Αρχαιότητα

Κυνηγοί αρχαιοτήτων στην Ελλάδα 1800 - 1830

Όταν τα σπουδαιότερα και πιο αντιπροσωπευτικά κομμάτια της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής, όπως η ζωφόρος του Παρθενώνα, η Αφροδίτη της Μήλου ή τα γλυπτά του ναού της Αφαίας μεταφέρθηκαν στα μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία, η Ελλάδα δεν ήταν παρά μια τουρκική επαρχία και οι πόλεμοι του Ναπολέοντα καθόριζαν τις συνθήκες στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο. Ανασκαφείς, έμποροι και ιδιώτες έζησαν πολλές φορές επικίνδυνες περιπέτειες για να αποκτήσουν τα έργα αυτά που είχαν πολύ μεγάλη ζήτηση στους κύκλους των συλλεκτών στην πατρίδα τους, όπου εκείνη την εποχή η μόδα προσανατολιζόταν στην Ελληνική Αρχιτεκτονική. Το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο και η Γλυπτοθήκη του Μονάχου είναι και σήμερα χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Όποιος λογάριαζε τότε κάπως τον εαυτό του, δεν λυπόταν τα έξοδα για να αγοράσει σημαντικά κομμάτια και οι πρεσβευτές που ήταν διαπιστευμένοι στην Υψηλή Πύλη ήταν οι κατάλληλοι μεσάζοντες για να εξομαλύνουν με διπλωματία όσες δυσκολίες εμφανίζονταν. Το εμπόριο αρχαιοτήτων ήταν για τους Τούρκους μια κερδοφόρος επιχείρηση· γι' αυτό τιμωρούσαν την εξαγωγή χωρίς άδεια με δρακόντειες ποινές. Αλλά τα κέρδη των μεσαζόντων και το πάθος των συλλεκτών έκαναν το «κυνήγι αρχαιοτήτων» μια ελκυστική περιπέτεια γι' ανθρώπους όλων των ειδών και διαφόρων προελεύσεων.

Όταν τον 5ον αιώνα μετέτρεψαν τον Παρθενώνα σε χριστιανική εκκλησία, αφιερωμένη στην Παναγία, έπαθε την πρώτη του μεγάλη ζημιά. Αφαιρέθηκε το μεσαίο τμήμα του ανατολικού αετώματος, για να μπει στη θέση του μια αψίδα. Το 1458 μετέτρεψαν οι Τούρκοι την εκκλησία σε τζαμί και έχτισαν ένα μιναρέ που διατηρήθηκε ως τον 18ον αιώνα. Έπειτα από τις καταστρεπτικές βολές του 1687, χτίστηκε μέσα στα ερείπια ένα δεύτερο τζαμί καλυμμένο με θόλο, του οποίου ο άξονας έδειχνε απόκλιση από τον άξονα του αρχαίου ναού. Σ' αυτή την εικόνα απεικονίζει ο James Stuart την κατάσταση όπως τη βρήκε στη διάρκεια της διαμονής του στην Αθήνα το 1751 - 1753. Η Ακρόπολη είχε τότε την εμφάνιση μικρής πόλης με στενά σοκάκια, χαμηλά σπίτια και φροντισμένους κήπους. Την ίδια εμφάνιση είχε η Ακρόπολη το 1842, τα γλυπτά όμως των αετωμάτων είχαν ήδη αφαιρεθεί από τον Λόρδο Έλγιν.

Οι γνώμες για τον Λόρδο Έλγιν (1766 - 1841) και τη δράση του στην Ελλάδα διχάζονται. Οι μεν τον θεωρούν, αυτόν και τους βοηθούς του, «βάνδαλους και κλασσικούς κλέφτες χωρίς κανένα ενδοιασμό» και άλλοι σωτήρα θαυμάσιων έργων του ελληνικού πολιτισμού. Τα γεγονότα της Ελληνικής Επαναστάσεως θα δικαίωναν κάπως τους τελευταίους. Ο Έλγιν απεικονίζεται σε ηλικία περίπου 30 ετών, λίγο προτού αναλάβει υπηρεσία ως Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη. Τελικά δεν εκάλυψε τα έξοδα του, αφού η πώληση της συλλογής του δεν απέφερε παρά μόνο 35.000 λίρες, ποσό που αντιπροσώπευε περίπου το μισό των δαπανών του.

Εισαγωγή

Επί 2000 χρόνια περίπου η Ελλάδα έχανε κομμάτι κομμάτι τις αρχαιότητες της, αλλά από την εποχή που ο Νέρων άρπαξε τα 500 αγάλματα από τους Δελφούς, ποτέ δεν ήταν τόσο μεγάλες οι απώλειες, όσο στα πρώτα χρόνια του τελευταίου αιώνα.
Τότε μόλις άρχισε η Δυτική Ευρώπη να συνειδητοποιεί το κάλλος και το μεγαλείο της ελληνικής Τέχνης και Αρχιτεκτονικής και τότε ακριβώς απογυμνώθηκε η Ελλάδα, με αφάνταστα γρήγορο ρυθμό, από τους προγονικούς θησαυρούς που της απέμεναν με αγορές, με δωροδοκίες, με διπλωματικές και πολιτικές πιέσεις.
Τον καιρό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Ελλάδα λησμονήθηκε σχεδόν τελείως. Από το 527 μ.Χ. άρχισε η μεγάλη σιωπή της Ιστορίας πάνω στη χώρα, που υπήρξε κάποτε η πιο φημισμένη στον κόσμο. Επί 700 σχεδόν χρόνια δε γινόταν λόγος γι' αυτήν, έως ότου οι Σταυροφόροι και οι Βενετοί, μετά τη λεηλασία της Κωνσταντινουπόλεως, ρίχτηκαν επάνω της για να δημιουργήσουν πριγκιπάτα και δουκάτα, για να εγκαταστήσουν εμπορικά κέντρα και να φιλονικούν μεταξύ τους και με τους κληρονόμους της κλονιζόμενης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Έπειτα ήρθαν οι Τούρκοι. Ο Μωάμεθ ο Β, ο νέος κατακτητής της Κωνσταντινουπόλεως, μπήκε στην Αθήνα το 1455 κι άρχισε πάλι μια νέα περίοδος λήθης, που διακόπτονταν μόνο από τις σποραδικές επιδρομές των Βενετών. Το 1770 η Αικατερίνη της Ρωσίας υποστήριξε μια ελληνική εξέγερση εναντίον των Τούρκων στην Πελοπόννησο, που κατέληξε όμως σε αξιοθρήνητη και αιματηρή αποτυχία.
Η επόμενη περίοδος χαρακτηρίζεται από την άνοδο του Αλή Πασά, που οι σύγχρονοι του τον ονόμαζαν «τερατώδες γέννημα του δεσποτισμού». Ο Αλή Πασάς άπλωνε τα πλοκάμια του από τα Γιάννινα στην Ήπειρο για να φέρει όλο και περισσότερες ελληνικές επαρχίες κάτω από την αιματοβαμμένη, αλλά κάπως σταθερή, κυριαρχία του. Τελικά, η Υψηλή Πύλη, μη μπορώντας πια ν' ανεχθεί την κάποια ανεξαρτησία που πέτυχε, τον συνέτριψε.
Στο μεταξύ ο Σουλτάνος είχε ν' αντιμετωπίσει την εξέγερση των Ελλήνων. Το 1821 ξέσπασε ο Αγώνας για την απελευθέρωση και συνέχισε την αιματηρή και αβέβαιη πορεία του ως την καταστροφή του τουρκικού στόλου από τις ενωμένες αγγλικές, γαλλικές και ρωσικές δυνάμεις στο Ναυαρίνο, που άνοιξε ουσιαστικά το δρόμο για την ανεξαρτησία του ελληνικού Έθνους.
Σ' όλους αυτούς τους αιώνες, σεισμοί και πλημμύρες, άνεμοι και βροχές έριχναν, έθαβαν ή έφθειραν τους αρχαίους ναούς και τα γλυπτά. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα ερείπια για να χτίσουν σπίτια, έκαιγαν τα μάρμαρα για να κάνουν ασβέστη για κονίαμα και έλιωναν το χαλκό για να φτιάξουν μαγειρικά σκεύη. Οι λιγοστοί περιηγητές που έρχονταν τότε κατέγραψαν μερικά απ' όσα απέμεναν. Αλλά η γνήσια Ελληνική Τέχνη και Αρχιτεκτονική ήταν σχεδόν άγνωστες στη Δύση. Σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του καλύτερου γούστου του 18ου αιώνα, άξιζαν ν' αντιγράφονται και να θαυμάζονται τα ρωμαϊκά αντίγραφα και ερείπια.
Τα τελευταία 50 χρόνια του 18ου αιώνα, πλημμύρισε η Δύση από αρχαία μάρμαρα από την Ιταλία, καθώς και από απομιμήσεις, για να ικανοποιηθεί η μανία συλλεκτών κλασικής τέχνης. Κανένας δε σκεφτόταν να γυρίσει από τη «Μεγάλη Περιήγηση» χωρίς δείγματα γλυπτικής, νομίσματα ή αγγεία.