγάπης και της φιλανθρωπίας, τη Βασιλειάδα, η οποία ονομάστηκε απ’ τους συγχρόνους της «καινή πόλις», «το της ευσεβείας ταμείον, το κοινόν των εχόντων θησαύρισμα». Ο Μέγας Βασίλειος έξω από την Καισάρεια έκτισε πλήθος φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, μέσα στα οποία περιμάζευε αρρώστους, αναπήρους, αστέγους, φτωχούς, γέροντες και ορφανά. Όλους αυτούς μερικές φορές τους φρόντιζε με τα ίδια του τα χέρια. Ο Ναυκράτιος, ο δεύτερος γιος της Εμμελείας, όταν άρχισε την ερημική του ζωή στον Ίρι ποταμό του Πόντου, «υπηρετούσε ο ίδιος προσωπικά κάποιους γέροντες, τους οποίους ταλαιπωρούσε η φτώχεια και η αρρώστια, αφού έκρινε ότι έπρεπε να βάλει σκοπό της ζωής του αυτή την ασχολία. Κυνηγούσε λοιπόν κι έπιανε ψάρια ο ευλογημένος και επειδή ήταν εξαίρετος σε κάθε κυνηγετική επινόηση εξασφάλιζε με το κυνήγι του την τροφή των γερόντων». Αλλά και ο τελευταίος γιος της Πέτρος καθώς μόναζε «όταν κάποτε παρουσιάστηκε μεγάλη έλλειψη σιτηρών και πολλοί έτρεχαν από παντού κοντά του, εξ’ αιτίας της φήμης της φιλανθρωπίας του, έκανε να πλεονάσουν τόσο τα τρόφιμα με τις διάφορες επινοήσεις του, ώστε από το πλήθος εκείνων που είχαν συρρεύσει η ερημιά έμοιαζε με πόλη».
Η κόρη της Μακρίνα, απ’ την άλλη μεριά, δαπάνησε την περιουσία της σε κάθε είδος αγαθοεργίας. Ποτέ της δεν περιφρόνησε αυτούς που ζητούσαν τη βοήθειά της. Τίποτε δεν κράτησε για τον εαυτό της. Ήταν το «στήριγμα των ατονούντων». Πλούτος της πρώην αρχοντοπούλας ήταν «το ιμάτιον, της κεφαλής η καλύπτρα, τα τετριμμένα των ποδών υποδήματα». Κρυμμένους θησαυρούς σε κάποιες κασέλες δεν είχε: «Μίαν αποθήκην ήδει του ιδίου πλούτου, τον θησαυρόν τον ουράνιον. Εκεί πάντα αποθεμένη, ουδέν επί της γης υπελείπετο», μας πληροφορεί ο Γρηγόριος Νύσσης.
Η γιαγιά της Μακρίνα μέχρι τα βαθιά της γεράματα θυμόταν τον πνευματικό της πατέρα και δάσκαλο, επίσκοπο Νεοκαισαρείας Γρηγόριο το Θαυματουργό (240-270 μ.Χ.). Αυτός εργάστηκε τόσο εντατικά για την πρόοδο του χριστιανισμού «ώστε επτακαίδεκα μόνους χριστιανούς παραλαβών, όλον τον λαόν τον τε αστικόν και τον χωριτικόν (αγροτικό) δια της επιγνώσεως προσήγαγε τω Θεώ».
Ο γιος της Εμμελείας Βασίλειος, μετά τις τελευταίες του σπουδές στην Αθήνα, επέστρεψε στην πατρίδα του κατά το έτος 356μ.Χ. πανεπιστήμων. Άσκησε για λίγο τη ρητορική στην Καισάρεια με επιτυχία, όμως η μεγάλη του αδελφή Μακρίνα φοβόταν μήπως ο ταλαντούχος αδελφός της περηφανευτεί με τρόπο κοσμικό. Προσπαθεί λοιπόν να επιδράσει πάνω του και πράγματι κατορθώνει να τον αποσπάσει απ’ τη δόξα του κόσμου και να τον στρέψει στην ασκητική ζωή. Για μια πενταετία είχε στον Πόντο, συμμοναστή και ομόψυχο το φίλο και πρώην συσπουδαστή του Γρηγόριο. Ο Βασίλειος χειροτονήθηκε διάκονος το 362 και ύστερα από λίγο πρεσβύτερος απ’ τον επίσκοπο Καισαρείας Ευσέβιο. Το έτος 370 που πέθανε ο Ευσέβιος εξελέγη επίσκοπος Νεοκαισαρείας και μέσα σε λίγα χρόνια (370-379μ.Χ.) «ο πολύς εν αγίοις Βασίλειος της Μεγάλης Καισαρέων Εκκλησίας ανεδείχθη προστάτης». Ως αρχιεπίσκοπος Καισαρείας ο Μέγας Βασίλειος χειροτόνησε τον αδελφό του Γρηγόριο επίσκοπο Νύσσης, τον τελευταίο του αδελφό Πέτρο χειροτόνησε πρεσβύτερο, του ανέθεσε διάφορες αποστολές και τέλος τον χειροτόνησε επίσκοπο Σεβάστειας στη Μικρή Αρμενία. Ο Ναυκράτιος, ο δευτερότοκος γιος της Εμμελείας έγινε μοναχός και πέθανε νωρίς, σε ηλικία 27 ετών. Η μεγάλη τους αδελφή Μακρίνα, ύστερα απ’ το θάνατο του μνηστήρος της μόνασε ισοβίως. Μητέρα και κόρη μόνασαν μαζί στο πατρικό κτήμα των Αννήσων.
Ο Ναυκράτιος μόνασε σε άλλη, μακρινή περιοχή. Σε ηλικία 22 ετών, νομικός ως προς τις σπουδές του, δεν αρκούνταν στα χειροκροτήματα των ακροατηρίων. Περιφρόνησε τα πάντα για τη μοναχική και ακτήμονα ζωή. Τον ακολούθησε σ’ αυτή κι ο ενάρετος υπηρέτης της οικογένειάς του Χρυσάφιος. Μόναζαν λοιπόν κοντά στον Ίρι ποταμό που έχει ορμητικότατα νερά, βαθιές ρουφήχτρες, «ιχθύων τε πλήθος αμύθητον ταις δίναις εντρέφων». Κατά διαστήματα ο Ναυκράτιος βοηθούσε την αδελφή του και τη μητέρα του που μόναζαν στο άλλο, μακρινό ησυχαστήριο των Αννήσων. Ξαφνικά, όμως, συνέβη ένα τραγικό γεγονός που όλους τους συντάραξε: Ο Ναυκράτιος και ο Χρυσάφιος πνίγηκαν ενώ ψάρευαν στον Ίρι ποταμό. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, με τρία επιτάφια ποιήματά του αφιερωμένα στο Ναυκράτιο, μας πληροφορεί λεπτομερώς για τον πνιγμό. Στο μεγαλύτερο απ’ αυτά λέει:
«Δίχτυ από λινάρι κάποτε έλυε από βράχον του βυθού
ο Ναυκράτιος, βυθισμένος εις τις δίνες του ποταμού.
Δεμένο δεν ημπόρεσε να το λύση, αλλά επιάστηκε ο ίδιος.
Πως τον ψαρά ετράβηξε το δίχτυ αντί τα ψάρια; Πες το συ, ποίημα μου.
Ο Ναυκράτιος, πρότυπο αγνής ζωής, όπως νομίζω,
Προσείλκυσε από τα νερά και τον θάνατον και την δόξαν» (Γρηγορίου του Θεολόγου, Επιτάφιον Α΄ «Εις Ναυκράτιον, τον αδελφόν του Μεγάλου Βασιλείου», Migne P.G. 38, 11).
Η Εμμέλεια δεν πληροφορήθηκε αμέσως το δυστύχημα γιατί βρισκόταν μακριά, σε απόσταση δρόμου τριών ημερών, δηλαδή σε απόσταση 80 χλμ περίπου. Από κάποιον όμως έλαβε το πικρό μήνυμα και «οκλάσασα την ψυχήν, άπνους τε και άφθογγος παραχρήμα εγένετο, του λογισμού τω πάθει παραχωρήσαντος, και έκειτο ομού τη προσβολή της πονηράς ακοής, καθάπερ τις αθλητής γενναίος απροσδοκήτω κατασεισθείσα πληγή». Αργότερα όμως, όπως μας πληροφορεί ο Γρηγόριος, οπλίστηκε με υπομονή και σαν γνήσια χριστιανή μητέρα «δεν παρασύρθηκε από το πάθημα-συμφορά, ούτε έκανε κάτι ταπεινό και γυναικείο, ώστε να βάλει τις φωνές για το κακό, να σχίσει τα ρούχα της ή να θρηνήσει τη συμφορά ή να σηκώσει θρήνους με φοβερά μοιρολόγια. Αντίθετα, έμεινε ήσυχη και καρτερική, αποκρούοντας τις παρορμήσεις της ανθρώπινης φύσεως με τους δικούς της λογισμούς κι αυτούς που της διετύπωνε η θυγατέρα της για την αντιμετώπιση της συμφοράς».
Στο ερημητήριο του Πόντου η ζωή της Εμμέλειας ήταν ήσυχη. Τις ομορφιές του άγριου φυσικού του τοπίου περιέγραψε ο γιος της Βασίλειος: Το βουνό ήταν ψηλό, κατάφυτο από πυκνό δάσος με κρύα και κρυστάλλινα νερά. Στους πρόποδές του υπήρχε πεδιάδα με δάσος από ποικίλα δέντρα, με κοπάδια ελαφιών και αγρίων κατσικιών, με λαγούς για πλούσιο κυνήγι. Η αύρα του ποταμού ήταν δροσερή, πλήθη λουλουδιών και γλυκόλαλα πουλιά ομόρφαιναν τις όχθες του. Γενικά, ήταν ένας τόπος απαλλαγμένος «των αστικών θορύβων», με «ήδιστον πάντων καρπών την ησυχίαν». Κοντά σ’ αυτό το μαγευτικό και κατάλληλο προς άσκηση τοπίο η Εμμέλεια είχε, σχετικά κοντά της, τον μικρότερο γιο της Πέτρο, ο οποίος ασκήτευε σε κοντινό ερημητήριο. Αυτός «αντί πάντων ην τη αδελφή και τη μητρί, συνεργών αυταίς προς την αγγελικήν εκείνην ζωήν».
Η Εμμέλεια, λίγο προτού ξεψυχήσει κατά την ύστατη ώρα του θανάτου της, παρακάλεσε τα παιδιά της Μακρίνα και Πέτρο, να την θάψουν στον τάφο του συζύγου της: «η μεν ουν του ευλογείν παυσαμένη, και του ζην επαύσατο, τοις παισίν επισκήψασα το τη πατρώα σορώ και το εκείνης εναποθέσθαι σώμα». Η επιθυμία της ήταν κάτι το φυσικό και νόμιμο καθώς απηχούσε την πρακτική αιώνων: ο πατριάρχης Αβραάμ τάφηκε με τη γυναίκα του Σάρα και ο Τωβίτ με τη γυναίκα του Άννα (Γεν. κε΄ 10, Τωβ. Ιδ΄9,12). Επίσης ήθελε να ταφεί στο μνήμα του συζύγου της, γιατί βρισκόταν στο ναό των αγίων τεσσαράκοντα μαρτύρων, όπου υπήρχαν τα παλαιότατα λείψανά τους, στη μικρή πόλη Ίβωρα κοντά στα Άννησα. Οι άγιοι τεσσαράκοντα μάρτυρες είχαν μαρτυρήσει επί των ημερών της Εμμέλειας, δηλ. επί Λικινίου το 320, και μάλιστα στη γειτονική λίμνη της Σεβάστειας. Η οικογένειά της κατείχε, ως πολύτιμο θησαυρό, τεμάχια λειψάνων τους, «μερίδα του δώρου». Εξάλλου, ως κόρη μάρτυρος η Εμμέλεια αισθανόταν μεγάλη χαρά και συγκίνηση στη γιορτή τους, στις 9 Μαρτίου, να εξυπηρετεί τα πλήθη των προσκυνητών που προσέρχονταν. Ο γιος της Γρηγόριος σημειώνει σχετικά: «Η μήτηρ εμή αύτη ην η τω Θεώ συνάγουσα και κοσμούσα την εορτήν». Δηλαδή αυτή συγκαλούσε τους πιστούς στην πανήγυρη και διευθετούσε τη γιορτή κάθε χρόνο. Επιπλέον, η Εμμέλεια ήθελε να ενταφιαστεί στο ναό των τεσσαράκοντα Μαρτύρων γιατί σύμφωνα με την πεποίθηση της εποχής, τον καιρό της Αναστάσεως θα είχε συμβοηθούς και συμπαραστάτες τους γενναίους αυτούς στρατιώτες, που με το μαρτύριό τους απέκτησαν παρρησία στο Θεό.
Η Εμμέλεια πέθανε γύρω στο 370 και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος της εκφωνεί έναν εγκωμιαστικό επικήδειο λόγο, στον οποίο εκθειάζει τα χαρίσματα και τις αρετές της ως μητέρας: « Το μεγαλύτερο και θαυμαστότερο προσόν της, κατά τη γνώμη μου, υπήρξε η καλλιτεκνία. Διότι τους πολυτέκνους και συνάμα καλλιτέκνους τους συναντούμε στους μύθους... Το να γίνουν ένα ή δυο παιδιά άξια επαίνου μπορεί να το αποδώσει κανείς και στη φύση. Η τελειότητα όμως που «εξαπλώθηκε» σ’ όλα τα παιδιά της είναι σαφές εγκώμιο και κατόρθωμα εκείνων που την πραγματοποίησαν. Το δηλώνει ο ικανός και μακαριστός αριθμός των ιερέων, των μοναχών καθώς και των εγγάμων».
Από τα παιδιά της, τα τρία αναδείχτηκαν μεγάλοι άγιοι της Εκκλησίας. Ο Μέγας Βασίλειος, ένας απ’ τους τρεις Ιεράρχες, αναδείχτηκε «λαμπτήρας της εκκλησίας, περιφανής τε και περιβόητος». Ο Γρηγόριος, επίσκοπος Νύσσης, υπήρξε «ο μυστικότερος των Καππαδοκών και φιλοσοφικώτερος των Πατέρων», υπέρμαχος του δόγματος της Νικαίας. Το έτος 381 παρέστη στην Β’ Οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, όπως και ο αδελφός του Πέτρος επίσκοπος Σεβάστειας. Κατ’ εντολήν της συνόδου αυτής ο Γρηγόριος εκφώνησε τον επικήδειο στον πρόεδρό της Μελέτιο, επίσκοπο Αντιοχείας. Η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου το 431 αποκάλεσε τον Γρηγόριο Νύσσης «άνδρα μετά τον αδελφόν δεύτερον εν τε λόγοις και τρόποις», η δε Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας το 787 είπε γι’ αυτόν «πατήρ πατέρων παρά πάντων ονομαζόμενος». Ο Γρηγόριος πέθανε το 395μ.Χ.
Την Εμμέλεια, εύτεκνον μητέρα και τελεία μοναχή, ύμνησε ο Γρηγόριος ο Θεολόγος μ’ ένα υπέροχο επιτάφιο ποίημα του που αποπνέει αρχαιοελληνική φρεσκάδα και μεγαλοπρέπεια:
«Η Εμμέλεια πέθανε. Ποιος το είπε;
Αυτή βεβαίως τόσων και τέτοιων παιδιών πρόσφερε φως στη ζωή,
Γιους και θυγατέρες που ήλθαν ή δεν ήλθαν σε γάμο,
Με καλά και πολλά παιδιά, ιδού μοναδική μεταξύ των ανθρώπων.
Τρεις είναι ιερείς πολλοί ένδοξοι...
Είμαι έκθαμβος, ενώ βλέπω τα τέκνα της Εμμελείας,
τόσα και τέτοια, όλα των σπλάγχνων της μεγάλο πλούτο.
Όταν δε την ονόμασα κτήμα του Χριστού, ευσεβή καταγωγή
Της Εμμελείας, δεν είπα λόγο μεγάλο.
Είναι τόσο μεγάλη ρίζα.
Αυτό είναι το ιερό βραβείο της ευσεβείας σου, ω ευγενεστάτη όλων,
Η τιμή των παιδιών σου για τα οποία ένα πόθο είχες» ( Γρηγορίου του Θεολόγου, Επιτάφιον ΝΔ’ «Εις Εμμελίαν την μητέρα του Μεγάλου Βασιλείου», Migne P.G. 38, 37-38).
Β
