Η ΛΑΙΚΗ ΜΟΥΣΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ: Πρώιμα φανερώματα έντεχνης ποιητικής γραμματείας
Πριν από τον 10ο αι. μ.Χ. ανάγονται, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, οι αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Το πρώτο από τα κείμενα αυτά έχει σατιρικό και σκωπτικό χαρακτήρα και ανάγεται στα χρόνια της βασιλείας του Μαυρικίου (582-602). Τον αυτοκράτορα αυτό σατιρίζουν συγκεκριμένα οι παρακάτω δηκτικοί στίχοι -για την αλόγιστη τεκνοποιία του και για την αυταρχικότητά του-, που μας τους παραδίδουν στις Χρονογραφίες τους ο Θεοφάνης, ο Κεδρηνός και ο Ιωάννης Αντιοχεύς. Όπως σημειώνει ο Karl Krumbacher, συνοψίζοντας τις σχετικές πληροφορίες των παραπάνω χειρογράφων: «εν έτει 600 ενέδυσαν άνθρωπον, ομοιάζοντα κατά την μορφήν προς τον αυτοκράτορα Μαυρίκιον, μαύρον μανδύαν, εστεφάνωσαν δια στεφάνου σκόρδων και επόμπευσαν επί όνου δια της πόλεως, του λαού τραγουδούντος το εξής σκωπτικόν άσμα, όπερ προδήλως ελέγχει τη μορφή της δημοτικής»
(Βλ. Κρουμβάχερ-Σωτηριάδη, Ιστορία, Γ', σ. 14):
«Εύρηκε την δαμαλίδα απαλήν και τρυφεράν,
και ως το καινόν αλεκτόριν ούτω αυτήν πεπήδηκε,
και εποίησε παιδία, ως τα ξυλοκούκουδα.
Και ουδείς τολμά λαλήσαι, αλλ΄ όλους εφίμωσεν.
Άγιέ μου, άγιέ μου, φοβερέ και δυνατέ,
δος αυτώ κατά κρανίου, ίνα μη υπεραίρηται,
καγώ σοι τον βουν τον μέγαν προσαγάγω εις ευχήν»
(Τους στίχους αυτούς βλ. στους: Sp. Lambros, Collection, σ. VIII, σημ. 2, Κρουμβάχερ-Σωτηριάδη, Ιστορία, ό.π., P. Maas, “Metrische Akklamationen der Byzantiner”, BZ 21 (1912) 34, Ν. Πολίτου, «Δημώδη βυζαντινά άσματα», Λαογραφία 3 (1912) 639, και σε άλλους)
Σκωπτικό είναι και το επόμενο δίστιχο (πολιτικό σατιρικό τραγούδι), που το είπαν οι Πράσινοι στον Ιππόδρομο το 609μ.Χ. τον σφετεριστή του θρόνου, φιλοπότη αυτοκράτορα Φωκά (602-610) διάδοχο του Μαυρικίου:
«Πάλιν στον καύκον έπιες,
Πάλιν τον νουν απώλεσας».
Ένα τρίτο κείμενο χρονολογείται στον 9ον μ.Χ. αιώνα και μας το παραδίδει ο Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος , αυτοκράτορας του Βυζαντίου (913-959) και ιστορικός, στο έργο του «Έκθεσις περί της βασιλείου τάξεως». Είναι μια τετράστιχη λυρική ευχή που την έψαλλε ο λαός των Βυζαντινών στους άρχοντές του:
«Ίδε το έαρ το γλυκύ πάλιν απανατέλλει,
Χαράν, υγίειαν και ζωήν και την ευημερίαν,
Ανδραγαθίαν εκ Θεού τοις βασιλεύσιν Ρωμαίων
Και νίκην θεοδώρητον κατά των πολεμίων».
Βίοι Αγίων: κείμενα προς ακρόαση & ανάγνωση στο Βυζάντιο
Από τον πρόλογό τους δεν γίνεται πάντοτε σαφές αν οι Βίοι προορίζονταν να διαβαστούν μπροστά σε ακροατήριο ή για προσωπική ανάγνωση. Στις περισσότερες περιπτώσεις δηλώνεται ότι ο Βίος απευθύνεται σε ακροατήριο και σε άλλες ο συγγραφέας απευθύνεται γενικά στους «αναγιγνώσκοντες». Μερικές φορές δεν υπάρχει καμία σχετική αναφορά. Ίσως όμως δεν είναι τυχαίο ότι στο προοίμιο δύο γνωστών βίων της μέσης εποχής, του βίου του Λουκά του Στειριώτη και του βίου του Νίκωνα, δηλώνεται ότι προορισμός των κειμένων αυτών είναι οι ακροατές. Τόσο το ένα όσο και το άλλο κείμενο γράφτηκαν μέσα στη μονή που ο καθένας από τους αγίους είχε ιδρύσει και απευθύνονταν στους μοναχούς που εγκαταβίωναν εκεί. Στον βίο, μάλιστα, του Λουκά, δηλώνεται ότι είναι προορισμένος να διαβάζεται την ημέρα της εορτής του αγίου. Στην προκειμένη περίπτωση το αναζητούμενο κοινό είναι μάλλον συγκεκριμένο: απαρτιζόταν από τους μοναχούς και τους πιστούς που τιμούσαν τη μνήμη του αγίου. Μπορούμε κατά συνέπεια να υποθέσουμε ότι οι βίοι απευθύνονταν καταρχήν στους μοναχούς, των οποίων τη συνοχή και την ενότητα στόχευαν να ενισχύσουν.
Το γεγονός ότι τα κείμενα αυτά σώθηκαν σε πολλά χειρόγραφα, που περιέχουν περισσότερους του ενός βίους, υποδεικνύει ότι ο κυριότερος χώρος διάδοσης και απήχησής των ήταν τα μοναστήρια. Την υπόθεση αυτή ενισχύει η διαπίστωση, στην οποία ήδη καταλήξαμε, ότι το αναγνωστικό κοινό των βίων ήταν περιορισμένο, πολύ περισσότερο καθώς ορισμένοι βίοι γράφονταν για να απαγγελθούν. Θα είμαστε ίσως πιο ακριβείς, επομένως, αν λέγαμε ότι περιορισμένο ήταν εντέλει το λαϊκό αναγνωστικό κοινό των βίων. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να λάβουμε υπόψη την πληροφορία που περιέχεται στον βίο του Ανδρέα του Σαλού ότι ο άγιος ως νέος πήγαινε συχνά στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας για να διαβάσει βίους, καθώς και την πληροφορία που περιέχεται στον βίο του Θεοδώρου του Στουδίτη, ότι, νέος και αυτός, πήγαινε στην εκκλησία και διάβαζε βίους «των πριν διαλαμψάντων αγίων».
Η τέχνη των εικονογραφημένων χειρογράφων καλλιεργήθηκε περισσότερο από κάθε αλλού στο Άγιο Όρος. Δεν υπάρχει κανείς άλλος χώρος στον κόσμο που να προσφέρει πλήρη και αδιάκοπη σειρά της ζωγραφικής των χειρογράφων όπως οι αγιορείτικες βιβλιοθήκες. Η σημασία τους για την Ορθοδοξία και τον Δυτικό Πολιτισμό είναι τεράστια. Φανερώνουν την ακτινοβολία του Αγίου Όρους, τις ποικίλες μορφές της χριστιανικής σκέψης και την πορεία της βυζαντινής τέχνης.
Πολυάριθμα χειρόγραφα έφτασαν στο Άγιον Όρος ως αφιερώματα πιστών: πολύτιμα δώρα ηγεμόνων και αυτοκρατόρων, δώρα ταπεινών μοναχών, ιερέων και πατριαρχών που μόνασαν κατά διαστήματα στο Άγιον Όρος, όπως και ευλαβικών προσκυνητών. Η κληρονομιά αυτή διαφυλάχτηκε με ευλάβεια στις μονές , τις σκήτες τα κελιά.
Στα εικονογραφημένα χειρόγραφα επικρατούν απλοποιημένα πρόσωπα, εκφράσεις ιδιαίτερης πνευματικότητας, ιδίως στα έργα του 12ου αιώνα. Έντονη είναι η επίδραση της λειτουργίας κυρίως σε λειτουργικά χειρόγραφα, προπάντων στο ευαγγελιστάριο ή ευαγγέλιο, το βιβλίο που περιέχει καθημερινά αναγνώσματα του Ευαγγελίου σε διάταξη που ακολουθεί τις ακίνητες και κινητές εορτές της εκκλησίας. τα σημαντικότερα ευαγγελιστάρια του 10ου και 11ου αιώνα χειρόγραφα πολυτελή, έχουν διατηρηθεί στο Άγιον Όρος.
Πέρα όμως από τα πατερικά και λειτουργικά κείμενα που υπερτερούν, υπάρχουν και άλλα εικονογραφημένα κείμενα από τη βυζαντινή εποχή, όπως το «Περί ύλης ιατρικής», πραγματεία βοτανικής του Διοσκουρίδη, βοτανολόγου του 1ου μ.Χ. αιώνα, που έχει σωθεί σε πολλά αντίγραφα.
