Οι νέες δομές καταμερισμού εξουσίας, οι οποίες απορρέουν από τη δύναμη των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, διαμορφώνουν τα «πρότυπα» -τα καλούπια- με τα οποία παράγονται και αναπαράγονται οι μορφές της κοινωνίας, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές.
Με μια πρόχειρη ανασκόπηση του περάσματος από τον 20ο στον 21ο αιώνα, παρατηρούμε πως η πολιτιστική ευφορία των τεχνών, η οποία είχε τραφεί από τα μεγάλα οράματα και τις προσδοκίες της βιομηχανικής επανάστασης, άρχισε να αμφισβητείται τις τελευταίες δεκαετίες, όταν βγήκαν στην επιφάνεια οι επιπτώσεις της «προόδου», που διατάραξαν τις ισορροπίες στα οικοσυστήματα από τα οποία εξαρτάται η επιβίωση της ανθρωπότητας επάνω στον πλανήτη Γη. Η αμφισβήτηση αυτή έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη για μια νέα αντιμετώπιση των προβλημάτων της κοινωνίας, με αναζήτηση άλλων «προτύπων» ιδεολογίας και πολιτικής.
Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, τα προβλήματα που ανέκυψαν από την παγκοσμιοποίηση προκαλούν βαθιές ζυμώσεις γύρω από τα ζητήματα ποιότητας της ζωής, ανοίγοντας νέες προοπτικές στην έρευνα. Η μεγάλη πρόκληση που προβάλλεται στον ορίζοντα του 21ου Αιώνα αφορά στο νόημα του Πολιτισμού.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Για ποιόν πολιτισμό μιλάμε; Πολιτισμό στην επιφάνεια της εφήμερης καταναλωτικής επικοινωνίας; Ή Πολιτισμό σε βάθος, που ρυθμίζει τις δομές της κοινωνίας για βιώσιμη ανάπτυξη και ισόρροπη εξέλιξη;
Ρίζες της λέξης Πολιτισμός: Η «πόλη» ως βιότοπος όπου οι «πολίτες», ως ζωντανοί οργανισμοί διαβιούν και δημιουργούν. Είναι γνωστό πως η βιομηχανική επανάσταση επέφερε ριζικές αλλαγές στη δομή της πόλης σε σχέση με τη φύση, αλλά και στη λειτουργία του πολίτη μέσα σε αυτή. Άλλαξαν τα συστήματα παραγωγής και διακίνησης προϊόντων και πληροφοριών, αλλάζοντας τις σχέσεις ανάμεσα στις ποιότητες και στις ποσότητες.
Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, το νόημα του πολιτισμού καθορίζεται από τις κυρίαρχες ιδέες της εποχής, όπως «πρόοδος», «εξέλιξη», «ταχύτητα», οι οποίες αφορούν στην παραγωγή, στην κίνηση και διακίνηση προϊόντων, ανθρώπων και πληροφοριών. Ιδέες που χάραξαν την πορεία της ανθρωπότητας, πρώτα στις σιδηροτροχιές, στα γρανάζια και στους ιμάντες της βιομηχανικής παραγωγής, με επιτάχυνση των ρυθμών ζωής, με την ανάπτυξη των συγκοινωνιών, οι οποίες μετά απογειώθηκαν στους αιθέρες της μεταβιομηχανικής εποχής, μέχρι τα δίκτυα της ψηφιακής πλανητικής επικοινωνίας…
Ιδέες που άλλαξαν τις ποιότητες του χώρου και του χρόνου, όπου προβάλλονται τα οράματα των ατόμων και των κοινωνιών για «ελευθερία», «ευτυχία», «επιτυχία». Οράματα που τροφοδότησαν τις τέχνες μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα.
Οι ρωγμές που διαπιστώνουμε στο οικοσύστημα από την ασυλλόγιστη «εξέλιξη» της ανθρωπότητας, με τη σπατάλη ή την καταστροφή των ζωτικών πηγών ενέργειας, μπορεί να αποτελέσουν αφετηρία για τη αναζήτηση του νοήματος του Πολιτισμού στον 21ο αιώνα, από όπου απορρέει και ο ρόλος της Τέχνης.
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Για ποια επικοινωνία μιλάμε; Επικοινωνία μόνο από τα οπτικοακουστικά ΜΕΣΑ Ή Επικοινωνία και ΜΕΣΑ από τις υλικές δομές και μορφές, φυσικές και τεχνητές;
Βέβαια αυτό που εννοούμε ως «επικοινωνία» στην εποχή μας, σαν «πολιτισμένοι άνθρωποι», περιορίζεται στους οπτικοακουστικούς κώδικες των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (Μ.Μ.Ε.) οι οποίοι διακινούν πληροφορίες. Πληροφορίες σε ασύλληπτες ποσότητες με συνεχώς αυξανόμενες ταχύτητες. Πληροφορίες οι οποίες προβάλλονται σε επίπεδες «οθόνες» τυπογραφικές ή ηλεκτρονικές.
Γιατί όσο επεκτείνεται η κυριαρχία της εικόνας στις εφήμερες και επίκαιρες επιφάνειες της κοινωνίας τόσο συρρικνώνεται και φτωχαίνει το βάθος πεδίου της Επικοινωνίας. Όλα γίνονται πιο ρηχά, πιο εύκολα, πιο αναλώσιμα, πιο εφήμερα…
Προς το τέλος του 20ου αιώνα, οι διαπιστώσεις από τις αρνητικές επιπτώσεις στα οικοσυστήματα άρχισαν να ενεργοποιούν ποιοτικές αλλαγές για την αντιμετώπιση του φυσικού περιβάλλοντος. Σήμερα γνωρίζουμε πόσο σημαντικός είναι ο έλεγχος των βιομηχανικών και τεχνολογικών συστημάτων παραγωγής και αναπαραγωγής, καθώς τα προϊόντα και τα υποπροϊόντα τους καθορίζουν την ποιότητα ζωής, από την μικρή κλίμακα του τοπικού περιβάλλοντος μέχρι την πλανητική κλίμακα που ρυθμίζει την επιβίωση της ανθρωπότητας επάνω στη Γη.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ
Μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, η εξέλιξη των προτύπων της «Αισθητικής» ακολούθησε την πορεία των προτύπων του Πολιτισμού, όπου η ιδέα της «ελευθερίας» του ατόμου σε σχέση με τη συντεταγμένη κοινωνία υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση των καλλιτεχνικών ρευμάτων. «Ελευθερία», που ανέκυψε πρώτα από τις δυνατότητες που επέφεραν οι μηχανές στην επιτάχυνση του χρόνου της παραγωγής αντικειμένων και της λειτουργίας των υπηρεσιών, η οποία πήρε συγκεκριμένη μορφή με το αίτημα για «ελεύθερο χρόνο» σε σχέση με το χρόνο εργασίας. Αίτημα που μετεξελίχθηκε σταδιακά σε «ελευθερία» απέναντι στις διάφορες μορφές εξουσίας.
Παράλληλα οι δυνατότητες των μηχανών άλλαξαν τον τρόπο παραγωγής και αναπαραγωγής των έργων διάφορων τεχνών. Ιδιαίτερα με την εφεύρεση και την εξέλιξη της φωτογραφίας, των τυπογραφικών τεχνών και των άλλων μέσων και τρόπων μηχανικής αναπαραγωγής άλλαξαν και οι τέχνες της απεικόνισης.
Η κοινή-κοινωνική «γλώσσα» της κάθε τέχνης διασπάται σε «αυτόνομες ατομικές εκφράσεις» μέσα στον ευρύτερο πολιτιστικό κατακερματισμό της «ελευθερίας έκφρασης». Αυτή η διάσπαση των «κοινών» κωδίκων σε «ελεύθερες» αποκλίνουσες υποκειμενικές τάσεις καθορίζει τη δομική διαφορά στη λειτουργία των τεχνών πριν και μετά τη βιομηχανική επανάσταση.
Την εξέλιξη του Πολιτισμού την διερευνούμε μέσα από τα έργα τέχνης, τα οποία εμπεριέχουν ουσιαστικές πληροφορίες για το πολιτισμικό επίπεδο της κοινωνίας που τα παρήγαγε. Πληροφορίες για την τεχνική, τεχνολογική, επιστημονική συγκρότηση της κοινωνίας μαζί με πολλές άλλες πληροφορίες που αφορούν σε ήθη, έθιμα και κοινωνικές συμπεριφορές.
Αυτή η ριζική πολιτισμική αλλαγή των μέσων και τρόπων επικοινωνίας διαμορφώνει τις κοινωνίες των ανθρώπων επάνω στον πλανήτη μας σύμφωνα με το νέο «πρότυπο» της παγκοσμιοποίησης. Πρότυπο το οποίο μεταλλάσσει τις βασικές σχέσεις που συντάσσουν κάθε κοινωνία στο χώρο και στο χρόνο: Οι σχέσεις ανάμεσα σε ατομικό - κοινωνικό, σε ιδιωτικό - δημόσιο και σε τοπικό - παγκόσμιο δεν είναι πλέον σαφείς.
Οι «ενέργειες», είτε από φυσικές πηγές, είτε από ανθρώπινες δραστηριότητες, μπορεί να τροφοδοτήσουν «πρότυπα» πολιτισμού προς αντίρροπες κατευθύνσεις:
- Προς τις δημιουργικές-παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, με ποιοτικά κριτήρια για ισόρροπη εξέλιξη και βιώσιμη ανάπτυξη μέσα στο φυσικό και πολιτισμικό οικοσύστημα, ή
- Προς τις μεταπρατικές και εξουσιαστικές δυνάμεις με κριτήρια οικονομικά κερδοσκοπικά ή πολιτικά καιροσκοπικά. Κριτήρια ποσοτικά τα οποία διακινούν και προβάλουν «ελεύθερα» στην αγορά «πολιτιστικά» προϊόντα και υποπροϊόντα, χωρίς κανένα κοινωνικό έλεγχο για τις πιθανές «παρενέργειες» με τις οποίες επιβαρύνουν το επικοινωνιακό περιβάλλον με πολιτισμική ρύπανση, με μακροπρόθεσμες συνέπειες στο οικοσύστημα του αστικού τοπίου.
Άλλωστε τα πρώτα σημάδια της επιβάρυνσης του αστικού τοπίου διαφαίνονται στις όψεις της σημερινής πόλης, όπου οι διαφημίσεις, οι ταμπέλες και τόσα άλλα έργα βιτρίνας για εφήμερες γιορτές και πανηγύρεις λειτουργούν μόνο σαν αναλώσιμο σκηνικό για τα Μ.Μ.Ε. προκαλώντας παρενέργειες με μεγάλο συντελεστή πολιτισμικής ρύπανσης.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ
Όταν μιλάμε για οικοσυστήματα ξεχνάμε συχνά το αστικό οικοσύστημα. Ξεχνάμε πως ο «οίκος» αποτελούσε κάποτε το κύτταρο της πόλης. Ενώ σήμερα η πόλη γίνεται αντιληπτή σαν δίκτυο δρόμων όπου κυριαρχούν κάθε λογής «οχήματα», τα οποία μετακινούν ανθρώπους και εμπορεύματα ή διακινούν οπτικές πληροφορίες με εικόνες και λέξεις για διαφημιστικούς και προπαγανδιστικούς σκοπούς. Αυτή η ριζική αλλαγή στη δομή της πόλης επιφέρει βασικές διαφοροποιήσεις στην οργάνωση του χώρου της πόλης, καθώς από το βασικό κύτταρο τον «οίκο», τον ενταγμένο στο φυσικό και αστικό περιβάλλον, περνάμε στο κινητό κύτταρο, στο «όχημα».
Αυτές οι δομικές αλλαγές στη λειτουργία της σύγχρονης πόλης έχουν επιπτώσεις και στο νόημα του τρέχοντος πολιτισμού, καθώς η κίνηση των οχημάτων διαμορφώνει τον βασικό ιστό της σύγχρονης πόλης, με σοβαρές συνέπειες για την ποιοτική συμβίωση και διαβίωση των πολιτών. Συνέπειες που αγγίζουν συχνά την επιβίωση των ανθρώπων. (Βλ. ατμοσφαιρική ρύπανση και άλλα προβλήματα υγείας που προκαλεί το σύγχρονο αστικό περιβάλλον).
Σήμερα όμως, καθώς άρχισαν να συνειδητοποιούνται αυτά τα προβλήματα, αναδύεται το βασικό αίτημα για ισόρροπη οργάνωση της πόλης με γνώμονα τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες των πολιτών, αλλά και την αποκατάσταση της συνέχειας με το ευρύτερο περιβάλλον, με το φυσικό οικοσύστημα στην αλυσίδα της ζωής. Είναι γνωστό πως η ποικιλία και η αρμονία στις μορφές και στους ρυθμούς της φύσης δημιουργούν το κλίμα μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και εξελίσσεται η ζωή γενικά. Αυτό που έχει αγνοηθεί είναι πως και η κοινωνική ζωή χρειάζεται το αντίστοιχο «πολιτισμικό κλίμα», χρειάζεται την ποικιλία στους ρυθμούς και στις μορφές της πόλης σε μια αρμονική οργάνωση (όσο είναι δυνατόν να γίνει στις σημερινές συνθήκες αστικής ζωής).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναζήτησης της σχετικής ισορροπίας των μορφών και των ρυθμών της πόλης μπορούν να διαμορφωθούν τα κριτήρια για την Αισθητική στο αστικό οικοσύστημα. Μέσα σε αυτό το πεδίο επικοινωνίας οι δημιουργικές μορφές τέχνης μπορεί να συμβάλλουν ουσιαστικά στην Παιδεία για ισόρροπη εξέλιξη του αστικού περιβάλλοντος, στην προοπτική της βιώσιμης ανάπτυξης της κοινωνίας στο χώρο και στο χρόνο.
Βλ. «Αφομοίωση και ανάκτηση της αμφισβήτησης από τα συστήματα επικοινωνίας (media)». Εισήγηση στο Συμπόσιο της Ελληνικής Εταιρίας Αισθητικής, με γενικό θέμα «Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ ΜΕΣΟΝ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗΣ», 14-15 Νοεμβρίου 1997. ΧΡΟΝΙΚΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ, Τόμος 37-38 / 1997-1998 σελ. 273 - Έκδοση του Ιδρύματος Παναγιώτη & Έφης Μιχελή.
