Γ) Ζωγραφική και ψυχοθεραπεία.
Πριν ακόμη αρχίσει να μιλάει ο άνθρωπος ζωγράφισε. Χάραζε σύμβολα στα τοιχώματα των σπηλιών για να ξορκίσει τους φόβους του, να εκδηλώσει τη χαρά του, να πάρει δύναμη.
«Σήμερα, ο άνθρωπος -δυστυχώς- έχει αποκοπεί από αυτή τη δραστηριότητα έκφρασης», λέει η ψυχολόγος, art therapist και διευθύντρια του Κέντρου Τέχνης και Ψυχοθεραπείας, Νιζέττα Αναγνωστοπούλου - Ιωαννίδου. «Ίσως δεν θα υπήρχε ανάγκη να χρησιμοποιηθεί η τέχνη σαν μέσο θεραπείας αν ο άνθρωπος κρατούσε την επαφή μαζί της, όπως κάνει ένα μικρό παιδί».
Το Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας είναι ένας χώρος, όπου χρησιμοποιείται η Art Therapy - θεραπεία μέσω των εικαστικών. Μια πρωτότυπη - για τα ελληνικά δεδομένα και σημαντική προσπάθεια, όπου παρουσία ειδικού, τα άτομα εκφράζονται και ανακαλύπτουν τον εαυτό τους, απελευθερώνοντας τις καλλιτεχνικές τους τάσεις.
«Χρησιμοποιούμε την καλλιτεχνική δημιουργία του ανθρώπου για να καταλάβουμε τον εσωτερικό του κόσμο, την εσωτερική ανθρώπινη διαδικασία», λέει η κ. Αναγνωστοπούλου - Ιωαννίδου.
«Όταν μιλάμε για καλλιτεχνική έκφραση δεν εννοούμε την καλλιτεχνικά άρτια έκφραση -επεξηγεί- αλλά οποιαδήποτε γραφική αναπαράσταση ενός καθημερινού ανθρώπου».
Η Art Therapy αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί από καλλιτέχνες σε ψυχιατρεία της Αγγλίας και της Αμερικής. Σήμερα, η Art Therapy δεν απευθύνεται μόνο σε ασθενείς με κάποια βαριά δυσλειτουργία, αλλά σε οποιονδήποτε θέλει να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του.
Αυτού του είδους η θεραπεία γίνεται σε μια ατμόσφαιρα ασφάλειας, εμπιστοσύνης, σεβασμού και με την παρουσία του art therapist (θεραπευτή μέσω των εικαστικών).
«Ο art therapist καλείται να παίξει ένα διπλό όλο: Διάγνωσης, και θεραπείας», λέει η κ. Αναγνωστοπούλου - Ιωαννίδου.
Με τις πρώτες κουβέντες ή μέσω των πρώτων καλλιτεχνικών δημιουργιών του ατόμου, ο art therapist πρέπει να είναι σε θέση να αποκρυπτογραφήσει τις ανάγκες του ατόμου και με αυτή την έννοια, να διαγνώσει τα προβλήματα που υπάρχουν.
Ο art therapist κάνει μία διάγνωση σχετικά με τη σοβαρότητα των προβλημάτων, τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας και την πιθανότητα επιτυχίας. Επειδή ο άνθρωπος συχνά έχει αντιδράσεις που εκπλήσσουν, η διάγνωση δεν αποτελεί κάποιο καθοριστικό μέτρο για την εξέλιξη του ατόμου, αλλά είναι μια διαδικασία που βοηθά τον art therapist στο έργο του.
Η σημαντικότερη διαδικασία είναι αυτή της θεραπείας. Το άτομο χρησιμοποιώντας τις δημιουργικές του δυνατότητες, εκφράζει άλυτες συγκρούσεις, προβλήματα, τον τρόπο που σκέφτεται. Συχνά, αυτό γίνεται χωρίς να το συνειδητοποιεί. Απλά ζωγραφίζει ή επιδίδεται σε κάποιο άλλο είδος καλλιτεχνικής δημιουργίας. Κοιτώντας, όμως, μετά το δημιούργημά του και με τη βοήθεια του art therapist, ερμηνεύει τα σύμβολα που ο ίδιος έχει χρησιμοποιήσει.
«Ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού είναι στο υποσυνείδητο», λέει η κ. Αναγνωστοπούλου. «Με αυτή τη διαδικασία αντιμετωπίζει πράγματα που έχει απωθήσει».
Μέσω της τέχνης, συναισθήματα, άγχη, τραύματα που βρίσκονται σε χαώδη κατάσταση μέσα στο ανθρώπινο μυαλό, απελευθερώνονται και συγχρόνως, δομούνται. Επιπλέον, όλα αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα αυτόματα μειώνονται σε ένταση από το γεγονός και μόνο ότι το άτομο βρίσκει το κουράγιο να τα εκφράσει και, επομένως, να τα αντιμετωπίσει.
Ο δύσκολος ρόλος του art therapist σε αυτή τη διαδικασία είναι να βοηθήσει το άτομο να εκφρασθεί ελεύθερα και να ερμηνεύσει τα σύμβολα που χρησιμοποιεί.
Στο Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας, που άρχισε να λειτουργεί εφέτος, η έμφαση είναι στη ζωγραφική, αλλά γίνονται σεμινάρια και σε σχέση με άλλες μορφές τέχνης, όπως η φωτογραφία και η μουσική.
Παράλληλα με τα σεμινάρια, υπάρχουν εργαστήρια ζωγραφικής, ομάδες εμπειρίας, διαλέξεις, ημερίδες.
«Η Ελλάδα έχει ανάγκη να αναπτύξει τον ψυχοθεραπευτικό τομέα και η θεραπεία μέσω των εικαστικών είναι μια μεγάλη, μια απεριόριστη λεωφόρος με ατέλειωτες δυνατότητες», λέει η κ. Αναγνωστοπούλου - Ιωαννίδου.
Β
Θεραπεία της ψυχής μέσω της Τέχνης.
Μικροί και μεγάλοι ανακαλύπτουν τις δυνατότητές τους για δημιουργία, επικοινωνία και την έκφραση μέσα από τη διασκέδαση.
«Η ποίηση είναι απαραίτητη - μόνον ας ήξερα γιατί». Πολύ πριν από την τέχνη της συνθέσεως λογοτεχνικών έμμετρων έργων, η λέξη «ποίηση» σήμαινε τη δημιουργία. Συνεπώς, ο Ζαν Κοκτό με τη χαριτολογία αυτή συνοψίζει και την αναγκαιότητα της τέχνης σε μια φράση.
Στο «γιατί» του καλλιτέχνη επιχειρούν να δώσουν απάντηση, κατά κάποιον τρόπο, οι «θεραπείες μέσω της τέχνης», οι οποίες ενσαρκώνουν την παράξενη σύζευξη της επιστήμης και της τέχνης, λειτουργούν σαν εναλλακτικές ψυχοθεραπείες και εφαρμόζονται εδώ και πολλά χρόνια σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι κλάδοι αυτοί, που είναι η δραματοθεραπεία, η μουσικοθεραπεία, η θεραπεία μέσω της εικαστικής έκφρασης και η χοροθεραπεία, άρχισαν δειλά - δειλά τα τελευταία χρόνια να ανοίγουν τα φτερά τους στην Ελλάδα.
«Η τέχνη στις αρχές της ήταν μαγεία, μια μαγική βοήθεια...», γράφει ο Ερνστ Φίσερ στο βιβλίο του «Η αναγκαιότητα της τέχνης». Οι επιστήμονες, βασιζόμενοι σε εθνολογικές και ανθρωπολογικές μελέτες, ανακάλυψαν τις θεραπευτικές ιδιότητές της και τις μεθόδευσαν για να αντιμετωπίζουν ψυχοσωματικά προβλήματα. Είναι μάγοι του 20ου αιώνα, που δεν χρησιμοποιούν βότανα, ξόρκια ή άλλου είδους γιατροσόφια, απλώς θέλουν να επαναφέρουν τη χαμένη μαγεία της τέχνης στους ανθρώπους της σύγχρονης ασφυκτικής πόλης, να τους μυήσουν στην τελετουργία της δημιουργίας.
Ο μουσικοθεραπευτής Μιχάλης Τόμπλερ δεν προτιμά τον όρο «θεραπεία» με την έννοια της γιατρειάς, αλλά με την αρχαία της σημασία, εκείνη της περιποίησης, της φροντίδας: «Δεν θεωρώ ότι όποιος έρχεται να εκφραστεί με τη μουσική είναι ασθενής. Η θεραπεία χρησιμοποιείται επικουρικά».
Οι «θεραπείες μέσω των τεχνών» απευθύνονται σε όλους: μικρούς, μεγάλους, άτομα με ειδικές ανάγκες, άτομα με ψυχοσωματικά προβλήματα. Δίνουν την ευκαιρία στον άνθρωπο να ξαναγίνει δημιουργός, να εγκαταλείψει το στάδιο της θέασης και να ανυψωθεί στο επίπεδο του καλλιτέχνη. Να μην είναι μόνο παθητικός αποδέκτης, πηγαίνοντας σε γκαλερί, σε χορευτικές παραστάσεις ή συναυλίες, αλλά να γίνει και δημιουργικός πομπός, που θα στέλνει τα δικά του καλλιτεχνικά μηνύματα.
Εκτός από τη «θεραπεία», άλλη κοινή λέξη - κλειδί που συναντάται στο λεξιλόγιο των τεσσάρων αυτών κατηγοριών είναι η επικοινωνία.
Β
Μουσική, χορός, κίνηση και ζωγραφική.
«Το μπαλέτο και η αεροβική γυμναστική είναι εύκολες λύσεις για κίνηση και εκτόνωση, όμως περιορίζουν την προσωπική έκφραση και προωθούν τη μίμηση. Η χοροθεραπεία δίνει την ευκαιρία για απελευθέρωση από προσωπικές και κοινωνικές αναστολές, μέσα από δομημένες ασκήσεις, που εναρμονίζουν το σώμα, το νου και το «πνεύμα» λέει στην «Κ» η Αμάντα Κουγιούφα, χοροθεραπεύτρια στο Σικιαρίδειο Ίδρυμα.
Η Αλέξια Μαργαρίτη - Τζωρτζάκη και η Νατάσα Σμυρλή που διδάσκουν στο εργαστήρι «Κίνηση-Χορός-Εκφραση» (Γρ. Ξενοπούλου 17), λένε ότι «η χοροθεραπεία έχει, εκτός από το καλλιτεχνικό μέρος, μια βιολογική πτυχή: απελευθέρωση της φωνής. Δουλεύονται οι αντιθέσεις, η συμβολική κίνηση, οι επαναλήψεις και οι ασκήσεις δυναμικής. Σκοπός είναι να γνωρίσει ο άλλος καλύτερα το σώμα του και συνάμα τον εαυτό του.
Μουσικοθεραπεία: Ο ρυθμός, η μελωδία και ο ήχος διαφορετικών οργάνων επηρεάζουν την ψυχική διάθεση, την νευροφυσιολογία και την κοινωνική συμπεριφορά. «Καμιά φορά ο λόγος είναι σκληρός, ενώ η μουσική μπορεί εύκολα να λύσει τις αναστολές» λέει ο κ. Τόμπλερ. Με τα διάφορα ειδικά μουσικά όργανα και το τραγούδι, το άτομο έρχεται σε επαφή με τη μουσική. Μετά ακολουθεί συζήτηση, όπου αναλύονται συναισθήματα και σκέψεις.
Η δραματοθεραπεία είναι η σκόπιμη ψυχοθεραπεία, όπου η συνεδρία ξεκινάει με τη συζήτηση κάποιου προβλήματος που απασχολεί μέλος της ομάδας.
Όταν το μήνυμα γίνεται αντιληπτό, αρχίζει η θεατρική μεταφορά αφού προηγηθούν ασκήσεις για ζέσταμα και χαλάρωμα. Το θέμα προσεγγίζεται σε συμβολικό επίπεδο μέσα από το σώμα, τον θεατρικό αυτοσχεδιασμό (ρόλους, κοστούμια), μάσκες, παραμύθια, παιχνίδια και άλλα. Η συνεδρία τελειώνει ξανά με συζήτηση.
«Στο κομμάτι της δράσης, τα μέλη είναι ταυτόχρονα θεατές και δράστες και λειτουργούν τα συναισθήματά τους και όχι η λογική» σχολιάζει η Κ. Ρόμπερτσον.
Θεραπεία μέσω της Τέχνης (εικαστικά, μουσική κ.τ.λ.) είναι γεγονός πως επιλέγουν αρκετοί άνθρωποι. Το γεγονός πως άτομα με ψυχολογικές δυσκολίες διαλέγουν τόσο συχνά να εκφραστούν μέσω της τέχνης, βοήθησε τους ψυχιάτρους να εκτιμήσουν αυτόν τον «αλλιώτικο» τρόπο επικοινωνίας, καθώς και την αισθητική του δύναμη».
Στο Κέντρο ενθαρρύνεται ο θεραπευόμενος με διάφορα υλικά, όπως πηλός, άμμος, πλαστελίνη, μπογιές, να δημιουργήσει έργα γλυπτικής ή ζωγραφικής.
Ο θεραπευτής έπειτα, με τη συζήτηση (χωρίς να δίνει ερμηνείες) προσπαθεί να τον βοηθήσει να καταλάβει τι σημαίνουν αυτά που έχει κάνει ώστε να έλθει σε βαθύτερη επικοινωνία με τον εαυτό του. Η τέχνη είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ υποσυνειδήτου και συνειδητού.
Β
Τέχνη και ψυχιατρική
(Το παρακάτω κείμενο αποτελεί μαρτυρία ερευνητή από σχετικό αφιέρωμα της Ελευθεροτυπίας)
«Ήταν ένα φθινοπωρινό πρωινό, όταν για πρώτη φορά επισκέφθηκα το Δρομοκαΐτειο, όπου θα έβλεπα από κοντά το Εργαστήρι ζωγραφικής που έχει δημιουργηθεί εκεί για τροφίμους του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου. Ουσιαστικά, η πρώτη επαφή μου με έργα ψυχικά ασθενών ήταν στην έκθεση «Τέχνη στην Ψυχιατρική» που είχε παρουσιαστεί την προηγούμενη άνοιξη στο Ίδρυμα Γουλανδρή - Χορν στην Πλάκα, όπως και κάποια θεωρητικά βιβλία που είχαν πέσει κατά καιρούς στα χέρια μου. Το επόμενο βήμα ήταν να συζητήσω με τον επιμελητή της έκθεσης, κριτικό τέχνης Χάρη Καμπουρίδη, που είχε ήδη πάει σχεδόν σε όλα τα ψυχιατρικά νοσοκομεία και είχε ερευνήσει πολλές περιπτώσεις ψυχικά ασθενών που εκφράζονται με τη ζωγραφική. Το υλικό ήταν τεράστιο και ήδη πολλοί ψυχίατροι, ψυχοθεραπευτές, ειδικό προσωπικό εργαζόταν προς αυτή την κατεύθυνση. Σιγά - σιγά αποκαλύφθηκε ότι οι ψυχικά ασθενείς δεν είχαν μόνο σχέση με τη ζωγραφική, αλλά με το θέατρο, τη λογοτεχνία, τον χορό, τη μουσική. Μερικά πολυσυζητημένα ονόματα της τέχνης, είχαν ζήσει και δημιουργήσει μέσα σε ψυχιατρικά καταστήματα. Έτσι, γεννήθηκε η ιδέα αυτού του ένθετου των «Επτά Ημερών».
Αν τα τελευταία χρόνια ανακαλύπτουμε αυτού του είδους την τέχνη στην Ελλάδα, στην Ευρώπη έχει προϊστορία σχεδόν ενός αιώνα. Οι πρώτες έρευνες άρχισαν στο Πανεπιστήμιο της Χαϊλδεβέργης στις αρχές της δεκαετίας του ’20, από τον ψυχίατρο Hans Prinzhorn που έγραψε και το πρώτο βιβλίο «Η τέχνη των ψυχικά ασθενών». Αναφερόταν σε ένα μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών που ζούσαν εκείνη την εποχή σε ψυχιατρεία των γερμανόφωνων χωρών. Δημιούργησε, ταυτόχρονα, την πρώτη συλλογή έργων τέχνης ψυχικά ασθενών. Δεν δίσταζε, μάλιστα, να κάνει αναφορές για τη σχέση που υπήρχε ανάμεσα στα έργα των Μαξ Ερνστ, Πολ Κλέε και Ζαν Ντιμπιφέ με τη συγκεκριμένη τέχνη. Εδώ, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Hans Prinzhorn λίγο αργότερα εντάχθηκε στο Ναζισμό και η συλλογή του χρησιμοποιήθηκε ως μέτρο σύγκρισης με τη Σύγχρονη Τέχνη, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ο πολυσυζητημένος όρος «Εκφυλισμένη Τέχνη», που έριξε στον Καιάδα πολλούς σύγχρονους καλλιτέχνες. Πολλά σπουδαία έργα εκείνης της εποχής καταστράφηκαν, αφού «εντάχθηκαν» από τον Χίτλερ και τους ομοϊδεάτες του στη λεγόμενη «Εκφυλισμένη τέχνη».
Αν η συλλογή του Hans Prinzhorn χρησιμοποιήθηκε ιδεολογικά από τους Ναζί, το βιβλίο του, όμως, παραμένει ακόμη και σήμερα σημαντικό. Λειτούργησε, μάλιστα, ως ερέθισμα σε μετέπειτα ψυχιάτρους να ερευνήσουν τη συγκεκριμένη γκρίζα περιοχή της τέχνης, ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο. Αποκαλύφθηκε ότι υπήρχαν προγενέστερες συλλογές, στην Ιταλία, τη Γαλλία και την Αγγλία. Η μελέτη τους από τους επιστήμονες άλλαξε τα δεδομένα για τους ψυχικά ασθενείς και τις αισθητικές παραμέτρους που χαρακτήριζαν τα έργα τους. Καθώς τα χρόνια περνούσαν και οι ειδήμονες όλο και συγκέντρωναν περισσότερο εικαστικό υλικό, άρχισαν να δημιουργούνται μουσεία σε όλο τον κόσμο. Ας μην ξεχνάμε ότι η ιδέα ενός μουσείου με έργα ψυχικά ασθενών γεννήθηκε για πρώτη φορά σε άσυλο της Βρέμης το 1909.
Αν επιμένουμε περισσότερο στην εικαστική δημιουργία των ψυχικά ασθενών, είναι γιατί οι έρευνες έχουν αποδείξει ότι ένας μεγάλος αριθμός αυτών των ανθρώπων εκφράζεται μέσω αυτής. Κι ακόμη, είναι πια φανερό, ότι οι εικαστικές τέχνες όπως και τα όνειρα απεικονίζουν σε μεγάλο βαθμό τον ψυχικό κόσμο των ανθρώπων, μορφοποιούν τους φόβους, τις ελπίδες και τις προσδοκίες τους. Πολλές φορές οι εικόνες που παράγονται ξεπερνούν τα στενά ατομικά πλαίσια των δημιουργών τους και επεκτείνονται στο συλλογικό υποσυνείδητο, γεγονός που διαπιστώνεται, αν παρατηρήσουμε με προσοχή έργα καλλιτεχνών που έζησαν στις παρυφές της «κανονικής ζωής».
Τα τελευταία χρόνια άρχισε και στην Ελλάδα η μελέτη αλλά και η συλλογή της τέχνης των ψυχιατρείων, γεγονός που επικυρώθηκε από την πρωτοβουλία της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρίας, η οποία έθεσε υπό την αιγίδα της την περσινή έκθεση «Τέχνη στην Ψυχιατρική», συμμετέχοντας μ’ αυτήν στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας της Υγείας. Ήταν μια πρωτοβουλία που έφερε στο φως μια ενδιαφέρουσα εικαστική πραγματικότητα και έδωσε τη δυνατότητα σε πολλούς ψυχικά ασθενείς, ανθρώπους ξεχασμένους τόσο από τους συνανθρώπους τους όσο και από την ίδια την κοινωνία, να δείξουν τις δημιουργικές τους ικανότητες. Οι εκθέσεις που μέχρι σήμερα έχουν διοργανωθεί, περιόδευσαν σε περισσότερες από είκοσι ελληνικές επαρχιακές πόλεις και βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό στο να εξοικειωθεί το κοινό με τους ψυχικά ασθενείς. Συνέβαλαν, επίσης, στο να σπάσει η προκατάληψη, να ιδωθούν με διαφορετικό μάτι οι ευαίσθητα διατυπωμένες ανησυχίες ανθρώπων που χωρίς να είναι εντελώς εγκαταλελειμμένοι στη μοίρα τους, παραμένουν οι περισσότεροι κοινωνικά εξόριστοι, εγκλωβισμένοι στα στενά όρια ενός ασύλου.
Μέσα απ’ αυτές τις εκθέσεις αποδείχτηκε η αναγκαιότητα της δημιουργίας ενός μουσείου έργων ψυχικά ασθενών και στην Ελλάδα. Ένα μουσείο που θα στεγάσει τα έργα άγνωστων καλλιτεχνών που στο πλαίσιο της εργασιοθεραπείας δημιουργούν καθημερινά, αλλά και κάποιων επωνύμων καλλιτεχνών, που για διαφορετικούς λόγους, αλλά πολύ ανθρώπινους, πέρασαν μέρος της ζωής τους σε δημόσια ψυχιατρικά καταστήματα σ’ όλη την Ελλάδα.
Τέλος, μιας και μιλάμε για το μουσείο θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί το ήδη υπάρχον στο Δρομοκαΐτειο. Μια συγκινητική προσπάθεια που στεγάζει ενθυμήματα ασθενών που τέλειωσαν τη ζωή τους εκεί, ενώ σε ένα μικρό παράρτημά του εκτίθενται πίνακες ασθενών που έζησαν για πολλά χρόνια στο Δρομοκαΐτειο».
Β
Μεταξύ δημιουργίας και τρέλας.
Το 1932 ο λυρικός ζωγράφος Μιχάλης Οικονόμου (1884-1933) εισάγεται στο Δρομοκαΐτειο, έχοντας πληγεί από προϊούσα εγκεφαλική παράλυση, κατάληξη σύφιλης από την οποία έπασχε. Τον Μάιο του επόμενου χρόνου πεθαίνει στο Δρομοκαΐτειο.
Η αδιάκοπη μάχη με το υλικό υπόστρωμα των έργων του, για να πετύχει την ανάδειξη, σε πρωταρχικό μέσο, της επιφάνειας εκείνης που θα δεχτεί το χρώμα, διαπλάθει την τραγική σκηνογραφία της ζωγραφικής του. Οι γραμμές των έργων του είναι ρευστές, τα ψαρόσπιτά του καμπυλώνονται, ο ήλιος πυρώνει τα κόκκινα και τα κίτρινα, ζωογονώντας τα γαλάζια, που γίνονται όλα μαζί ένα σώμα με την υφή των έργων του. Δεν εκτιμήθηκε η ζωγραφική του όσο ζούσε, και σε μια έξαρση της ψυχικής νόσου του στην Ύδρα, όπου ζωγράφιζε κατά τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του ’20, παρέδωσε στην καταστροφή αρκετούς πίνακές του. Έργα του βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, στις Πινακοθήκες Δήμου Αθηναίων και Δήμου Ρόδου, στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα, στην Πινακοθήκη Ευάγγελου Αβέρωφ - Ίδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ - Τοσίτσα (Μέτσοβο), στις Συλλογές του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη, της Τραπέζης της Ελλάδος και της Εθνικής Τράπεζας και σε ορισμένες ιδιωτικές συλλογές. Η μονογραφία της συναδέλφου Αφροδίτης Κούρια, που έχει ήδη κυκλοφορήσει, εξετάζει προβλήματα της ζωής και της τέχνης του άτυχου ζωγράφου μας.
Μίμης Βιτσώρης.
«Λέγοντας τέχνη εννοούμε την πνευματική εκείνη εκδήλωση που συνίσταται στην προσπάθεια ερμηνείας του εσωτερικού κόσμου, όπως αυτός μεταμορφώνεται δεχόμενος τις συγκινήσεις του από τη θεώρηση των εξωτερικών φαινομένων και συχνά τη σύγκρουσή του με το περιβάλλον, με λύτρωσή του την απόδοσή τους σε όσο το δυνατόν τελειότερη μορφή». Τα λόγια ανήκουν στον μελαγχολικό ζωγράφο, σκιτσογράφο, γελοιογράφο και γλύπτη Μίμη (Δημήτριο) Βιτσώρη (1902-1945) και προέρχονται από το σημαντικό βιβλιαράκι του Τέχνη και εποχή, που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1940, τέσσερα χρόνια πριν του εμφανιστούν τα πρώτα συμπτώματα ψυχασθένειας, που εκδηλώθηκε μετά τους αλλεπάλληλους θανάτους του αδελφού του, ηθοποιού, Τίμου το 1941 και της μητέρας του, του πιο ιερού και λατρευτού πλάσματος στον κόσμο για τον ζωγράφο, το 1943. Πεθαίνει σε μια κλινική της Αθήνας στις 29 Ιανουαρίου 1945.
Στη ζωγραφική του (προσωπογραφίες, τοπία, λιμάνια, εσωτερικά από ταβέρνες και καμπαρέ, θρησκευτικές παραστάσεις) κυριαρχεί ο τραγικός τόνος ενός ιδιότυπου εξπρεσιονισμού, αποκαλυπτικού και του υπερευαίσθητου χαρακτήρα του. Έργα του βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, στις Πινακοθήκες Δήμου Αθηναίων και Δήμου Ρόδου, στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα, στη Συλλογή του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης και σε ορισμένες ιδιωτικές συλλογές.
Ανδρέας Κρυστάλλης.
Ο ζωγράφος Ανδρέας Κρυστάλλης (Κρυσταλλίδης, 1911-1951) είχε εθιστεί στα ναρκωτικά. Σύμφωνα με πληροφορίες του Νέστορα των Ελλήνων εμπόρων έργων τέχνης Ευθύφρονα Ηλιάδη, δεν μπορούσε καθόλου να απεξαρτηθεί. Μια φίλη του, Ρωσίδα αριστοκράτισσα, τον είχε περιμαζέψει και μεταφέρει σε κάποιο νησί για να μπορέσει να αποτοξινωθεί. Μετά την Κατοχή νοσηλεύτηκε στο Δρομοκαΐτειο, μέσα στο οποίο άφησε νέος την τελευταία του πνοή...
Η ζωγραφική του περιλαμβάνει θαλασσινά τοπία με καράβια στον Πειραιά, όπου έζησε χρόνια, καθώς και εικόνες από τη ζωή των ψαράδων. Οι καλύτερες στιγμές του είναι νυχτερινά τοπία στο απόβροχο, όπου η άσφαλτος των δρόμων λάμπει στο σκοτάδι. Το 1929 εξέθεσε στο Ζάππειο πίνακές του με θέματα από τη ζωή στο Πολεμικό Ναυτικό. Έργα του βρίσκονται στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα, στην Πινακοθήκη Ευάγγελου Αβέρωφ - Ίδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ - Τοσίτσα (Μέτσοβο) και σε ορισμένες ιδιωτικές συλλογές.
Αλέξης Ακριθάκης.
Ο ανένταχτος ζωγράφος Αλέξης Ακριθάκης (1939-1994), των ναρκωτικών και του αλκοόλ, έγραφε στο ημερολόγιο που κρατούσε ότι «τέχνη είναι αυτό που ζω σήμερα».
Καθιερώνοντας μια μορφή «τέχνης - παιχνιδιού», προχώρησε στην προσωπική του μυθολογία, όπου δεσπόζουν τα σύμβολα της βαλίτσας, του λουλουδιού, του βέλους, σε πολύχρωμα, ευφρόσυνα σύνολα. Έργα του βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, στην Πινακοθήκη Δήμου Ρόδου και σε ορισμένες ιδιωτικές συλλογές.
Μήπως, όμως, και η ανεξιχνίαστη κατάληξη του ζωγράφου Ιωάννη Ζαχαρία (1845-;), αλλά και ο εγκλεισμός του ζωγράφου Κωστή Παρθένη (1878/9-1967) στο σπίτι της οδού Ροβέρτου Γκάλλι 40, δεν τους εντάσσουν σε αυτό το αφιέρωμα;
Β
Θεραπεία Μέσω της Τέχνης.
Με χρώματα ή άμμο, πηλό ή collage φωτογραφιών, η ψυχή βρίσκει ευκολότερα δίοδο προς την έκφραση. Την απλή αυτή αλήθεια της θεραπευτικής δύναμης της Τέχνης, γνωστής ήδη από την αρχαιότητα - εφαρμόζουν σήμερα συστηματικά οι Θεραπευτές Μέσω Τέχνης (Art-Therapists).
Όταν άλλοι πιο ορθολογικοί δρόμοι της ιατρικής αδυνατούν να φτάσουν στην καρδιά του εσωτερικού κόσμου, η απεικονιστική πρακτική της Art-Therapy πετυχαίνει ν’ ανοίξει παράθυρα στην επικοινωνία εξωλεκτικά. Τόσο ο Freud όσο και ο Yung το είχαν αντιληφθεί. Όμως, ήδη από τις αρχές του αιώνα προϋπήρξαν αρκετοί Ευρωπαίοι και Αμερικανοί επιστήμονες που μελέτησαν τα καλλιτεχνήματα σχιζοφρενών, διαπιστώνοντας σε αυτά διαγνωστικές και θεραπευτικές ιδιότητες.
Σήμερα, οι ανά τον κόσμο Art-Therapists είναι ειδικευμένοι επαγγελματίες με κατοχυρωμένη εργασία σε νοσοκομεία, κέντρα υγείας κ.λ.π. Στην Ελλάδα, τα πρώτα βήματα έγιναν την τελευταία δεκαετία. Μόλις το 1989 ιδρύθηκε το Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας στην Αθήνα, με πρωτοβουλία της κ. Νιζέττας Αναγνωστοπούλου -Ψυχολόγου, Ψυχοθεραπεύτριας Μέσω Τέχνης- η οποία συντονίζει ένα ευρύ κύκλο δραστηριοτήτων.
Το Κέντρο προσφέρει θεραπεία σε άτομα όλων των ηλικιών, με μικρότερες ή μεγαλύτερες δυσκολίες έκφρασης και οργανώνει εκπαιδευτικά σεμινάρια που απευθύνονται κυρίως σε καλλιτέχνες και επαγγελματίες από τον χώρο της Ψυχικής Υγείας και της Εκπαίδευσης. Επίσης προσφέρει τριετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα το οποίο οδηγεί σε αναγνωρισμένο μεταπτυχιακό Δίπλωμα στη Θεραπεία μέσω της Τέχνης.
Η ζωγράφος -Art-Therapist, Γιάννα Κιλίμη, λέει για την εκλεκτική συγγένεια των εικαστικών με τη θεραπεία: «Πολλοί ζωγράφοι ανακαλύπτουν μέσω της εκπαίδευσής τους στην Art-Therapy, πόσο αποτελεσματικό θεραπευτικό εργαλείο είναι η Τέχνη. Υπερβαίνουν τον εαυτό τους ως καλλιτέχνη και γίνονται περισσότερο άνθρωπο-κεντρικοί -άλλωστε η ίδια η τέχνη είναι υπέρβαση! Στην πορεία της εκπαίδευσής τους γνωρίζουν ένα τμήμα του πληθυσμού -τα άτομα με ειδικές ανάγκες- και μαθαίνουν πως μέσα από την Τέχνη η οποία για εκείνους είναι καθημερινό βίωμα, μπορούν να τα φέρουν πιο κοντά στην πραγματικότητα, απελευθερώνοντάς τα από την απομόνωση».
Άλλωστε, όπως τονίζει, για τον ίδιο τον ζωγράφο η επιλογή αυτής της ειδικότητας μπορεί να αποτελεί και εναλλακτική επαγγελματική λύση. Πρόσφατα, ξεκίνησε ένας κύκλος ειδικών σεμιναρίων που εγκαινιάστηκε στο Ίδρυμα Γουλανδρή - Χόρν με γενική ενημέρωση και προβολές, ενώ προγραμματίστηκαν δύο ακόμα συναντήσεις: «Art-Therapy και Παιδί», «Γενεόγραμμα - ένα μέσο για να κατανοήσουμε τη δομή της οικογένειας».
Β
Η διαλεκτική της Τέχνης.
Γιατί Τέχνη; Η Τέχνη είναι ένα παντοδύναμο εργαλείο, ένα μέσο έκφρασης, ένα μέσο επικοινωνίας, ένα μέσο θεραπευτικής βοήθειας. Η βοήθεια μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Άλλες φορές σημαίνει να δίνεις, να καθοδηγείς, άλλες πάλι φορές σημαίνει να περιμένεις προσεκτικά και με σεβασμό την εσωτερική αντίδραση. Μέσα από την τέχνη το άτομο μπορεί να πειραματιστεί συμβολικά και να εκφράσει ιδέες και συναισθήματα πάνω στο χαρτί που μπορεί τελικά να εκφραστούν και στη ζωή. Μπορεί να χειριστεί υλικά τα οποία δεν αντιμιλούν και έτσι του δίνεται η δυνατότητα να έχει την εμπειρία της δύναμης και της υπεροχής, χωρίς να ριψοκινδυνεύει απόρριψη. Αυτό οδηγεί σε ένα βαθύ αίσθημα ικανοποίησης και προσωπικής αξίας (αυτοσυναίσθημα). Ο συμβολισμός εξάλλου είναι ένας τρόπος για να δείξει κανείς στον εαυτό του και στους άλλους βασικά ανέκφραστες συναισθηματικές εμπειρίες, που είναι αόριστες και μη λεκτικές και να δώσει στα συναισθήματά του συγκεκριμένη μορφή, γιατί ακόμη και ο συναισθηματικός πόνος παύει να είναι πόνος μόλις σχηματίσουμε μία καθαρή και συγκεκριμένη εικόνα.
Β
Τι σημαίνει εικαστική θεραπεία (Art-Therapy).
Η Art-Therapy ανήκει στα ψυχοκοινωνικά επαγγέλματα. Προσφέρει υπηρεσίες στον άνθρωπο, δίνοντάς του την ευκαιρία να εξερευνήσει προσωπικά προβλήματα, διαμέσου λεκτικής και εξωλεκτικής έκφρασης. Συγκεκριμένα, βασίζεται στη δύναμη της Εικαστικής Έκφρασης (ζωγραφικής, πηλού, κολλάζ, φωτογραφίας, άμμου) ως μέσου επικοινωνίας του ατόμου με τον εαυτό του και το περιβάλλον, ούτως ώστε να αναπτύξει σωματικές και συναισθηματικές ικανότητες.
Παρόλο που ο εικαστικός δρόμος έκφρασης ήταν ανέκαθεν γνωστός στην ιστορία της ανθρωπότητας, η Εικαστική Θεραπεία, ως επάγγελμα, αρχίζει να εμφανίζεται γύρω στα 1950.
Η θεραπευτική προσέγγιση μέσα από την τέχνη αναγνωρίζει τις καλλιτεχνικές διεργασίες, τις δομές, το περιεχόμενο και τους συνειρμούς, πάνω σ’ αυτά, ως καθρέπτες των ικανοτήτων, της προσωπικότητας, των ενδιαφερόντων και των ενασχολήσεων του ανθρώπου.
Παράλληλα, η θεραπεία μέσω της τέχνης προσφέρεται και ως διαγνωστικό εργαλείο ψυχολογικής αξιολόγησης για άτομα, ζευγάρια, οικογένειες και ομάδες.
Β
Ποιοι είναι και τι κάνουν οι εικαστικοί θεραπευτές.
Οι Εικαστικοί Θεραπευτές ενσωματώνουν την προσωπική τους εκπαίδευση στην τέχνη και τη θεραπεία με τις γνώσεις τους πάνω στους κανόνες που διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, μαζί με γνώσεις στο συμβολισμό της έκφρασης. Μπορούν να εργαστούν ως βασικοί ή βοηθητικοί φορείς με άτομα όλων των ηλικιών, σε κλινικές, κοινοτικά έργα αποκατάστασης και στην εκπαίδευση. Μέσω της παρατήρησης της «καλλιτεχνικής» συμπεριφοράς (το πώς δηλαδή χειρίζεται κάποιος τα υλικά), της έκφρασης και των προϊόντων τέχνης (artifacts), ο Εικαστικός Θεραπευτής συνάγει διαγνωστικά συμπεράσματα και εφαρμόζει τη θεραπευτική αγωγή.
Ένας θεραπευτής μέσω τέχνης μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο στέλεχος πληροφόρησης και ανατροφοδότησης σε διεπιστημονικές ομάδες προσωπικού στους πιο κάτω χώρους εργασίας: Κέντρα Ψυχικής Υγείας, Νοσοκομεία, Κέντρα Αποκατάστασης και Εκπαίδευσης, κ.λ.π. Μπορεί επίσης να προσφέρει υπηρεσίες ως επόπτης, σύμβουλος και ερευνητής.
Β
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Εικαστικής Θεραπείας (Art-Therapy - η Τέχνη στην Ψυχοθεραπεία) είναι ένα τετραετές πρόγραμμα, το οποίο συντονίζεται από το Κέντρο Τέχνης & Ψυχοθεραπείας, σε συνεργασία με Έλληνες και ξένους ειδικούς από το χώρο της Εικαστικής Θεραπείας. Το πρόγραμμα αυτό παρέχει την ευκαιρία μετεκπαίδευσης σε άτομα που έχουν δίπλωμα στις Κοινωνικές Επιστήμες (Ψυχολογίας, Ψυχιατρικής, Κοινωνικής Εργασίας, Παιδαγωγικής, Νηπιαγωγών) ή στην Τέχνη (δίπλωμα Σχολής Καλών Τεχνών ή άλλης ισότιμης σχολής) και τα οποία επιδιώκουν επιμόρφωση στον τομέα που αφορά στην χρήση των εικαστικών σαν μέσο Θεραπευτικής Προσέγγισης.
Εκδόσεις.
Από το 1995 το Κέντρο Τέχνης & Ψυχοθεραπείας σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα» άρχισε τη σειρά «Νέοι Δρόμοι στην Ψυχοθεραπεία» με τα εξής βιβλία: «Θεραπεία μέσω Τέχνης», «Μάσκες της Ψυχής», «Θεραπεύοντας παιδιά μέσα από την Τέχνη», «Όταν δε μπορείς να ζωγραφίσεις...» και τα υπό έκδοση «Οικογενειακή Εικαστική Θεραπεία» και «Η Δημιουργικότης».
Β
Στην άλλη όχθη.
Για τη Διεθνή Έκθεση της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας.
«Παράδοξοι καλλιτέχνες μιας άλλης όχθης, έχοντας βιώσει καταστάσεις οδύνης και ψυχικής διαταραχής στα όρια της τρέλας ή ακόμα και πέρα από αυτή, έγκλειστοι ορισμένοι, ατέλειωτα χρόνια σε ψυχιατρεία, δημιουργούν έργα ύψιστης καλλιτεχνικής δύναμης.
Έργα που συγκινούν, διαταράσσουν, μαγεύουν, τρομάζουν. Αυτές άλλωστε δεν εξακολουθούν να είναι, ακόμα και σήμερα, στους ρευστούς περί τέχνης ορισμούς, οι μαγικές λειτουργίες της τέχνης; Να ταράζει, να συγκινεί, να διακινεί «ανησυχητικά παράξενα» συναισθήματα, να κατακλύζει τον ψυχισμό με ομορφιά αλλά και έκπληξη, απορία και φόβο; Ακόμα και τρόμο για ό,τι μας περιβάλλει αλλά και για ό,τι βρίσκεται καταχωνιασμένο μέσα μας, αναζητώντας χαραμάδες έκφρασης και εξόδους κινδύνου. Καλλιτέχνες της Άλλης Όχθης από την Ελλάδα και το εξωτερικό εκθέτουν πάνω από 400 έργα στη Διεθνή Έκθεση της πολιτιστικής Ολυμπιάδας «Στην Άλλη Όχθη» που αρχίζει στις 25 Φεβρουαρίου στη Δημοτική Πινακοθήκη Αθηνών.
Μία έκθεση που εγκαθιστά με τα έργα και τις οπτικοακουστικές εγκαταστάσεις της έναν απροσδόκητο διάλογο ανάμεσα σε αφανείς σύγχρονους Έλληνες δημιουργούς και σε διάσημους καλλιτέχνες της Art brut και της αμφισβητούμενης «ψυχοπαθολογικής» τέχνης, που για πρώτη φόρα παρουσιάζονται στην Ελλάδα.
Από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη περνώντας από τις αναγεννησιακές και ρομαντικές δοξασίες για τον μελαγχολικό δημιουργό, η σχέση της ψυχικής διαταραχής με την έμπνευση μοιάζει να διατρέχει όλη την ιστορία του δυτικού πολιτισμού.
Με τη γέννηση της ψυχιατρικής στα τέλη του 18ου αιώνα, τα έργα των ψυχασθενών αποκτούν μία ξεχωριστή ορατότητα. Παράδοξα δημιουργήματα, κολάζ, ζωγραφικές, γλυπτά, γραψίματα, των εγκλείστων στα άσυλα αρχίζουν δειλά - δειλά να κάνουν την εμφάνισή τους και να περισώζονται από την καταστροφή καθώς κεντρίζουν το ενδιαφέρον των πρώτων ψυχιάτρων. Παράλληλα η δύναμη και ο πλούτος τους προκαλεί αίσθηση στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ευρώπης των αρχών του 20ου αιώνα. Η έννοια της ομορφιάς στο γύρισμα του νέου αιώνα ζητεί να απελευθερωθεί από τα δεσμά βαθιά ριζωμένων αντιλήψεων. Η αναζήτηση των πηγών της καλλιτεχνικής παρόρμησης, των «αυθεντικών» πρώτων μορφών περιβάλλει την τέχνη των ψυχασθενών μαζί με εκείνη των παιδιών, των πρωτογόνων και των αυτοδίδακτων καλλιτεχνών με ένα νέο «παραδειγματικό» φως.
Οι αξίες της πολιτισμικής αθωότητας της ειλικρίνειας, της γειτνίασης με τα σκοτεινά βάθη του ψυχισμού αναγορεύουν την τέχνη ατόμων με ψυχικές διαταραχές σε πηγή μελέτης και έμπνευσης. Καθώς η έμφαση είναι στο συναίσθημα και όχι στη σκέψη, στο ένστικτο και στη διαίσθηση και όχι στη λογική, στο όνειρο και όχι στην πραγματικότητα, η τέχνη αυτή αποκτά στο πολιτισμικό γίγνεσθαι της avant garde μια πρωτόγνωρη άνθηση.
Έκτοτε βέβαια κύλησε πολύ νερό, αίμα και μελάνι στο αυλάκι... Σήμερα ολοένα και λιγότερο ισχύουν οι στεγανές διακρίσεις μεταξύ «ανατρεπτικής» και «κατεστημένης» τέχνης. Το πέρασμα από την «περιφέρεια» στο «κέντρο» είναι πλέον γεγονός. Εφεξής το έργο των ψυχικά διαταραγμένων καλλιτεχνών απασχολεί μουσεία, συλλέκτες, συλλογές, περιοδικά τέχνης.
Όλα δείχνουν ότι στην εποχή του μεταμοντέρνου με ευχέρεια συντελείται η αφομοίωση αυτού που κάποτε έμοιαζε ανοίκειο και διαταρακτικό.
Παράλληλα στο χώρο της ψυχιατρικής διανύουμε την εποχή της διαχείρισης της τρέλας. Τα αποκομμένα από τον έξω κόσμο ψυχιατρεία αντικαθίστανται από νέες ανοιχτές στην κοινωνία δομές ψυχικής περίθαλψης. Βέβαια ο κίνδυνος υπονόμευσης της δημιουργίας είναι ειρωνικά παρών.
Στον βωμό της αξιοποίησης και της art therapy, η art εκλείπει. Στερεοτυπίες, επαναλαμβανόμενα μοτίβα, μιμητισμός. Με λίγα λόγια εξομάλυνση, κανονικοποίηση, συμμόρφωση στον κανόνα. Όλο και λιγότερο συναντούμε τα αλλοτινά φαντασμαγορικά σχέδια των αλλοτινών δημιουργών. Κι όμως, στους νέους τόπους συνάντησης της ψυχικής οδύνης, σε ατελιέ, εργαστήρια, νοσοκομεία ημέρας, ενδιάμεσες δομές, το έργο, το βλέμμα, ο λόγος της Άλλης Όχθης θα εξακολουθεί να συνταράζει, να συγκινεί, να θυμίζει τον λησμονημένο λόγο του Χάιντεγκερ: «Έργο τέχνης είναι εκείνο στο οποίο έχει ενεργοποιηθεί η αλήθεια του όντος». Ένα μήνυμα ζωής σε δύσκολους καιρούς. Μια πρόταση ζωής που υπερβαίνει κάθε λογής θανάτους. Αυτή την πρόταση ονειρεύτηκε να προσεγγίσει το πρόγραμμα της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας «Στην Άλλη Όχθη».
Β
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
