Οι Βιβλιοθήκες αποτέλεσαν διαχρονικά «φάρους» γνώσης και διαφωτισμού στην ανθρώπινη ιστορία. Το έργο τους υπήρξε μοναδικό, αναντικατάστατο και εξαιρετικά πολύτιμο για την πρόοδο και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Διαφύλαξαν, προστάτεψαν, ταξινόμησαν και προσέφεραν πλουσιοπάροχα τον πνευματικό φωτισμό, ενώ παράλληλα αποτέλεσαν κομβικό στοιχείο της ατομικής και κοινωνικής-συλλογικής συνειδητοποίησης σε κάθε τομέα της διανοητικής, ψυχικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου. Στους χώρους, στα ράφια, στους πολυδαίδαλους, πολλές φορές, διαδρόμους τους φιλοξένησαν αγκαλιάζοντας στοργικά όλους τους τομείς του επιστητού. Άπειροι «ανήσυχοι» αναγνώστες τους, αναζητώντας τη γνώση και τη σοφία, διαμόρφωσαν απόψεις, ταξίδεψαν νοερά σε απροσδόκητους «προορισμούς», κατέκτησαν πνευματική ελευθερία, καλλιέργεια, αυτοσυνειδησία.
Αριστοτέλης: “Είναι σημάδι του μορφωμένου ανθρώπου να δέχεται μια σκέψη χωρίς παράλληλα να την αποδέχεται. Είναι ανάρμοστο για τους νέους ανθρώπους να εκστομίζουν αποφθέγματα”.
Κατά την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και το Μεσαίωνα, δυτικό και βυζαντινό, στις βιβλιοθήκες, κοσμικές και μοναστηριακές, συντελούνταν μια πραγματική πνευματική κοσμογονία: με τον πλούτο των συγγραμμάτων τους, τα προνόμια και τους ισχυρούς συνδέσμους τους με τους ισχυρούς της κάθε περιόδου, συντέλεσαν σε αξιόλογες πνευματικές κινήσεις, πολύτροπα ευεργετικές για τις αντίστοιχες ανθρώπινες κοινωνίες. Κατά τη Βυζαντινή μάλιστα εποχή, οι μονές με τις πλούσιες συλλογές χειρογράφων, κωδίκων που προέρχονταν από ποικίλα βιβλιογραφικά εργαστήρια, πολύτιμων αντικειμένων λατρείας και τέχνης, έπαιξαν καταλυτικό ρόλο σε κάθε βυζαντινή αναγέννηση των γραμμάτων, σε όλους τους βυζαντινούς «ανθρωπισμούς» που εν είδει προανάκρουσης άνοιγαν ένα πρώιμο μονοπάτι στην Μεγάλη, Ιταλική Αναγέννηση. Αργότερα, όταν τα προϊόντα της τυπογραφίας κυκλοφόρησαν και στην υπόδουλη στους Τούρκους «Ανατολή», οι μοναστηριακές μας βιβλιοθήκες εμπλουτίστηκαν και με έντυπο υλικό. Παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες που επακολούθησαν, διέσωσαν χιλιάδες χειρόγραφα, σπάνια και λεπτουργημένα, αληθινά μνημεία του πνεύματος, της τέχνης, του πολιτισμού.
Εκτός βέβαια από τις μοναστηριακές βιβλιοθήκες, στην υπόδουλη Ελλάδα δημιουργήθηκαν συλλογές που ενισχύθηκαν από πολλούς απόδημους, οι οποίοι εμπλούτισαν τον εξοπλισμό τους με πολλά έντυπα τεκμήρια και καινοτόμα επιστημονικά εγχειρίδια. Όλες αυτές οι βιβλιοθήκες αποτελούν μνημεία πνευματικής ακτινοβολίας για την εποχή τους, αποδείξεις υψηλού πολιτισμικού επιπέδου και αντικείμενο σπουδής για πολλούς ιστορικούς της δικιάς μας εποχής. Έχοντας ως κύρια θεματική τους την ανάπτυξη και εξέλιξη των βιβλιοθηκών, δημοσιεύτηκαν, κατόπιν σχετικής έρευνας, πολλά και ενδιαφέροντα κείμενα, τα οποία αποτέλεσαν σημαντικές πηγές για την Ελληνική και την Ευρωπαϊκή Ιστορία.
Φωτεινές πνευματικές μορφές, σε κάθε τόπο και κάθε χρονική περίοδο της Ευρωπαϊκής ιστορικής εξέλιξης, δημιουργώντας σοβαρές πνευματικές, διανοητικές και κοινωνικές προϋποθέσεις, προσέφεραν πολλά στις χώρες τους και εν γένει στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, το δικαίωμα στη γνώση και τη μόρφωση, η διεύρυνση του πνεύματος και των κοινωνικών προτύπων και ιδεωδών, οφείλουν πολλά στις βιβλιοθήκες και τις φωτεινές και δραστήριες εκείνες μορφές που πρωτοστάτησαν στην οργάνωση και λειτουργία τους.
Στη σημερινή «ηλεκτρονική» εποχή η διαρκής, κριτική, δημιουργική και ουσιαστική ενασχόληση με τον έντυπο λόγο γίνεται όλο και πιο επιτακτική. Η δια βίου μάθηση και Εκπαίδευση, μέσω της επαφής με τα βιβλία, είναι στις μέρες μας απαραίτητη όσο ποτέ στο παρελθόν. Έτσι κι αλλιώς, δίχως τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες μια κοινωνία χάνει τη μνήμη της, αφού για τους νέους δεν υπάρχει η δυνατότητα να επικοινωνήσουν με τις εμπειρίες της ανθρωπότητας χωρίς μια σωστά οργανωμένη βιβλιοθήκη που θα λειτουργεί ως ένα συμπληρωματικό σχολείο, σχεδόν με την ίδια αξία που έχει και το πρώτο. Ο ρόλος τους και η πληροφόρηση που παρέχουν είναι πάντα σημαντικά στοιχεία εμβάθυνσης και κοινωνικοποίησης σε όλους τους τομείς της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής. Σου επιτρέπουν να συμμετέχεις ενεργά στην κοινωνία την οποία ζεις. Και οι άνθρωποι οι οποίοι παραμένουν απληροφόρητοι, παραμένουν βασικά εκτός κοινωνίας, αφού όλο και περισσότερο ο πολιτισμός μας τείνει να καταγράφεται από δυαδικά ψηφία. Οι ψηφιακές τεχνολογίες και οι πληροφορίες που μεταδίδουν αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο του αφανισμού ή την πιθανότητα μελλοντικής ή μη προσβασιμότητας, αν δεν εφαρμοστούν οι κατάλληλοι χειρισμοί στα αντίστοιχα ηλεκτρονικά προγράμματα. Ίσως ορισμένες φορές ο παράγοντας τύχη να συμβάλει στη διατήρηση του ψηφιακού υλικού, όπως έκανε και στο παρελθόν με τις πήλινες πλάκες της Κνωσού και της Περσέπολης. Αλλά δεν μπορούμε, βέβαια, να βασιστούμε σ΄ αυτόν αν θέλουμε να μεταβιβάσουμε κατά το δυνατόν ακέραιη στις μελλοντικές γενιές την πολιτιστική μας κληρονομιά. Πρέπει όλοι να συνειδητοποιήσουμε σύντομα ότι ο ψηφιακός κόσμος μπορεί ανά πάσα στιγμή να κινδυνεύσει να καταρρεύσει και η μόνη λύση σε αυτή την απειλή είναι η εφαρμογή ενός στρατηγικού πλάνου Ψηφιακής Διατήρησης σε όλα τα θησαυροφυλάκια της γνώσης.
Για τους παραπάνω λόγους, πρέπει να ενθαρρύνονται οι κατασκευαστές ηλεκτρονικού εξοπλισμού και κατάλληλου για τις βιβλιοθήκες λογισμικού να σκέφτονται μακροπρόθεσμα δημιουργώντας ψηφιακά δεδομένα που θα συντελούν τα μέγιστα στη συνειδητοποίηση της αξίας των πνευματικών προϊόντων και στη διασφάλιση του μέλλοντός τους. Μόνο με τον τρόπο αυτό θα διαμορφωθούν τα κριτήρια και τα τεκμήρια τα οποία αντιπροσωπεύουν, στην ολότητά τους, τις θεωρίες, τα γεγονότα και τα επιτεύγματα κάθε εποχής, ώστε η αλήθεια της Ιστορίας να μελετηθεί ακέραια από τις επόμενες γενιές. Εξάλλου, οι σύγχρονες κοινωνιολογικές θεωρήσεις θέτουν τη γνώση στο επίκεντρο της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής μετεξέλιξης. Σήμερα, βιώνοντας τη μετάβαση από τη Βιομηχανική κοινωνία του 20ου αιώνα στην Κοινωνία της Γνώσης και της Πληροφορίας, στην Κοινωνία της δια βίου Μάθησης, αντιλαμβανόμαστε, στην καθημερινότητά μας, πως οι νέες τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας και οι γενικότερες επιστημονικές εξελίξεις παίζουν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία της «νέας οικονομίας», της οποίας αφετηρία είναι και πάλι ο άνθρωπος και οι ανάγκες του.
Σ' αυτή την Κοινωνία της Γνώσης, όπου η Εκπαίδευση και η δια βίου Μάθηση είναι οι βασικοί μοχλοί ανάπτυξης και προόδου, η ολοκληρωμένη παιδεία αποτελεί τόσο προϋπόθεση, όσο και βασικό εργαλείο για την επιβίωση και την ανάπτυξη μιας χώρας, καθώς δημιουργεί πολίτες που διαθέτουν την απαραίτητη κατάρτιση και τις κατάλληλες ικανότητες και δεξιότητες έτσι ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τον διεθνή ανταγωνισμό σε μια εκ των πραγμάτων διεθνοποιημένη οικονομία.
Κεντρικό ρόλο στη νέα υποδομή μάθησης διαδραματίζουν οι βιβλιοθήκες, ώστε οι νέοι να έχουν τη δυνατότητα να καλλιεργούν τις απαιτούμενες νέες δεξιότητες πρόσληψης της γνώσης. Οι βιβλιοθήκες εν γένει συμβάλλουν στην παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης για όλους, υποστηρίζουν τη λειτουργία ενός ουσιαστικού και ευέλικτου πλαισίου δια βίου μάθησης που περιλαμβάνει τις δυνατότητες για αυτομόρφωση - αυτορρύθμιση συμπεριφοράς και στάσεων και αποτελούν μέρος της βασικής υποδομής για την προώθηση της έρευνας σε όλα τα επίπεδα. Στη σύγχρονη εποχή πληροφόρησης ο ρόλος των βιβλιοθηκών είναι για την εξέλιξη της κοινωνίας πιο καθοριστικός. Η ασυδοσία και η σύγχυση στην πληροφόρηση, ο βομβαρδισμός με παντοειδείς πληροφορίες του σύγχρονου ανθρώπου δημιουργούν ένα ατέλειωτο πρόβλημα σπατάλης σε χρόνο και κυρίως σε πνεύμα. Για αυτό το λόγο οι βιβλιοθήκες οφείλουν να προστατεύουν τον ανυποψίαστο πολίτη από μια τέτοια «δικτατορία του πνεύματος». Οφείλουν να του ανοίξουν νέους ορίζοντες και να δημιουργήσουν ψήγματα υποψίας για την άκριτη και συχνά αναξιόπιστη πληροφόρησή του. Οι βιβλιοθήκες και τα αρχεία έχουν χρέος απέναντι στον ίδιο τον ορισμό τους να προστατεύσουν και να διαφυλάξουν τον κοινωνικό τους χαρακτήρα, δημιουργώντας «ενεργούς πολίτες» με θέση και ρόλο στην πνευματική, καλλιτεχνική και κυρίως πολιτική ζωή.
Στην Κοινωνία της Πληροφορίας όπου η διάχυση των πληροφοριών είναι ανεξάρτητη από γεωγραφικούς περιορισμούς, η δικτυακή και ψηφιακή-τηλεπικοινωνιακή υποδομή είναι απαραίτητη για τη συμμετοχή στη νέα κοινωνία.
Ιδιαίτερα οι ψηφιακές συλλογές που αφορούν την τεκμηρίωση της Ιστορίας και οι νέες υπηρεσίες απομακρυσμένης πρόσβασης για την υποστήριξη της έρευνας και της εκπαίδευσης συντελούν τα μάλα στην ενδυνάμωση όλων εκείνων των στοιχείων που απαρτίζουν, διαφοροποιούν ή συμβάλλουν στην πολιτισμική συνοχή μιας κοινωνίας. Άλλοτε η τεκμηρίωση προηγείται της έρευνας κι άλλοτε την ακολουθεί αποσκοπώντας στην διάδοση και απρόσκοπτη διάθεση των αποτελεσμάτων της, χρησιμοποιώντας πλέον τα εργαλεία των νέων τεχνολογιών της πληροφορικής και του διαδικτύου, τα οποία δημιουργούν συνθήκες εύκολης και εξ’ αποστάσεως πρόσβασης, ελεύθερης και χωρίς λογοκρισία διάδοσης των πληροφοριών, αλλά και ταυτόχρονα δομούν την πληροφορία με τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι αναγνωρίσιμη μέσα στο πλήθος των ηλεκτρονικά προσβάσιμων πληροφοριών στο πλαίσιο του παγκόσμιου ιστού. Όλα τα παραπάνω υποστηρίζονται επαρκώς στις σύγχρονες βιβλιοθήκες, χρησιμοποιώντας την επιστημονική εμπειρία και ανάλυση, αναπτύσσοντας υποδομές, μεταφέροντας και διανέμοντας τεχνογνωσία που βασίζεται στα διεθνή και τα εθνικά πρότυπα και πρακτικές. Ο βασικός στόχος κάθε σύγχρονης βιβλιοθήκης, δηλαδή η συγκέντρωση, επιστημονική τεκμηρίωση, διάδοση τεκμηρίων, εντύπων, παλιών χειρογράφων, τρισδιάστατων αντικειμένων, εικονογραφικού υλικού, μαγνητοσκοπήσεων και των πλέον επιστημονικών-ψηφιακών υποκατάστατων που αφορούν την Ιστορία εντάσσεται σε έναν ενιαίο τεχνολογικό χώρο με πάρα πολλές αλληλεξαρτήσεις και επιρροές. Η συγκέντρωση τεκμηρίων και συλλογών μπορεί να «απλωθεί» στα ακόλουθα τμήματα:
Τμήμα των Αρχείων.
Φωτογραφικό Αρχείο το οποίο αποτελείται από παλιές και νεότερες φωτογραφίες (αρχές του αιώνα ως σήμερα) και περιλαμβάνει ποικίλο υλικό όσον αφορά τη φυσική του υπόσταση: γυάλινες πλάκες, επιχρωματισμένες φωτογραφίες, αρνητικά, σλάιντς, καρτ-ποστάλ και φωτογραφίες, όσο και από την άποψη εμβέλειας περιεχομένου με απεικονίσεις της εξέλιξης της υπαίθρου και της πόλης.
Τόμοι βιβλίων, περιοδικών, εφημερίδων όπου περιλαμβάνεται το σύνολο σχεδόν της ανθρώπινης γνώσης.
Μουσειακές συλλογές. Σε αυτές, με την υποστήριξη των υπευθύνων του αναγνωστηρίου μπορεί ο κάθε ενδιαφερόμενος να χρησιμοποιήσει το υλικό σύμφωνα με τους κανονισμούς λειτουργίας και τους όρους πρόσβασης, ιδιαίτερα για όσα αντικείμενα είναι σπάνια και ιδιαζόντως ευαίσθητα στη χρήση. Η οργάνωση ενός σύγχρονου εργαστηρίου ψηφιοποίησης δισδιάστατων τεκμηρίων που θα διαθέτει τόσο τον απαραίτητο εξοπλισμό, όσο και την τεχνογνωσία και εμπειρία εκ μέρους του προσωπικού του είναι ευχής έργο για κάθε σύγχρονη βιβλιοθήκη που διαθέτει κάποιου είδους μουσειακή συλλογή.
Ο εξοπλισμός ενός τέτοιου εργαστηρίου θα πρέπει να περιλαμβάνει: bookskanner διαστάσεων Α2 με ρυθμιζόμενη επιφάνεια ψηφιοποίησης για την προστασία του δεσίματος των βιβλίων, skanner διαστάσεων Α4 με υποδοχές για τη σάρωση αρνητικών, slides, γυάλινων φωτογραφικών πλακών, skanner διαστάσεων Α4 για τη σάρωση λυτών εγγράφων, file-server για την αποθήκευση του παραπάνω υλικού μεγάλης χωρητικότητας, προσωπικό με μεγάλη εμπειρία σε θέματα ψηφιοποίησης, προστασίας του υλικού, οργάνωσης και επεξεργασίας των ψηφιακών υποκατάστατων.
Το ψηφιακό υλικό διατίθεται έτσι στο διαδίκτυο από web-server που διαθέτει μισθωμένη γραμμή, ώστε να εξασφαλίζεται απρόσκοπτα η πρόσβαση στο ψηφιοποιημένο υλικό ακόμη κι όταν υπάρχει αυξημένη ζήτηση. Η πρόσβαση στο υλικό συνήθως δεν απαιτεί την ύπαρξη ή εγκατάσταση κάποιου εξειδικευμένου προγράμματος καθώς γίνεται μέσω οποιουδήποτε web-browser (φυλλομετρητή) όπως ο Internet Explorer, Mozilla, Netscape Navigator, Firefox, κ.α. Μάλιστα οι Ελληνικές Βιβλιοθήκες και οι Μουσειακές τους Συλλογές έχουν αναπτύξει, σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, μια ιδιαίτερα φιλική εφαρμογή σε περιβάλλον web ώστε ο χρήστης να μπορεί να περιηγηθεί σελίδα-σελίδα το τεκμήριο, ή να κατευθυνθεί αμέσως στην επιθυμητή σελίδα, χωρίς να απαιτούνται υψηλές ταχύτητες σύνδεσης. Σημαντικό στοιχείο θεωρείται η δυνατότητα zoom-in η οποία προσφέρεται ιδιαίτερα στο τεκμήριο φωτογραφιών, αρχιτεκτονικών σχεδίων, χαρτών, πινάκων, και χειρόγραφου υλικού ώστε ο χρήστης να έχει τη δυνατότητα λεπτομερειακής μελέτης του τεκμηρίου, χωρίς να αλλοιώνεται η πιστότητα του αντιγράφου. Επίσης υπάρχει η δυνατότητα εκτύπωσης σε Α4 του ψηφιακού υποκατάστατου, ακόμη κι αν το πρωτότυπο είναι μεγαλύτερης διάστασης έγγραφο.
Για την τεκμηρίωση του παραπάνω υλικού ακολουθούνται τα διεθνή πρότυπα και πρακτικές όπως αυτά έχουν γίνει αποδεκτά από τους αντίστοιχους εθνικούς οργανισμούς όπως η Εθνική Βιβλιοθήκη και τα ΓΑΚ (Γενικά Αρχεία του Κράτους). Με τις συνεχείς αναβαθμίσεις του προγράμματος ΑΒΕΚΤ και του web-server που το συνοδεύει, υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης στον κατάλογο της κάθε βιβλιοθήκης μέσω διαδικτύου και ανάκτησης-ανταλλαγής των βιβλιογραφικών δεδομένων σε μορφή UNIMARC: πρόκειται για ένα πρότυπο ηλεκτρονικής δόμησης της βιβλιογραφικής καταγραφής, το οποίο έχει υιοθετηθεί και ως εθνικό πρότυπο από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.
Όλα τα παραπάνω: πρότυπα, λειτουργίες, διαδικασίες, έχουν ως βασική αρχή την προβλεπόμενη διαλειτουργικότητά τους, τόσο με ομοειδή συστήματα (π.χ. μεταξύ βιβλιοθηκών), όσο και με διαφορετικά (π.χ. μεταξύ αρχείων, μουσείων και βιβλιοθηκών) και βέβαια επειδή μιλάμε για περιβάλλοντα διαδικτύου, αυτό σημαίνει ότι αυτά μπορούν να συνδυαστούν όχι μόνο σε ηλεκτρονικούς καταλόγους του ίδιου οργανισμού, αλλά και σε καταλόγους που βρίσκονται σε διαφορετική γεωγραφική περιοχή (https://argo.ekt.gr, https://www.zephyros.gr). Πάνω σ΄ αυτή την αρχή διαλειτουργικότητας των προτύπων περιγραφής θα πρέπει να δομείται κάθε ανάπτυξη δικτύων τεκμηρίωσης και προβολής της Ελληνικής Ιστορίας και του Ελληνικού Πολιτισμού, εν γένει.
