Β
Πρόλογος
Το βιβλίο αυτό, απόρροια της μακρόχρονης ενασχόλησής μου με τα Συναξάρια, τα Μαρτυρολόγια και εν γένει τα Αγιολογικά κείμενα της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου (3ος αι.- 6ος αι. μ.Χ.), αποτελεί τον Γ΄ τόμο της Αγιολογικής μου Τριλογίας, η οποία αναφέρεται στη Μελέτη των Κειμένων των Βίων των Αγίων ως Ιστορικών πηγών. Τα Συναξάρια, τα Μαρτυρολόγια κι οι Βίοι της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου, μελετούμενοι ως ιστορικές πηγές, μας αποκαλύπτουν έναν εξαιρετικά μεγάλο πλούτο παντοειδών πληροφοριών ως προς τα ιστορικά γεγονότα (πολιτικά, στρατιωτικά, κοινωνικά), ως προς τις αντιλήψεις, στάσεις, αξίες της κοινωνίας της υπό μελέτης περιόδου (Πρωτοβυζαντινής), ως προς την κουλτούρα (πνευματική καλλιέργεια) των συγγραφέων τους και του αναγνωστικού τους κοινού και, βέβαια, ως προς την, εν γένει, κοινωνική και οικονομική κατάσταση του βυζαντινού κράτους κατά την πρώιμη περίοδο της ζωής του (3ος – 6ος αι. μ.Χ.).
Κυρίως όμως αποκαλύπτουν, με ενάργεια και αμεσότητα, τη διαπλοκή των κειμένων αυτών με στοιχεία λογοτεχνικής προφορικότητας και προφορικών «μυθικών» παραδόσεων, οι περισσότερες απ’ τις οποίες ανάγονται στην ελληνική αρχαιότητα. Το γεγονός αυτό αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα πολιτιστική πρωτοτυπία η οποία ενοποιεί, συνδέοντάς τες με εσωτερικά λεπτά νήματα, τις δυο ομόριζες συνιστώσες της λογοτεχνικής δημιουργίας: την προφορική λογοτεχνική παράδοση και την αντίστοιχη γραπτή. Ακόμη ενοποιεί και συνδέει με άρρηκτους δεσμούς την αρχαία ελληνική λαϊκή και λόγια σκέψη και φιλοσοφία με την αντίστοιχη βυζαντινή.
Η εργασία και η συγγραφέας οφείλουν τα μέγιστα στην Βάσω Ηλιάδη, χωρίς την ηθική και πρακτική συμπαράσταση της οποίας, δεν θα ήταν δυνατόν να φτάσει ποτέ η μελέτη αυτή στην ολοκλήρωσή της. Για μια ακόμη φορά της εκφράζω την πιο βαθιά μου ευγνωμοσύνη.
Αμαλία Κ. Ηλιάδη
Τρίκαλα, Ιούνιος 2003.
Εισαγωγή
Μελετώντας τα αγιολογικά κείμενα των πρώτων χριστιανικών χρόνων (1ος – 3ος αι. μ.Χ.) και της πρώιμης βυζαντινής περιόδου (3ος – 6ος αι. μ.Χ.), αποδελτίωσα σωρεία πληροφοριών οι οποίες φωτίζουν, από πολλές απόψεις, το πολύπτυχο μιας πολύπλοκης, αντιφατικής και μεταβατικής κοινωνίας όπως η κοινωνία της πρωτοβυζαντινής περιόδου. Οι ίδιες οι πληροφορίες με την ιδιόμορφη φύση τους κατευθύνουν το μελετητή στον εντοπισμό βασικών θεματικών περιοχών προς ανάλυση και μελέτη.
Παρακάτω αναφέρω τις βασικές αυτές θεματικές περιοχές με σκοπό τη σφαιρική κατόπτευση της φύσης του υλικού μου (αγιολογικών κειμένων πρωτοβυζαντινής περιόδου).
Βασικά θέματα προς μελέτη
1. Η Ελληνική αρχαιότητα (τέχνη, θρύλοι, μύθοι, παραδόσεις, συγκροτημένη μυθολογία, ναοί κ.ά. πολιτισμικά στοιχεία) όπως συναντάται στα αγιολογικά κείμενα. Η στάση των κειμένων αυτών απέναντί της:
α) πάντα αρνητική επιφανειακά
β) όμως πέρα από την επιφάνεια, στο βάθος των πραγμάτων, η αρχαία ελληνική σκέψη, ο πολιτισμός, η μυθολογία και η παράδοση διεμβολίζουν τα αγιολογικά κείμενα και επιβιώνουν μέσω αυτών: πολλά στοιχεία της ελληνικής αρχαιότητας ιχνηλατούνται στα Μαρτυρολόγια και στα Συναξάρια απ’ τον 2ο – 3ο αι. ως τον 6ο μ.Χ. αιώνα.
2. Έμφαση στους αρχαίους θρύλους και μύθους που «περνούνε» στα αγιολογικά κείμενα, είτε αυτούσιοι είτε σε παραλλαγές (ελαφρώς παραλλαγμένοι).
3. Βασανιστήρια μαρτύρων: τρόποι, «μηχανές», φρικτές επινοήσεις βασανισμού.
4. Πλούσιοι και φτωχοί μάρτυρες και άγιοι κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Κοινωνικά στρώματα και θρησκεία, σχέση άλλοτε ανάλογη και άλλοτε αντίστροφη.
5. Φανατισμός και μισαλλοδοξία: διατάραξη οικογενειακών δεσμών και σχέσεων. Ιδεολογίες, θρησκευτικές ιδεολογίες ιδίως, και θρησκείες αποδεικνύονται, σε πολλές περιπτώσεις αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου των πρώτων χριστιανικών αιώνων (χρόνων), ισχυρότερες απ’ τη συγγένεια του αίματος: γονείς προδίδουν τα παιδιά τους και το αντίστροφο πράγμα που οδηγεί σε χαλάρωση του κοινωνικού ιστού και της οικογενειακής αλληλεγγύης (βία, φόβος, καχυποψία).
6. Υπερβολές στους αριθμούς των προσηλυτισθέντων στο Χριστιανισμό.
7. Θαύματα: αντανάκλαση των ατομικών και κοινωνικών αναγκών (π.χ. θεραπείες μεταδοτικών ασθενειών όπως η λέπρα κ.τ.λ.).
8. Πρώτα σημάδια ανόδου του Χριστιανισμού - αγιότητα και εξουσία. Μεταστροφή ηγεμόνων στο Χριστιανισμό: αρχή αυτοκρατορικής προστασίας προς την καινούρια, προηγουμένως διωκόμενη απηνώς, θρησκεία και βαθμιαία καθιέρωσή της ως μοναδικής επίσημης θρησκείας του κράτους.
9. Ιστορικές και γεωγραφικές πληροφορίες για τόπους, ταξίδια (δρομολόγια), ναούς, μοναστήρια, αυτοκράτορες, ηγεμόνες και εν γένει πρόσωπα και πράγματα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, λιγότερο γνωστά από άλλες πηγές.
10. Αντιλήψεις, ιδέες, στάσεις για τα δύο φύλα (άνδρα-γυναίκα) σε σχέση με την αγιότητα.
11. Επαγγέλματα (επαγγελματικές κατηγορίες: στρατός, κατώτερα επαγγέλματα: σκηνοποιοί κ.τ.λ., ευγενείς, πλούσιοι γαιοκτήμονες με μεγάλη μόρφωση (θύραθεν παιδεία), δούλοι κ.τ.λ.
12. Αιρέσεις και καταπολέμησή τους (Οικουμενικές Σύνοδοι).
13. Προφορικότητα - προφορικός πολιτισμός και διαπλοκή τους με τα αγιολογικά κείμενα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου. Πολλές προφορικές λαϊκές διηγήσεις και παραμύθια, στα βασικά τους στοιχεία δομής και περιεχομένου, ιχνηλατούνται στα αγιολογικά κείμενα ως πλέγμα, ιστός και καμβάς του ξετυλίγματος της υπόθεσης - ιστορίας του βίου ενός αγίου. Αυτή η διάσταση προκύπτει απ’ τη μελέτη των αγιολογικών κειμένων της πρώιμης βυζαντινής περιόδου σε σχέση με την ελληνική αρχαιότητα και κυρίως σε σχέση με τους αρχαίους ελληνικούς μύθους. Αυτού του είδους η οπτική γωνία καθορίζει και το κύριο θέμα της μελέτης μου: ο κεντρικός άξονας γύρω απ’ τον οποίο επικεντρώνω την ανάλυσή μου είναι ακριβώς η προφορικότητα, λαϊκότητα και παραμυθιακότητα των αγιολογικών κειμένων που, είτε γράφτηκαν είτε αναφέρονται στην πρωτοχριστιανική και πρωτοβυζαντινή περίοδο (2ος – 6ος αιώνας μ.Χ.), παρουσιάζουν κοινά σημεία αναφοράς με πανάρχαιους κι αρχαίους μύθους.
Άλλωστε, το μεγαλείο της κλασσικής ηθικής, κατά τον Έρασμο είναι, ήταν και θα εξακολουθεί να είναι τεράστιο: «Ασφαλώς κανείς δεν μπορεί να ονομάσει κοσμικό κάτι που τρέφει την ευσέβεια και οδηγεί στην τελειοποίηση της ψυχής. Γι’ αυτή τη βελτίωση η πρώτη θέση ανήκει δικαιωματικά στην Αγία Γραφή. Κι όμως πολλές φορές μου συμβαίνει να ανακαλύπτω λόγους αρχαίων συγγραφέων... των οποίων η καθαρότητα, η αγιότητα και, θα μπορούσα να πω, η θεία προέλευση, μου δημιουργούν τέτοια εντύπωση, ώστε δεν μπορώ να μην πιστέψω ότι το χέρι τους είχε σαν οδηγό το Θεό. Άλλωστε το πνεύμα του Χριστού βρίσκεται στα αρχαία κείμενα περισσότερο απ’ ό,τι μπορούμε να φανταστούμε». (Εράσμου - Συνομιλίες).
Κεφάλαιο 1ο
Θρύλοι για Αγίους και Μάρτυρες.
α) Η ανακάλυψη της «απάτης».
Ήρθε μια εποχή στην εξέλιξη του αρχαίου κόσμου που οι παλιές πεποιθήσεις παρήκμασαν και καινούριες θρησκείες και ηθικές ξεπήδησαν, σε κάθε περιοχή, απ’ τα ερειπωμένα κατάλοιπα των παλιών θρησκειών. Η Ασία είχε περάσει από μια παρόμοια φάση εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα κατά την οποία ο Βούδας και ο Κομφούκιος κατέδειξαν την αληθινή, κατά τη γνώμη τους ηθική: την απόρριψη όλων των θρησκειών. Υπήρχαν φιλόσοφοι στην Ευρώπη οι οποίοι κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα, αφού η Αρχαία Ελλάδα είχε, ήδη, παράξει αρκετές σχολές σκεπτικών φιλοσόφων. Όμως ο Ελληνορωμαϊκός κόσμος ήταν τόσο γεμάτος με «προκαταλήψεις» και ριζωμένες παραδοσιακές αντιλήψεις ώστε η «πρόοδος», γενικά, πήρε τη μορφή μιας καινούργιας θρησκείας. Εκατοντάδες θρησκείες πρόσφεραν τους μύθους τους και επεδείκνυαν τα τελετουργικά τους στις κοσμοπολίτικες πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Εκατοντάδες μεταρρυθμιστές, απ’ την Περσία ως την Ισπανία, δυσανασχετούσαν και βρυχώνταν κατά της αμαρτίας και της προκατάληψης, σχηματίζοντας μικρές «σέκτες» σ’ αυτή την εποχή της πορφύρας και του χρυσού, για να καλλιεργήσουν στα όριά τους τη σκληραγωγία και την αυστηρή αρετή της εγκράτειας.
Ο Ιησούς ήταν ένας απ’ αυτούς. Και μάλιστα ένας απ’ τους πιο αινιγματικούς και «σκοτεινούς» μεταρρυθμιστές. Καμιά αυθεντική φιλολογική μαρτυρία δεν τον αναφέρει παρά μόνο εκατό χρόνια μετά το θάνατό του. Μόλις και μετά βίας μπορούμε να σκιαγραφήσουμε την προσωπικότητά του απ’ τις μοναδικές φιλολογικές μαρτυρίες που μπορούμε να εμπιστευτούμε. Ξέρουμε πως το άτεγκτο πλαίσιο του Ιουδαϊσμού είχε, όπως άλλωστε κι όλων των άλλων θρησκειών, υποχωρήσει στις «λύσεις» της νέας σκέψης: υπήρχαν ακόμη Φαρισαίοι ή Φονταμενταλιστές. Αλλά υπήρχαν επίσης Σαδδουκαίοι, φιλελεύθεροι και ανθρωπιστές Ραββίνοι, όπως ο Χιλλέλ, εκλεκτικοί φιλόσοφοι όπως ο Φίλων και ασκητικοί επαναστάτες και «Καθαροί» όπως οι Εσσαίοι και οι «Θεραπευτές». Απ’ την τελευταία κατηγορία ξεπηδά, πολύ αινιγματικά, η μορφή του προφήτη της Ναζαρέτ που διδάσκει και μεταδίδει ένα και μόνο διακριτό μήνυμα: την έλευση του τέλους του κόσμου, το οποίο οι οπαδοί του είναι πρόθυμοι να διαδώσουν όταν πλέον πληρώνει το τίμημα της επανάστασής του (σταυρικός θάνατος).
Ο Ιησούς με το θάνατό του βυθίστηκε στην αφάνεια και τη σκοτεινιά του ταπεινού λαού της Γαλιλαίας. Οι πιο ένθερμοι οπαδοί του, σύμφωνα και με τα Ευαγγέλια, επέστρεψαν στις εστίες τους. Δέκα χρόνια αργότερα μικρές ομάδες ασήμων ανδρών και γυναικών τελούσαν δείπνο στ’ όνομά του σ’ έναν αριθμό ελληνικών και ρωμαϊκών πόλεων. Η καινούργια «αίρεση» που αναφαίνεται είναι απ’ τις λιγότερο επιτυχείς, τις λιγότερο αξιοσέβαστες σ’ αυτό το διασπασμένο θρησκευτικά κόσμο. Βέβαια, αργότερα τα πράγματα άλλαξαν για τους χριστιανούς. Γιατί ο χριστιανισμός, όπως και ο Ιησούς, γεννήθηκε σε στάβλο αλλά μέσα σε λίγους αιώνες άρχισε να «ζει» στα παλάτια των αυτοκρατόρων της Ρωμαϊκής Πολιτείας. Ο Χριστιανισμός, αρχικά, αρνήθηκε να συγχρονιστεί και να συγχωνευτεί με την πιο ισχυρή αυτοκρατορία του τότε γνωστού κόσμου όμως μέσα σε τρεις, τέσσερις αιώνες «κυρίευσε» αυτή την αυτοκρατορία και ύψωσε στους βωμούς της τον ταπεινό λαό -δούλους, γυναίκες, νεαρά εκλεπτυσμένα κορίτσια και αγόρια- ο οποίος αψήφησε τα βασανιστήρια των διωγμών και «αρωμάτισε» τον παρηκμασμένο κόσμο της αρχαιότητας με την ευωδία της εκούσιας θυσίας.
Αυτό το θρίαμβο του Χριστιανισμού μέσω των πρώτων Μαρτύρων και Αγίων του θα προσπαθήσω να προσεγγίσω με ανοιχτό μυαλό, εξετάζοντας το «σώμα» - corpus των αγιολογικών κειμένων, τα οποία προσέδωσαν μοναδική δόξα και ακατανίκητη δύναμη στην Αρχαία Εκκλησία.
Από τον δεύτερο ή απ’ το τέλος του πρώτου αιώνα μ.Χ. και μετά, η νέα θρησκεία άρχισε ομολογουμένως να θρέφεται με αμφίβολης ποιότητας και αμφίβολης συνοχής φιλολογικά κατασκευάσματα (απόκρυφα ευαγγέλια, θρύλους για την παιδική και εφηβική ηλικία του Ιησού κ.τ.λ.). Στην αρχή των διωγμών άνοιξε έτσι στους «παραχαράκτες» ένα καινούργιο και μεγαλειώδες πεδίο: αυτό της κατασκευής και συγγραφής θρυλικών, ελκυστικών ιστοριών. Πολύ σωστά και φυσικά οι πρώτοι χριστιανοί αποθησαύρισαν τη μνήμη και τα κατάλοιπα των λίγων ιερέων τους και των απλών παρθένων και ματρώνων που προτίμησαν να πεθάνουν παρά να προδώσουν τη χριστιανική τους πίστη. Με τον τρόπο αυτό, οι κατά τόπους Εκκλησίες, όπως ήταν φυσικό, απόκτησαν περηφάνια για τον αριθμό των μαρτύρων τους, για την ομορφιά της θεάρεστης ζωής τους, για τα θαύματά τους, ακόμη και για την ευγενή τους καταγωγή ή την υψηλή κοινωνική τους θέση.
Αυτή η φιλολογία που υπήρχε, ήδη, τον 4ο αιώνα μ.Χ. είναι ασήμαντη, ως προς τον όγκο της, σε σχέση με την αγιολογική παραγωγή του Πρώιμου Μεσαίωνα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Πάπας Δαμάσιος σε τοπική Σύνοδο που συγκάλεσε στη Ρώμη ανάμεσα στο 370 και στο 380 μ.Χ. περιλαμβάνει στον πρώτο κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων που εξέδωσε η Ρώμη, την περίφημη πλαστή επιστολή του βασιλιά Αύγαρου προς τον Ιησού και την αντίστοιχη απαντητική του Ιησού προς τον Αύγαρο της Έδεσσας στη Συρία. Οι επιστολές αυτές όπως κι άλλα παρόμοια γραπτά κείμενα καταδικάστηκαν ως ψευδείς, ως πλαστογραφίες. Όμως, φυσικά, οι πιστοί συνέχισαν να τις διαβάζουν εφόσον δεν θεσπίστηκαν τιμωρίες για την απαγόρευση της ανάγνωσής τους.
Μεγάλο μέρος αυτής της φιλολογικής παραγωγής ήταν τόσο γκροτέσκο (χονδροειδές και υπερβολικό) όσο οι μύθοι και οι θρύλοι που κυκλοφορούσαν στον ελληνορωμαϊκό κόσμο.
Μια σειρά από καθολικούς λογίους και ταυτόχρονα εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, η οποία αρχίζει το 17ο αιώνα και φτάνει ως τις μέρες μας, έχει να επιδείξει σταθερή ενασχόληση με το πρόβλημα της «εκκαθάρισης» των Μαρτυρολογίων και των Βίων από ψεύδη, ιστορικές παραχαράξεις και υπερβολές. Απ’ αυτούς τους λόγιους που με κριτικό πνεύμα προσέγγισαν τα Αγιολογικά κείμενα της Αρχαίας Εκκλησίας, αναφέρω ενδεικτικά τους παρακάτω:
1. Καρδινάλιος Baronius, Βιβλιοθηκάριος της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, που το 1600 εξέδωσε την Εκκλησιαστική του Ιστορία με τίτλο «Annales Ecclesiastici».
2. Πατήρ Pagi, μορφωμένος Φραγκισκανός Μοναχός που αναθεώρησε την Εκκλησιαστική Ιστορία του Baronius.
3. Μ. Le Nain de Tillemont, Γάλλος ιερέας του β΄ μισού του 17ου αιώνα, ο οποίος έγραψε το μνημειώδες έργο «Αναμνήσεις για την ανασύνθεση και υποστήριξη της Εκκλησιαστικής Ιστορίας των έξι πρώτων αιώνων». Το έργο αυτό εμφανίστηκε μετά τον θάνατό του το 1698 και φτάνει μόλις στην εποχή των Μαρτύρων (τόμος V), πράγμα που σημαίνει ότι το φιλόδοξο έργο του M. Le Nain de Tillemont έμεινε ανολοκλήρωτο.
4. Ορθολογιστές κριτικοί όπως οι: Robertson, Drews, Smith, Couchoud κ.ά.
5. Ο λόγιος Πάπας Βενέδικτος XIV κατά κόσμον Prosper Lambertini, φίλος του Βολταίρου, που αναθεώρησε και αναμόρφωσε το Μαρτυρολόγιο.
6. Ο Ιησουΐτης και Βολλανδιστής πατέρας Hippolyte Delehaye. Οι Βολλανδιστές γενικά είναι οι Ιησουΐτες «σύντροφοι» και διάδοχοι του Bollandus ο οποίος το 17ο αιώνα συνέστησε μια πολύτομη συλλογή των «Πράξεων των Αγίων».
β) Οι «Αληθινοί» Διωγμοί (Διωγμοί Χριστιανών στην Περσία απ’ τους αιρετικούς, απ’ τον Ιουλιανό τον Αποστάτη).
Ο Λακτάντιος, ο χριστιανός ιστορικός του 4ου αιώνα μνημονεύει το μεγάλο διωγμό του Νέρωνα τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Χριστού και είκοσι χρόνια μετά το Διωγμό του Δομιτιανού. Αρκετά αργότερα, για την ακρίβεια τριάντα χρόνια μετά, ο Τραϊανός ανανέωσε την αιματηρή προσπάθεια της εξόντωσης του χριστιανισμού.
Πάντως για να ‘μαστε συνεπείς με την ιστορική αλήθεια δεν μπορούμε να παραδεχτούμε ότι έγιναν περισσότεροι από τρεις Γενικοί, Μεγάλοι Διωγμοί. Αυτό το συμπέρασμα βγάζει ο καθηγητής Gwatkin, ιστορικός της Εκκλησιαστικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge στο γνωστό του βιβλίο «Dictionary of Religion and Ethics». Ο Δέκιος και ο Διοκλητιανός τον 3ο και 4ο αιώνα ανακήρυξαν Γενικούς Διωγμούς. Ο Βαλεριανός τον 3ο αιώνα πιθανώς έκανε το ίδιο με ηπιότερο τρόπο. Οι υπόλοιποι διωγμοί υπήρξαν περιφερειακές, τοπικής εμβέλειας κινήσεις κατά των αντιπαθών χριστιανών.
Γιατί όμως η Ρώμη, μια απ’ τις πιο ανεκτικές δυνάμεις, πραγματοποίησε Διωγμούς κατά των χριστιανών; Κάθε αυτοκράτορας είχε τους δικούς του λόγους να υποστηρίζει ή να ενδυναμώνει ένα νόμο. Ο παλιότερος ρωμαϊκός νόμος, ο νόμος των Δώδεκα Τραπεζών, απαγόρευε σ’ οποιονδήποτε να εξασκεί κάποια θρησκεία που δεν είχε επίσημα αναγνωριστεί απ’ το κράτος. Αλλά απ’ την άλλη μεριά το κράτος ήταν αξιοσημείωτα φιλόξενο και αναγνώριζε όλα τα είδη των θρησκειών. Ο χριστιανισμός, όμως, ήταν μισητός κυρίως για τρεις λόγους: πρώτα και απ’ την αρχή εξαιτίας του ότι οι συγκεντρώσεις του ήταν μυστικές και γενικά νυχτερινές. Γι’ αυτό το λόγο συχνά θεωρούνταν όργια αν όχι συνομωσίες. Δεύτερον οι χριστιανοί μιλούσαν με απύθμενη περιφρόνηση για τις αντιλήψεις των παγανιστών - ειδωλολατρών γειτόνων τους, που λάτρευαν τις επίσημες θεότητες της Ρώμης. Τρίτον και καθώς ο καιρός περνούσε, όσο οι δυσκολίες της αυτοκρατορίας αυξάνονταν σε αναλογία με παλιότερες εποχές, οι Χριστιανοί γίνονταν, αντίστοιχα, περισσότερο απειθείς, αρνούμενοι τη στρατιωτική υπηρεσία και σχεδόν λιποτακτούσαν απ’ το στρατό.
Στον Ρωμαίο ιστορικό Τάκιτο υπάρχει η περιγραφή του Διωγμού του Νέρωνα μισόν αιώνα αργότερα, για την οποία ορισμένοι λόγιοι υποπτεύθηκαν ότι δεν είναι απολύτως γνήσια και ήγειραν την υπόνοια «χριστιανικής» επέμβασης στο κείμενο του Τάκιτου. Τα χωρία της περιγραφής δεν αναφέρουν μόνο ότι ο Ιησούς σταυρώθηκε επί Ποντίου Πιλάτου αλλά και το μαρτύριο αμέτρητης πληθώρας χριστιανών στη Ρώμη ενώ κάτι παρόμοιο συνέβη δύο αιώνες αργότερα. Έτσι η συγκεκριμένη φράση του Τάκιτου παραμένει εξαιρετικά αμφίβολη. Ωστόσο ο τρόπος γραφής του μακρόσυρτου και πυκνογραμμένου κειμένου, το μίσος κατά του παρανοϊκού Νέρωνα που εξαπλώθηκε σ’ όλη τη χριστιανική εκκλησία, η κόκκινη λάμψη κάποιων διωγμών στην Αποκάλυψη, ο ισχυρισμός ότι ο Παύλος οδηγούνταν σιδηροδέσμιος στη Ρώμη, όλα αυτά συνέτειναν στην άποψη για έναν πολύ αυστηρό διωγμό. Ο Νέρωνας, που ήταν βέβαια ανισόρροπο και διαταραγμένο μυαλό, υπήρχε υπόνοια πως έβαλε φωτιά στη Ρώμη, για να έχει τη δόξα να την ξαναχτίσει. Στη συνέχεια κατηγόρησε για την πυρκαγιά τους χριστιανούς και τους τιμώρησε ανελέητα. Όμως δεν έχουμε λόγο να πιστέψουμε ότι τους εξετέλεσε έξω από τη Ρώμη.
Ο πρώτος μάρτυρας του διωγμού του Νέρωνα είναι ο Άγιος Παυλίνος στου οποίου τον βίο υπάρχει μια αναφορά στον κυβερνήτη της Τοσκάνης. Όμως, κατά την έρευνα του Tillemont, τέτοιος κυβερνήτης Τοσκάνης δεν υπήρξε στην εποχή του Νέρωνα. Και ο ίδιος ερευνητής καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ζωή του Παυλίνου δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια και εγκυρότητα. Ο Tillemont εξετάζει μια σειρά από βίους εκτός του Αγίου Παυλίνου, όπως του Αγίου Τορπέτου, του Βιταλίου, του Ουρσικίνου, και για όλους διαπιστώνει ασύστολη πολυλογία, που συσκοτίζει ονόματα και γεγονότα, και τρομερή σύγχυση ιστορικών περιστατικών και χρονολογιών.
Στους βίους του Αγίου Γερβασίου και Προτασίου μνημονεύεται ένα πραγματικά ενδιαφέρον περιστατικό: τον 4ο αιώνα ο Άγιος Αμβρόσιος, επίσκοπος Μεδιολάνων, ήλθε σε σκληρή σύγκρουση με την αυτοκράτειρα, που ήταν μεν χριστιανή αλλά αρειανή. Για να «αναφλέξει» και να διατηρήσει το ζήλο των Ορθοδόξων πιστών ο Άγιος Αμβρόσιος, όπως παραδίδει η ιστορία, κατευθύνθηκε από μια σειρά οραμάτων να σκάψει στη γη για να ανακαλύψει τα σώματα των παραπάνω πρώιμων μαρτύρων. Έτσι ήρθαν στο φως τα πολύτιμα σώματα του Γερβασίου και του Προτασίου. Τα σώματα ήταν πολύ μεγάλα σε μέγεθος και ο Tillemont παραθέτει την εξήγηση του Αμβροσίου γι’ αυτό, σύμφωνα με την οποία το μεγάλο μέγεθος αποδεικνύει την αρχαιότητα καθώς οι άνθρωποι στα παλιά, καλά χρόνια υπήρξαν πιο μεγάλοι σε μέγεθος και σπουδαιότητα. Ο άγιος Αυγουστίνος που κατά σύμπτωση βρισκόταν τότε στο Μιλάνο μας δίνει την πληροφορία πως τα σώματα παρέμειναν με θαυματουργικό τρόπο αδιάφθορα, ενώ ο Αμβρόσιος μας αποκαλύπτει πως εν τέλει βρήκε μόνο κόκαλα. Τελικά ο Tillemont αποδεικνύει πως η παράξενη ιστορία του Γερβασίου και Προτασίου στηρίχτηκε σε κατεσπαρμένα και αμφίβολης ποιότητας έργα του Αμβροσίου Μεδιολάνων.
Η αλήθεια είναι πως κανείς σήμερα δεν μπορεί να γνωρίζει ακριβώς πόσοι χριστιανοί θανατώθηκαν απ’ τις ρωμαϊκές αρχές κατά τη διάρκεια των διωγμών. Τον αριθμό των μαρτύρων που υπολογίζει ο Tillemont, o Bολλανδιστής Delehaye τον μειώνει κατά μια εκατοντάδα και άλλοι ανεξάρτητοι κριτικοί ακόμη περισσότερο.
Οι αυτοκράτορες Δέκιος (249 - 251μ.Χ.), Βαλεριανός (257μ.Χ.) και Διοκλητιανός (303μ.Χ.) εξαπέλυσαν γενικούς και συστηματικούς διωγμούς κατά των Χριστιανών. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία στο μυαλό οποιουδήποτε ιστορικού πως στην προσπάθειά τους να καταπιέσουν, να εξοντώσουν ή να ελέγξουν το χριστιανισμό -αρχικά και σε κάθε περίπτωση με τις ελαφρότερες ποινές- επεδίωκαν παράλληλα να διατηρήσουν τον πλούτο του κράτους που την εποχή εκείνη βρισκόταν σε παρακμή. Ο καθηγητής Gwatkin παρατηρεί πως πολλοί χριστιανοί ήταν απρόθυμοι να υπερασπίσουν την αυτοκρατορία και απ’ την άλλη μεριά έτειναν στο να καλωσορίσουν τους Γότθους και τους Πέρσες ως ελευθερωτές. Τα διατάγματα του Διοκλητιανού σχίστηκαν από χριστιανούς στο ίδιο του το παλάτι που προστάτευε τα γυναικόπαιδά του. Πριν το Διοκλητιανό η Εκκλησία είχε διανύσει σαράντα χρόνια ειρηνικής ζωής και είχε αναπτυχθεί επαρκώς, ώστε να καταστήσει τη διδασκαλία της γεγονός μεγάλης σημασίας. Παρόλα αυτά, σε κανένα από τα τρία διατάγματα του Διοκλητιανού δεν επιβάλλεται η θανατική ποινή ως τιμωρία.
Διωγμοί Χριστιανών στην Περσία.
Καθώς το Ευαγγέλιο εξαπλωνόταν στην Περσία, οι ειδωλολάτρες ιερείς που λάτρευαν τον ήλιο, θορυβήθηκαν και φοβήθηκαν για την απώλεια της επιρροής τους πάνω στα μυαλά των ανθρώπων και στις περιουσίες τους. Ο αυτοκράτωρ Σαπώρ που έτρεφε μια φυσική αντιπάθεια προς το Χριστιανισμό, εύκολα πίστευε σ’ ό,τι λεγόταν κατά των Χριστιανών και γι’ αυτό έδωσε διαταγές να τους εκτελούν σ’ όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας του. Έτσι, πολλοί επιφανείς εκπρόσωποι της εκκλησίας και του κράτους μαρτύρησαν επί της βασιλείας του.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος, μιλώντας για τις νίκες του απέναντι σε αντίπαλους αυτοκράτορες της εποχής του, είπε τα παρακάτω: «Όλους αυτούς τους υπέταξα μόνο με την πίστη στο Χριστό. Γιατί ο Θεός ήταν ο βοηθός μου που μου έδωσε τη νίκη στη μάχη και μ’ έκανε θριαμβευτή στους εχθρούς μου. Γι’ αυτό μου χάρισε ένα τόσο τεράστιο βασίλειο το οποίο εκτείνεται από τον δυτικό ωκεανό σχεδόν μέχρι τα έσχατα μέρη της ανατολής. Για την απόκτηση αυτής της επικράτειας (αυτοκρατορίας) δεν προσέφερα θυσίες σε αρχαίες θεότητες ούτε έκανα χρήση της γοητείας ή θεοποίηση, παρά μόνο προσέφερα - έκανα προσευχές στον Παντοδύναμο Θεό και ακολούθησα τον σταυρό του Χριστού. Αγαλλίαση θα νιώσω αν ο θρόνος της Περσίας γνωρίσει, επίσης, δόξα με το να αγαλλιάσει τους Χριστιανούς. Έτσι, κι εσείς με εμένα και αυτοί με εσάς, είθε να χαρούν όλοι μαζί την ευτυχία.
Ως αποτέλεσμα αυτής της έκκλησης, ο διωγμός, προς στιγμήν, σταμάτησε, αλλά αναζωπυρώθηκε στα κατοπινά, όταν ένας άλλος βασιλιάς κατόρθωσε να ανεβεί στο θρόνο της Περσίας.
Διωγμοί από Αρειανούς αιρετικούς.
Ο ιδρυτής της Αρειανής αίρεσης ήταν ο Άρειος, ένας αυτόχθονας της Λιβύης και ιερέας στην Αλεξάνδρεια, ο οποίος κατά το 318 μ.Χ., άρχισε να δημοσιεύει τις διαφωνίες του. Αφορίστηκε από μια σύνοδο που αποτελούνταν από Λίβυους και Αιγύπτιους επισκόπους και αυτή η καταδίκη επιβεβαιώθηκε από την οικουμενική σύνοδο της Νίκαιας, το 325 μ.Χ. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, οι Αρειανοί βρήκαν τρόπους να αποσπάσουν για τους εαυτούς τους τη χάρη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, γιου του και διαδόχου του στην Ανατολή. Και άρχισε ένας διωγμός εναντίον των ορθοδόξων Επισκόπων και του κλήρου. Ο ένδοξος Αθανάσιος και άλλοι επίσκοποι καθαιρέθηκαν και οι θέσεις τους γέμισαν από Αρειανούς.
Στην Αίγυπτο και στη Λιβύη, τριάντα επίσκοποι μαρτύρησαν και πολύ άλλοι χριστιανοί βασανίστηκαν άγρια. Και το 386 μ.Χ. ο Γεώργιος, ο Αρειανός επίσκοπος της Αλεξάνδρειας με την εγγύηση του αυτοκράτορα, άρχισε ένα διωγμό σε αυτή την πόλη και στα προάστειά της και τον συνέχισε με την πιο στυγνή αυστηρότητα. Βοηθήθηκε σε αυτή τη διαβολική πράξη από τον Κατωφόνιο, κυβερνήτη της Αιγύπτου, τον Σεβάστιο, στρατηγό των αιγυπτιακών δυνάμεων, τον θησαυροφύλακα, και τον Ηράκλειο, έναν Ρωμαίο αξιωματούχο.
Οι διώξεις τώρα μαίνονταν με τέτοιο τρόπο ώστε ο κλήρος διώχτηκε απ’ την Αλεξάνδρεια, οι εκκλησίες σφραγίστηκαν, και τα σοβαρά παραπτώματα που διαπράχθησαν από τους Αρειανούς αιρετικούς ήταν τόσο φοβερά όσο εκείνα που είχαν διαπραχθεί από τους παγανιστές ειδωλολάτρες. Αν ένας άνθρωπος που κατηγορούνταν πως ήταν χριστιανός, δραπέτευε, έπειτα όλη του η οικογένεια εξολοθρεύονταν και οι απόγονοί της φυλακίζονταν.
Διωγμός υπό τον Ιουλιανό τον Αποστάτη.
Αυτός ο αυτοκράτορας ήταν γιος του Ιούλιου Κωνστάντιου και ανιψιός του Κωνσταντίνου του Μεγάλου. Σπούδασε τις αρχές της Γραμματικής υπό την καθοδήγηση του Μαρδόνιου, ενός ευνούχου και ένθερμου υποστηρικτή της Κωνσταντινούπολης. Ο πατέρας του τον έστειλε, μετά από λίγο καιρό, στην Νικομήδεια, για να μυηθεί στην χριστιανική θρησκεία από τον επίσκοπο Ευσέβιο, τον υποτελή του, αλλά οι αρχές του διαφθάρθηκαν από τις «κακές» διδαχές του Εκεβολίου του ρήτορα και του Μάξιμου του μάγου.
Ο Κωνστάντιος πέθανε το έτος 361 και ο Ιουλιανός τον διαδέχτηκε. Δεν πρόλαβε καλά - καλά να πάρει την εξουσία και αποκήρυξε τον Χριστιανισμό ενώ ενστερνίστηκε τον παγανισμό, ο οποίος για κάποια χρόνια είχε περιπέσει σε μεγάλη δυσμένεια. Αν και επανέφερε - αποκατάστησε την ειδωλολατρική λατρεία δεν έβγαλε δημόσια διατάγματα εναντίον του Χριστιανισμού. Ανακάλεσε όλους τους εξόριστους παγανιστές, επέτρεψε την ελεύθερη εξάσκηση της θρησκείας κάθε είδους, αλλά αποστέρησε, όλους τους χριστιανούς, από θέσεις στο δικαστήριο, στη διοίκηση ή στο στρατό. Ήτανε αγνός, ψύχραιμος, σε εγρήγορση, εργατικός και ευσεβής. Επίσης απαγόρευσε στον κάθε χριστιανό να έχει σχολή ή δημόσιο σεμινάριο εκμάθησης και αποστέρησε όλους τους χριστιανούς από τα προνόμια που τους είχε παραχωρήσει ο Κωνσταντίνος ο Μεγάλος.
Ο Επίσκοπος Βασίλειος έκανε, αρχικά, γνωστό τον εαυτό του από την εναντίωσή του στον Αρειανισμό, η οποία τον έφερε αντιμέτωπο με την οργή του Αρειανού επισκόπου της Κωνσταντινούπολης. Εναντιώθηκε εξίσου στον παγανισμό.
γ) Η «κατασκευή» των Μαρτύρων.
Η σπουδή των βίων των μαρτύρων και των αγίων και η εξιχνίαση της διαδικασίας κατασκευής τους αποκαλείται σήμερα Επιστήμη της Αγιογραφίας ή Αγιολογίας. Εμπεριέχει τις εργασίες εκατοντάδων σημαντικών λογίων των τελευταίων εκατό χρόνων, εκ των οποίων μόνο μια μικρή μειοψηφία υπήρξαν ρασιοναλιστές. Κορυφαίοι Καθολικοί λόγιοι όπως ο Μgr. Duchesne, σπουδαίοι προτεστάντες λόγιοι, όπως ο Harnack και πολλοί άλλοι, λιγότερο γνωστοί αλλά όχι λιγότερο αφοσιωμένοι ερευνητές, συνεργάστηκαν στην έρευνα των μαρτυρίων και των βίων των αγίων των παλαιοχριστιανικών χρόνων.
Το αποτέλεσμα είναι φανερό στο έργο του Dr. Albert Ehrhard: “Die altchristliche Literature”. O Ehrhard είναι καθολικός, όμως συνοψίζει, συμπυκνώνει και τελικά επικυρώνει το έργο των προηγούμενων κριτικών. Μας παραδίδει τους συγγραφείς και τους τίτλους περισσότερων των χιλίων βιβλίων και δοκιμίων που πραγματεύονται κριτικά το ζήτημα της εγκυρότητας των μαρτυρολογίων. Ο Neumann, για παράδειγμα, μας πληροφορεί πως έχει κάνει μια ειδική μελέτη όλων των θρύλων και των μύθων των μαρτύρων επί Κομμόδου αυτοκράτορος και διαπίστωσε ότι σχεδόν όλοι τους, εκτός από δύο ή τρεις, είναι φαλκιδευμένοι. Περαιτέρω, μελέτησε εξονυχιστικά την ιστορία της Αγίας Felicitas και των επτά υιών της και κατέδειξε ότι, στην περίπτωση αυτή, δύο τελείως διαφορετικές εκδοχές του θρύλου έχουν συγχωνευτεί, έτσι ώστε η Αγία να αποκτά πραγματικά τους επτά υιούς της κατά την περίοδο του Μεσαίωνα. Ο Delehaye, ένας Ιησουΐτης μελετητής προέβη σε μια ειδική μελέτη των μαρτύρων της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και διαπίστωσε ότι όλες οι «Πράξεις» τους -συμπεριλαμβανομένων και των πολύτιμων αφηγήσεων για την Αγία Αγνή και την Αγία Καικιλία- είναι μεταγενέστερα συμπιλήματα τα οποία δεν μαρτυρούν αναφορές σε προγενέστερες πηγές.
Ο Duchesne μελέτησε ιδιαίτερα τα Μαρτυρολόγια που αναφέρονται σε γαλλικής καταγωγής αγίους. Ο Εhrhard μελέτησε τους Έλληνες μάρτυρες και ο καθηγητής von Gebhardt ξόδεψε σχεδόν μια ζωή στη μελέτη των «Πράξεων του Παύλου και της Θέκλας» και όπως παρατηρεί ο πατέρας Delehaye, «το αποτέλεσμα μας δείχνει τη μοιραία πορεία μέσα στο χρόνο των αγιογραφικών κειμένων, τα οποία παλιότερα είχαν υπερτιμηθεί ως θρησκευτικές και ιστορικές πηγές. Ο καθηγητής Usener και άλλοι λόγιοι κατέδειξαν ότι παγανιστικές θεότητες μεταμορφώθηκαν, μετασχηματιζόμενες στα βασικά τους στοιχεία σε χριστιανούς μάρτυρες. Άλλοι μελετητές ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την κατηγορία των αγιοποιημένων ηθοποιών που, ως ειδωλολάτρες, αρνήθηκαν να παρωδήσουν τους χριστιανούς στη σκηνή, εξαγοράζοντας έτσι την προηγούμενη άτακτη και αμαρτωλή ζωή τους με το μαρτύριο. Σ’ αυτή την κατηγορία, η τυπολογία της οποίας αποδείχτηκε ιδιαίτερα δημοφιλής, αποτελώντας τη βάση για πολλούς βίους μαρτύρων, εντάσσονται τα μαρτύρια των Αγίων: Γενεσίου, Γελασίνου, Αρδαλίωνος, Πορφυρίου, Φιλήμωνος και άλλων.
Πρέπει ν’ αναφερθεί πως στο χώρο των Ιησουϊτών λογίων ο μορφωμένος ταυτίζεται με το Βολλανδιστή. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είναι μέλος της μόνιμης επιτροπής ή της Εταιρείας - Κοινωνίας των Βολλανδιστών μελετητών, που απ’ το 17ο αιώνα, υπό την εποπτεία, επιστασία και καθοδήγηση του πατρός Βοlland, συγκέντρωσε αγιολογικά κείμενα, δημιουργώντας την πιο μνημειώδη συλλογή Μαρτυρολογίων και βίων Αγίων που υπήρξε ποτέ. Έως την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης οι Βολλανδιστές είχαν εκδόσει 53 τεράστιους τόμους που περιείχαν τους βίους 25.000 Αγίων και μαρτύρων. Για τον τρόπο κατασκευής και δημιουργίας των πρώιμων αγιολογικών κειμένων οι Ιησουΐτες μελετητές διαπίστωσαν πως ισχύουν οι συνήθεις διαδικασίες, οι οποίες, στο πέρασμα του χρόνου, καταλήγουν στη σύνθετη παραγωγή τέτοιων κειμένων. Η αρχική συγγραφική εκδοχή ενός βίου - αγιολογικού κειμένου τροποποιείται μέσα στους αιώνες γιατί οι αντιγραφείς του είναι συνήθως απρόσεκτοι ή καταγράφουν τις παρατηρήσεις τους στο περιθώριο του κειμένου ή αντίθετα αισθάνονται ότι αυτό είναι ένα έργο τέτοιας ευσέβειας και ιερότητας που είναι αδύνατον ν’ αγγίξουν, έστω και λίγο, τροποποιώντας την, την αρχική του αφήγηση. Μ’ αυτό τον τρόπο τα κείμενα των βίων σώζονται σε αρκετά διαφορετικές εκδοχές σ’ Ανατολή και Δύση και οι μεγάλοι συγγραφείς βίων και μαρτυρολογίων του 5ου, 6ου και 7ου αιώνα προσπάθησαν να συγχωνεύσουν αυτές τις διαφορετικές εκδοχές και να εισαγάγουν στο τελικό τους κείμενο και την παραμικρή λεπτομέρεια που τυχόν έβρισκαν ν’ αναφέρεται στις πηγές τους.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
1. Thomas Head, The Cult of the Saints and their Relics. Hunter College and the Graduate Center CUNY.
https://orb.rhodes.edu/encyclop/religion/hagiography/cult.htm (7/3/2000).
2. Joseph Mc Cabe, The Story of Religious Controversy.
https://www.infidels.org/library/historic...be/religious_controversy
/chapter_15.html (17/5/2000).
3. Beck, Hans-Georg, Kirche und Theologische Literatur im Byzantinischen Reich (Munich, 1959).
4. Leroy Julien, Le cursus canonique chez S. Thιodore Studite, EphL 68, 1954, 5-19.
5. Rezac Giovanni, Le diverse forme di unione fra i monasteri orientali, OCA 153, 1958, 99-135.
Β
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
