Η Αναγέννηση στο Βορρά. (Φλαμανδική, ολλανδική, γερμανική τέχνη).
Περίληψη - Κύρια σημεία.
Ενώ στην Ιταλία η τέχνη της Αναγέννησης είχε πηγή έμπνευσης τα αρχαία ερείπια και κύριο στήριγμα το κλασικό μέτρο, τον εξευγενισμό της μορφής, την αρμονία, την έλλογη τάξη και τα ανώτερα ανθρώπινα ιδεώδη, η τέχνη στην υπόλοιπη Ευρώπη σημείωσε τη δική της Αναγέννηση βασισμένη στη μεσαιωνική γοτθική παράδοση, αγνοώντας σε μεγάλο βαθμό, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, τα κλασικά πρότυπα. Μέσα απ’ αυτό το πρίσμα πρέπει να δούμε την Αναγέννηση στο Βορρά, που, ας σημειωθεί, εκδηλώθηκε κυρίως στη ζωγραφική παρά στη γλυπτική ή αρχιτεκτονική. Από τους σπουδαιότερους ζωγράφους αναφέρουμε τους Φλαμανδούς Γιαν Βαν Άυκ, Μπρέγκελ, τον Ολλανδό Μπος, τους Γερμανούς Γκρούνεβαλντ και Ντύρερ (ζωγράφος και χαράκτης ο τελευταίος).
Επισημαίνουμε εδώ βασικά χαρακτηριστικά της τέχνης των χωρών βορείως των Άλπεων, ιδιαίτερα της φλαμανδικής, ολλανδικής και γερμανικής τέχνης, όπως την αγάπη για τον πραγματισμό ή τον οπτικό ρεαλισμό όπως εφαρμόζεται στην απόδοση του όγκου, της υφής των πραγμάτων, και του φωτός, πέραν από το άλλο είδος ρεαλισμού, δηλαδή της αντικειμενικής, ωμής παράθεσης ή του προσωπικού σχολιασμού των πράξεων και στάσεων του ανθρώπου και της κοινωνίας, ακόμα δε και της προβολής έντονων ψυχικών καταστάσεων, εξπρεσσιονιστικό γνώρισμα.
Κείμενο.
Η θεώρηση του κόσμου από τους καλλιτέχνες βορείως των Άλπεων είναι διαφορετική. Οι Βόρειοι αν και αληθινοί πραγματιστές βλέπουν ωστόσο τον πραγματικό, ορατό κόσμο μέσ’ από ένα ιδιάζον πρίσμα, αυτό της ποίησης, του λυρισμού, του ονείρου, της φαντασίωσης, του ψυχισμού, δηλαδή με τα μάτια της καρδιάς και του συναισθήματος παρά μ’ αυτά του νου και της λογικής, όπως συμβαίνει στους ιδεαλιστές, Ιταλούς.
Ο ρεαλισμός βοηθήθηκε πολύ από την ανακάλυψη και την εφαρμογή της τεχνικής της λαδομπογιάς που σ’ αντίθεση με την τέμπερα δε στεγνώνει εύκολα και παρέχει άνεση χρόνου για να δουλευτεί ένα έργο, επιτρέποντας έτσι το πλάσιμο των όγκων, την επεξεργασία των λεπτομερειών την απόδοση του φωτός, της υφής κτλ.
Ένας από τους πρώτους που δούλεψαν το καινούργιο υλικό είναι ο Φλαμανδός ζωγράφος Γιαν Βαν Άυκ (περ. 1370-1426), σε έργα όπως το πολύ γνωστό «Το Ζεύγος Αρνολφίνι» (1434).
Η «Νεκρή Φύση», το θέμα που τόσο πολύ αγαπήθηκε επίσης, δίνει την ευκαιρία στους καλλιτέχνες να δοκιμάσουν την ικανότητά τους στην απόδοση της
Β
Μπαρόκ και Ροκοκό.
Περίληψη - Κύρια σημεία.
Το Μπαρόκ, το σπουδαίο αυτό στιλ που διαδέχτηκε το Μανιερισμό, εκδηλώθηκε στη Ρώμη γύρω στο 1600, γνώρισε τη μεγαλύτερή του ακμή στην Ιταλία ανάμεσα στα 1630-1680 κι αφού εξαπλώθηκε σ’ όλες τις χώρες της Ευρώπης, ιδιαίτερα στις καθολικές. Κράτησε ως τα μέσα του 18ου αιώνα.
Το στυλ αυτό, ιδίως στην πιο χαρακτηριστική και εντυπωσιακή του μορφή, δηλαδή τη βαριά διακόσμηση εκκλησιών με τεράστιες ζωγραφιές οροφής, με γλυπτά, πλαστικές διακοσμήσεις και αρχιτεκτονικά στοιχεία και με την πληθωρική χρήση των εκφραστικών μέσων, τον πομπώδη και επιβλητικό γενικά χαρακτήρα, αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα χρησιμοποίησης της τέχνης για σκοπούς προπαγάνδας. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιήθηκε από τη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, την Αντιμεταρρύθμιση και το κράτος, ενάντια στη Μεταρρύθμιση και τον Προτεσταντισμό. Είναι γι’ αυτό το λόγο που το Μπαρόκ βρήκε προσφορότερο έδαφος στις καθολικές χώρες, ιδιαίτερα στην Ιταλία, παρά στις προτεσταντικές.
Από καθαρά αισθητική πλευρά το Μπαρόκ είναι βασικά ένα στυλ που καταπιάνεται με το πρόβλημα του χώρου. Πετυχαίνει με αξιοθαύμαστο τρόπο να ενορχηστρώσει διάφορες τέχνες, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, σ’ ένα αισθητικά ενιαίο σύνολο με στόχο την πρόκληση στο θεατή τέτοιων ευνοϊκών αντιδράσεων, ψυχολογικών, συναισθηματικών, αισθητικών, ώστε να επιτελείται η ενεργός ανάμειξη και συμμετοχή του στο περιεχόμενο των έργων.
Τα αισθητικά, εκφραστικά μέσα που διαθέτει είναι πάνω απ’ όλα η χρήση της καμπύλης σ’ όλες τις μορφές και ποικιλίες, η συστροφική και, φαινομενικά τουλάχιστο, αχαλίνωτη κίνηση μάλιστα η ανοδική γύρω από κεντρικούς άξονες- που κρατά το βλέμμα συνέχεια απασχολημένο, η θέαση από ασυνήθιστη οπτική γωνία, από χαμηλά προς τα πάνω.
Είναι επίσης ο ψευδαισθηματισμός που καταργεί υπάρχουσες, πραγματικές επιφάνειες και δημιουργεί άλλες ψευδαισθητικές, πολύπλοκες μάλιστα.
Ο ψευδαισθητισμός αυτός εφαρμόζεται με μεγάλη επιτυχία στη διακόσμηση των οροφών, θόλων και τρούλων των κτιρίων, και μιμείται τον ουράνιο θόλο με μορφές να περιίπτανται και να αιωρούνται σε διάφορους σχηματισμούς πάνω από το κεφάλι του θεατή. Βλέποντας τέτοια έργα δεν μπορείς να ξεχωρίσεις καλά-καλά, ποια μέρη της διακόσμησης είναι ζωγραφιστά, ανάγλυφα, πλαστικά, πραγματικές αρχιτεκτονικές κατασκευές ή απεικονίσεις τους.
Άλλο χαρακτηριστικό μέσο έκφρασης είναι το ζωντανό χρώμα στις ζωγραφιές, ανάγλυφες διακοσμήσεις, στα γλυπτά, και στα αρχιτεκτονικά μέλη, η χρήση δυνατών δραματικών φωτοσκιάσεων στη ζωγραφική, η εκμετάλλευση του φυσικού φωτός ώστε να δημιουργεί δυνατές σκιές στα βαθουλά μέρη των γλυπτών ή σε βαθιές εισοχές στην αρχιτεκτονική. Συχνή είναι πάλι η εκμετάλλευση του φυσικού φωτός που χύνεται από έξυπνα κρυμμένα ανοίγματα στα κτίρια και που φωτίζει υποβλητικά κάποιο σύνολο ζωγραφικής, γλυπτικής, αρχιτεκτονικής.
Πολυάριθμοι είναι οι καλλιτέχνες του Μπαρόκ. Αναφέρουμε λίγους μόνο από τους πιο σπουδαίους όπως τους Ιταλούς ζωγράφους οροφών Κορτόνα και Πότσο το γλύπτη Μπερνίνι και τον αρχιτέκτονα Μπορρομίνι. Εκτός Ιταλίας έχουμε το Φλαμανδό ζωγράφο Ρούμπενς, στην Ολλανδία το Ρέμπραντ, Βερμέερ Ρόυσνταελ, Καλφ που μαζί με άλλους εργάστηκαν ώστε η χώρα αυτή να γνωρίσει το 17ο αι. τη χρυσή της εποχή στη ζωγραφική. Στην Ισπανία είναι ο Βελάσκεθ και ο Μουρίλλο.
Το Ροκοκό είναι, αντίθετα προς το Μπαρόκ, στυλ ανάλαφρο, χαριτωμένο, με έμφαση στη διακοσμητικότητα. Αναπτύσσεται ιδιαίτερα στη Γαλλία και βρίσκει την έκφρασή του κυρίως στις διακοσμητικές τέχνες, μικρά αγαλματάκια (πορσελάνες) στην επιπλοποιία, στη διακόσμηση εσωτερικών χώρων. Η αρχιτεκτονική περιορίζεται σε μικρά άνετα αρχοντικά στο ύπαιθρο και σε αστικά σπίτια, σ’ αντίθεση με τα τεράστια παλάτια των Βερσαλλιών. Η ζωγραφική γίνεται κι αυτή πιο ανάλαφρη, πιο διακοσμητική. Σ’ αυτήν ξεχωρίζουν προπαντός οι Γάλλοι Μπουσέ, Ματιέλ, Φραγκονάρ.
Κείμενο.
Αν αναζητήσει κανείς τις πιο άμεσες πηγές του Μπαρόκ, σίγουρα θα τις βρει στα τελευταία έργα του Μιχαήλ Άγγελο, ακόμα και του Ραφαήλ, σε μερικές απόψεις τους, στο Μανιερισμό που προηγήθηκε, κι ασφαλώς στη ρωμαλέα και ρεαλιστική χρήση του φωτός, με τις δραματικές αντιθέσεις, από τον Ιταλό ζωγράφο Μιχαήλ Άγγελο ντα Καραβάνζιο (1537-1619). Ακόμα, αν πάμε πολύ πιο πίσω στην ιστορία θα συναντήσουμε στην ελληνιστική τέχνη μερικά χαρακτηριστικά που προάγγελλαν αιώνες πριν, το Μπαρόκ.
Ένας από τους πιο μεγάλους καλλιτέχνες του Μπαρόκ, μάλιστα της πιο αντιπροσωπευτικής του μορφής της διακοσμητικής ζωγραφικής σε ταβάνια με πολυπρόσωπες σκηνές, είναι αναμφίβολα ο Πιέτρο ντα Κορτόνα (1596-1669), ζωγράφος και γλύπτης. Το πιο σημαντικό του έργο «Η αλληγορία της Θείας Προνοίας και η Δύναμη των Μπαρμπερίνι» (1633-9) στο ταβάνι του μεγάλου Μπαρμπερίνι στη Ρώμη, είναι ένα καταπληκτικό ψευδαισθητικό έργο με «ανοικτό» ουρανό και μορφές που δίνουν την εντύπωση πως εισέρχονται στην αίθουσα και αιωρούνται πάνω ψηλά στους αιθέρες.
Β
Κλασικισμός και Νεοκλασικισμός.
Περίληψη - Κύρια σημεία.
Σύγχρονο του Μανιερισμού και αντίθετο προς τις ακρότητές του είναι το στυλ του Κλασικισμού που εκδηλώνεται στην Ιταλία με κύριο εκπρόσωπο τον Ανίμπαλε Καράτσι (1560-1609).
Σ’ αντίδραση προς το Μανιερισμό ο Κλασικισμός του 16ου και αργότερα του 17ου αιώνα, που εκπροσωπείται με τον Πουσσέν και το Λορρέν, προτείνει μια ήρεμη αρμονική σύνθεση με ορθό σχέδιο, αναλογίες κτλ., με απαλή φωτοσκίαση και μελωδικούς χρωματισμούς, κίνηση ρυθμική που διατρέχει κάποιο φανταστικό επίπεδο παράλληλο μ’ αυτό του πίνακα, ατμόσφαιρα υψηλού ήθους και ανώτερης πνευματικής έξαρσης, σε θέματα, μορφές και τύπους πιο κοντά στην αρχαιότητα.
Αυτή η τροπή των πραγμάτων προς την αρχαιότητα, θα ενταθεί ακόμη πιο πολύ από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά και θα πάρει τη μορφή του Νεοκλασικισμού με πρώτο απολογητή το Γερμανό αρχαιολόγο και συγγραφέα Γιόχαν Βίνκελμαν. Στη διαμόρφωση του στιλ θα βοηθήσουν πολύ οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις της εποχής, στην αρχαία Ιταλία. Οι αρχαιότητες που θα αποκαλυφθούν θα δώσουν μια νέα ώθηση στην αναβίωση των αρχαίων τύπων. Είναι, ουσιαστικά, η πρώτη φορά μιας απ’ ευθείας επαφής με την αρχαιότητα εκεί που ως τώρα σπασμωδικά γινόταν αυτή η εντελώς θεωρητικά και αόριστα. Τα γνωρίσματα του Νεοκλασικισμού είναι τα ίδια, βασικά, μ’ αυτά του Κλασικισμού. Τώρα όμως, τα έργα, με θέματα και περιεχόμενο εμπνευσμένα από την αρχαιότητα, παίρνουν στα χέρια των πιο σημαντικών καλλιτεχνών της εποχής του Έγκρ και του Νταβίντ διδακτική-κοινωνική σημασία και συνδέονται με τους αγώνες του λαού για ελευθερίες, δικαιώματα και δικαιοσύνη, πλάι στ’ άλλο αισθητικό περιεχόμενό τους. Η αρχαιότητα εμπνέει και τους γλύπτες όπως τον Κανόβα αλλά και, προπαντός, τους αρχιτέκτονες όπως τον Κλένζε.
Η αρχιτεκτονική, που είναι η κύρια τέχνη στο στιλ, χρησιμοποιεί και σχεδόν μιμείται τύπους της αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης.
Κείμενο.
Ο Μανιερισμός και το Μπαρόκ, που ακολούθησαν την Αναγέννηση, συνέχισαν να χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό τους αρχαίους κλασικούς τύπους σε πραγματοποιήσεις που ήταν, όμως, έξω από την αίσθηση του αρχαίου πνεύματος.
Ο Κλασικισμός όμως που εμφανίζεται στην Ιταλία γύρω στα τέλη του 16ου αι., σ’ αντίδραση προς τον εξεζητημένο Μανιερισμό και αργότερα προς τις
Β
Ρομαντισμός.
Περίληψη - Κύρια σημεία.
Ο Ρομαντισμός εκδηλώνεται στις αρχές του 19ου αιώνα ως ένα νεωτεριστικό κίνημα ενάντια στο στείρο ακαδημαϊσμό. Αντλεί τα θέματά του από τη σύγχρονη εποχή και το περιβάλλον με μια ιδιαίτερη αγάπη για τα εξωτικά θέματα (από την Αλγερία για παράδειγμα), για τους αγώνες των λαών για αποτίναξη της δουλείας και της καταπίεσης, ή θέματα πάλης ενάντια στα στοιχεία της φύσης το Μεσαίωνα κτλ. Μέσ’ απ’ αυτά τα θέματα προβάλλει η αδύναμη αλλά ηρωική μορφή του ανθρώπου που μάχεται ενάντια στους ποικίλους κινδύνους, σε θέματα που καθαρά ή συμβολικά, παρουσιάζουν αυτούς τους αγώνες. Τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Ρομαντισμός είναι ταιριαστά με το περιεχόμενο του έργου. Η βιαιότητα βρίσκει την έκφρασή της στην ενεργητική κίνηση στους ανθρώπους, στα ζώα, στο νερό, στα σύννεφα, στον καπνό κτλ. Το περίγραμμα καταργείται, η φόρμα τεμαχίζεται λίγο πολύ από αδρές πινελιές, ενώ το χρώμα είναι εκφραστικό, έντονο αντιθετικό, οι φωτοσκιάσεις επίσης δραματικές. Δυο από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους στη ζωγραφική είναι οι Γάλλοι Ζερικό και Ντελακρουά.
Στη γλυπτική επίσης έχουμε θέματα ανάλογα μ’ αυτά στη ζωγραφική. Στην περίπτωση της γλυπτικής η πλοκή των όγκων γίνεται ενεργητική και πολύπλοκη, οι μυώνες συσπώνται, τα βαθουλώματα και οι προεξοχές είναι έντονες, ώστε το φως- σκιά να είναι ανάλογα έντονο και να εκφράζει βαθιές ψυχικές καταστάσεις. Ένας από τους πιο σημαντικούς γλύπτες είναι ο Γάλλος Ριντ.
Στην αρχιτεκτονική έχουμε μια στροφή προς τα κλασικά και τα γοτθικά πρότυπα.
Κείμενο.
Παρά το γεγονός ότι ο Κλασικισμός και Νεοκλασικισμός αποτελούν μια θετική εξέλιξη στην ιστορία της τέχνης, ωστόσο κι αυτά τα ρεύματα ακολούθησαν το δρόμο της παρακμής. Έγινε ήδη αντιληπτό από τα τέλη του 18ου - αρχές 19ου αιώνα πως η στροφή στο παρελθόν δεν μπορούσε πια να ικανοποιήσει τις σύγχρονες αισθητικές αντιλήψεις. Πολύ λιγότερο δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν σε ακαδημαϊκές αντιλήψεις που σκλήρυναν τη δημιουργική πνοή σε μια τέχνη κατεστημένου, σε μια πράξη δίχως σκοπό, περιεχόμενο και προοπτικές.
Το μεγάλο άνοιγμα σ’ αυτό το αδιέξοδο δίνει ο Ρομαντισμός που, παρά τις όποιες στροφές του στο παρελθόν αντισταθμίζει τα παλιά με σύγχρονα θέματα ή τα προσαρμόζει στις σύγχρονες ανάγκες.
Β
Ρεαλισμός – Νατουραλισμός - Εμπρεσιονισμός.
Περίληψη - Κύρια σημεία.
Ενώ στην κλασική τοπιογραφία η μορφή επιβάλλεται στη φύση με τον ιδεαλισμό της και ενώ στη ρομαντική τέχνη τα στοιχεία της φύσης αποδεσμεύονται και ρευστοποιούν τη μορφή σε μια λυρική και αισθηματική ανταρσία, με το Ρεαλισμό του 19ου αιώνα η μορφή αποκτά την πραγματική της οντότητα και θέση στη Φύση, γίνεται πιο στέρεη, συμπαγής, σωματική, απτική, σύμφωνη με το θετικιστικό πνεύμα της εποχής.
Ο Ρεαλισμός που ως κίνημα βγαίνει στο προσκήνιο στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα σ’ αντίδραση προς το Ρομαντισμό διαμορφώνεται σε μια εποχή επιστημονικών παρατηρήσεων, πειραμάτων και πρακτικών εφαρμογών. Τώρα η ατμομηχανή, το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος, η φωτογραφική μηχανή και άλλες κατακτήσεις της επιστήμης βρίσκουν τη θέση τους στη ζωή του ανθρώπου και δημιουργούν χίλιες δυο αλλαγές οικονομικο-κοινωνικές και μαζί με τη θετιστική θεώρηση του κόσμου επιδρούν στην τέχνη. Η ατομιστική εγωκεντρική ερμηνεία του κόσμου αντικαθίσταται από την αντικειμενική επιστημονική παρατήρηση του γεγονότος, του πραγματικού.
Ο Κουρμπέ που είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος του Ρεαλισμού στη ζωγραφική διακατέχεται απ’ αυτή την επιστημοσύνη, όταν διακηρύσσει:
«Πιστεύω πως η τέχνη είναι ουσιαστικά συγκεντρωμένη και συνίσταται στην αναπαράσταση πραγματικών και υπαρκτών αντικειμένων». Αποκλείει έτσι την έμπνευση και τη δημιουργία πραγμάτων, την ανάμειξη της ψυχής και της καρδιάς στην καλλιτεχνική διεργασία. Η αντικειμενική παρατήρηση, και προπαντός το αποτέλεσμα, η φόρμα στα έργα του Κουρμπέ, φτιαγμένη έτσι ώστε να δίνει την αίσθηση της ύλης από την οποία αποτελείται, η υλιστική αυτή προσέγγιση στο θέμα αλλά και το ίδιο το θέμα, αποτελούν νεωτεριστικά στοιχεία. Σκηνές από την καθημερινή ζωή και μάλιστα από τη ζωή των πιο χαμηλών τάξεων του λαού βρίσκουν τη θέση τους στη ρεαλιστική θεματογραφία. Από εδώ ξεκινούν μάλιστα και άλλες μορφές ρεαλιστικών κινημάτων όπως αυτή του Κοινωνικού Ρεαλισμού που βγάζει στην επιφάνεια την αθλιότητα της κοινωνίας, σχολιάζει και ψέγει τα στραβά της, με εκπροσώπους όπως το Ντομιέ. Είναι ένα κίνημα που αργότερα, τον εικοστό αιώνα, στη Ρωσία θα πάρει το σχήμα του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού σ’ ένα πρόγραμμα ηρωοποίησης της εργατικής τάξης με κύριο ιδρυτή τον Ρεπίν.
Όμως δεν πρέπει να αγνοήσουμε και ένα άλλο είδος Ρεαλισμού, το Νατουραλισμό που προηγήθηκε του Ρεαλισμού του Κουρμπέ, αφού εμφανίστηκε γύρω στα 1830.
Οι εκπρόσωποί του, όπως ο Ρουσσώ και ο Κορό, θα ζωγραφίσουν με πιστότητα τη φύση, αφού απορρίψουν το θεαματικό και ανεκδοτολογικό στοιχείο, κάτι που ήταν προσφιλές στους ρομαντικούς. Οι νατουραλιστές πιστεύουν στην αντικειμενικότητα και αναλύουν ρεαλιστικά τα φυσικά στοιχεία, το φως, την ατμόσφαιρα, και βρίσκουν την επίδρασή τους πάνω στη φόρμα κάτι με το οποίο θα καταπιαστούν με πάθος, λίγο αργότερα, οι Εμπρεσιονιστές.
Ουσιαστικά και ο Εμπρεσιονισμός που κάνει θεαματική εμφάνιση στο Παρίσι στα 1874 με μια έκθεση, είναι μια μορφή Οπτικού Ρεαλισμού, ίσως κάπως υποκειμενικού. Απορρίπτει κι αυτός τον Ιδεαλισμό και καταπιάνεται με την πιστή καταγραφή των οπτικών εντυπώσεων την επίδραση του φωτός και της ατμόσφαιρας πάνω στις φόρμες. Όταν οι εμπρεσιονιστές ζωγράφοι όπως ο Μονέ, Πισσαρό, Σισλέ, Ρενουάρ κάθονται και ζωγραφίζουν μπροστά από το θέμα τους που είναι κυρίως το τοπίο ή φιγούρες στο τοπίο- πιστεύουν πως καταγράφουν ρεαλιστικά τις οπτικές τους εντυπώσεις. Μάλιστα η αντικειμενικότητα της καταγραφής είναι τέτοια που τα έργα του ενός, συχνά μοιάζουν πολύ μ’ αυτά κάποιου άλλου συνάδελφού τους.
Κείμενο.
Ύστερα από την επανάσταση του Ρομαντισμού ενάντια στο κατεστημένο της ακαδημαϊκής τέχνης, μια άλλη επανάσταση, η επανάσταση του Ρεαλισμού εκδηλώθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα, στη Γαλλία και πάλι: το κίνημα αυτό δε στρέφεται μόνο ενάντια στην παραδοσιακή τέχνη αλλά, το σπουδαιότερο, παίρνει δυναμική θέση ενάντια στο κοινωνικό κατεστημένο, αφού προβάλλει με κατάλληλα θέματα τα προβλήματα, τις ασχολίες, τα βάσανα, τις αξίες της ζωής του απλού ανθρώπου, του δουλευτή, γενικά των μελών της τελευταίας βαθμίδας της κοινωνίας, παραγνωρίζοντας τα «μεγάλα» θέματα τα τόσο αγαπητά στην επίσημη τέχνη, δηλαδή τα ιστορικά, μυθολογικά, αλληγορικά. Θέματα εφήμερα και ταπεινά εξαίρουν και υμνολογούν μια παραγνωρισμένη τάξη πραγμάτων με αποτέλεσμα ο Ρεαλισμός αυτός να μπορεί να χαρακτηριστεί ως Κοινωνικός Ρεαλισμός, αφού παίρνει τη μορφή του κοινωνικού σχολιασμού.
Η καινοτομία στη θεματογραφία και στο περιεχόμενο των έργων επεκτείνεται και στη χρήση των εκφραστικών μέσων. Σ’ αυτό σημαντικό ρόλο είχε η εφεύρεση της φωτογραφικής μηχανής, που μπορούσε να απομονώσει μια στιγμή στο χρόνο, μια χαρακτηριστική κίνηση, την πιο μικρή λεπτομέρεια, την υφή, το φως, τη σκιά, έστω και στο μαυρόασπρο. Η φωτογραφική μηχανή μαζί με τις άλλες κατακτήσεις των χρόνων αυτών στο χώρο της ζωής, της επιστήμης και διανόησης, όπως ο σιδηρόδρομος, το ατμόπλοιο, ο τηλέγραφος, το τηλέφωνο, η εκβιομηχανοποίηση, η κυριαρχία των υλικών αγαθών στη ζωή, η άνοδος της επιστήμης, η αξιοποίηση
Β
Οι τάσεις ύστερα από τον Εμπρεσιονισμό.
Περίληψη - Κύρια σημεία.
Οι μετεμπρεσιονιστές δεν αποτελούν μια ομοιογενή ομάδα, ούτε καν ομάδα, γιατί ελάχιστα γνωρίσματα τους συνδέουν και κυρίως η επιθυμία να βρουν μια δική τους γλώσσα για να εκφράζονται. Έτσι στις τελευταίες δύο δεκαετίες του 19ου αιώνα όταν ο Εμπρεσιονισμός εξασθενίζει ως κίνημα εμφανίζονται μεμονωμένοι καλλιτέχνες με δικό τους πρόγραμμα ζωγραφικής, όπως ο Σεζάν που αναζητά τη στέρεα κλασική φόρμα σε καινούριους τρόπους έκφρασης, ο Σερά που ανακαλύπτει τον Ντιβιζιονισμό (ή Πουαντιγισμό) και που ζητά να συναρμολογήσει και πάλι τη διαλυμένη από τους Εμπρεσιονιστές φόρμα και σύνθεση, ο Γκογκέν με τις συμβολικές του συνθέσεις και το εκφραστικό χρώμα, ο Βαν Γκογκ με την εξπρεσιονιστική χρήση του χρώματος, ο Ματίς με την τολμηρή και εκφραστική χρήση χρώματος- επιφανειών που θα οδηγήσουν στο πρώτο και πολύ σημαντικό κίνημα του 20ου αιώνα, στο Φωβισμό.
Πλάι σ’ αυτούς και οι Συμβολιστές με την ενδοσκοπική διάθεση όπως ο Ρεντόν και ο Ντενίς.
Όλοι αυτοί και άλλοι πολλοί, έβαλαν τις βάσεις για νέες κατακτήσεις στον 20ο αιώνα, αμφισβητώντας παλιές αξίες και προτείνοντας καινούργιες.
Κείμενο.
Τα διάφορα ρεύματα που δημιουργήθηκαν ύστερα από την κορύφωση του Εμπρεσιονισμού παρουσιάστηκαν σ’ αντίδραση προς αυτόν ή ως προσπάθειες να οδηγήσουν τον Εμπρεσιονισμό στην επιστημονικότερη εφαρμογή των αρχών του ή ακόμη πήραν στοιχεία απ’ αυτόν για να διαμορφώσουν άλλες καινούργιες μορφές έκφρασης, σε μια ακατάπαυστη διαδοχή-ισμών.
Ο Γάλλος ζωγράφος Πώλ Σεζάν (1839-1906), που κατατάσσεται στους μετεμπρεσιονιστές, προσπαθώντας να αποδώσει την ουσία των πραγμάτων και ανικανοποίητος με τον Εμπρεσιονισμό που έμενε μόνο στην επιφάνεια έβαλε σκοπό «να ξαναφτιάξει τον Πουσέν σύμφωνα με την φύση», δηλαδή να ανακαλύψει τη στέρεη δομή των πραγμάτων μέσα από την έρευνα και την ενδελεχή παρατήρηση της φύσης.
Σε έργα του όπως είναι «Οι Μεγάλες Λουόμενες» (1898-1905) διακρίνουμε: την κλασική προσέγγιση στη σύνθεση, με την τοποθέτηση των θεμάτων σε τριγωνικό σχηματισμό, την έρευνά του για τη δομή των πραγμάτων έκδηλη στο χειρισμό των γυμνών που φαίνονται ν’ αποτελούνται από βασικά στερεά.
Β
Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα.
Κείμενο.
Η γοργή διαδοχή των κινημάτων και αισθητικών θεωριών που παρατηρήθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα συνεχίστηκε με αυξημένο ρυθμό και στις αρχές του 20ου αιώνα ως σήμερα. Σ’ αυτό συνέτεινε η τεράστια συσσώρευση καλλιτεχνικών εμπειριών από την προϊστορική μάλιστα εποχή. Όμως η ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης ήταν και αποτέλεσμα των μεταβολών του πολιτισμού γενικά μέσα από τους αιώνες. Η τέχνη μάλιστα του εικοστού αιώνα υπήρξε μάρτυρας τεράστιων μεταβολών σ’ όλους τους τομείς της ζωής μη εξαιρουμένων και των δύο φοβερών πολέμων που οπωσδήποτε την επηρέασαν. Ο πρώτος μάλιστα δημιούργησε την αντι-τέχνη, τον Ντανταϊσμό ο δε δεύτερος τη μετακίνηση και διασπορά μεγάλων καλλιτεχνών και ιδεών.
Ειδικά οι πιο σύγχρονες τάσεις στις αρχές του 20ου αιώνα δέχτηκαν, πλάι στις τόσες επιδράσεις και μεταβολές, την επίδραση της αφρικανικής τέχνης και της τέχνης των νησιών του Ειρηνικού με τον ίδιο τρόπο που η ζωγραφική του Μανέ, Γκογκέν και άλλων, επηρεάστηκε από τις γιαπωνέζικες ξυλογραφίες μερικές δεκαετίες πριν. Τα εξωτικά αυτά έργα γνωστά ήδη στην Ευρώπη από το 16ο αιώνα δε θαυμάζονταν τόσο ως έργα τέχνης όσο σαν αξιοπερίεργα, ασυνήθιστα αντικείμενα. Η αισθητική τους θα αναγνωριστεί αιώνες μετά. Τα ξυλόγλυπτα ή τα μπρούντζινα μεγάλα γλυπτά ή ειδώλια, με τους γωνιώδεις όγκους τους, οι μάσκες που η καθεμιά φτιάχνεται, συχνά, με ποικίλα υλικά, ξύλο, ρούχα, χάντρες, φτερά κτλ. σε εκφραστικούς, εντυπωσιακούς και τολμηρούς συνδυασμούς, με περίεργα σχήματα και φανταχτερά χρώματα, όλα αυτά τα έργα, ανεπαίσθητα ή φανερά, διοχετεύουν αρκετά από τα εκφραστικά τους γνωρίσματα στην τέχνη διάφορων κινημάτων και καλλιτεχνών του εικοστού αιώνα, όπως στους Ματίς, Μπρακ, Πικάσο, Ντερέν, Μπρανκούσι κ.ά.
Ο 20ος αιώνας ανοίγει θριαμβευτικά με δύο δυναμικά κινήματα, το Φωβισμό και τον Κυβισμό, που χάραξαν στην τέχνη δυο αποκλίνοντες δρόμους ως προς την έκφραση. Ο Φωβισμός στηρίζεται και ερευνά το συναισθηματικό κόσμο, ενώ ο Κυβισμός το νοητικό, το λογικό. Ο Φωβισμός χρησιμοποιεί μια εκφραστική «γλώσσα» βασικά εξπρεσιονιστική, με δυνατά χρώματα, με πινελιά γοργή που αφήνει να φαίνεται η χειρονομία και το προσωπικό «γράψιμο» του δημιουργού με σχήματα και φόρμες «ανοικτές» βιομορφικές, μια τεχνική που η επίδρασή της δε σταματά μόνο στο κίνημα των εξπρεσιονιστών μα που προχωρεί και σ’ άλλα, πιο μοντέρνα, όπως στον Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό, στις διάφορές του μορφές.
Αντίθετα ο Κυβισμός, πιο λογικός και εγκεφαλικός, χρησιμοποιεί αρχικά την πολύ περιορισμένη παλέτα, σέβεται τη φόρμα παρά το γεγονός πως τη μεταποιεί, τα δε σχήματά του είναι αυστηρά και γεωμετρικά. Δίνει το ξεκίνημα σε πολλά μοντέρνα κινήματα, όπως στο Νεοπλαστικισμό, Σουπρεματισμό, σε πολλές μορφές της γεωμετρικής αφαίρεσης, όπως είναι η Οπ Αρτ.
Χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας είναι μεταξύ άλλων η κυριαρχία των σαφών παραλληλεπίπεδων όγκων, της επιβολής των οριζόντιων και κάθετων γραμμών, των ορθογώνιων σχημάτων στους απλούς ίσιους τοίχους και στα ανοίγματα των θυρών και παραθύρων, η χρήση μεγάλων γυάλινων «τοίχων», η λειτουργικότητα των εσωτερικών χώρων και άλλα στοιχεία τα οποία επέβαλαν μεγάλοι αρχιτέκτονες δάσκαλοι, όπως ο Βάλτερ Γκρόπιους (1883-1969) που ίδρυσε και δίδαξε στη φημισμένη σχολή Bauhaus στη Γερμανία, στη δεκαετία του 1920.
Ενώ ακόμα η γηραιά Ευρώπη κρατά τα σκήπτρα στην καλλιτεχνική κίνηση και δημιουργία από αιώνες, μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, ωστόσο μια νέα χώρα, οι ΗΠΑ, διεκδικεί την αρένα της τέχνης. Ο ηγετικός ρόλος της Αμερικής είναι πια γεγονός, ιδιαίτερα μετά το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο.
Β
Φωβισμός.
Η ονομασία προέρχεται από τη γαλλική λέξη φωβ, που σημαίνει άγριο θηρίο, και δόθηκε σε μια ομάδα καλλιτεχνών που εξέθεσαν στα 1905, για να τονιστεί η αγριότητα του τρόπου έκφρασης σε σύγκριση με τον τρόπο έκφρασης της παραδοσιακής τέχνης. Στα έργα του σπουδαιότερου φωβιστή ζωγράφου του Ανρί Ματίς (1869-1954), όπως στο περίφημο «Πορτρέτο με την Πράσινη Γραμμή» (1905), με τα έντονα κίτρινα και ροζ χρώματα, τα μοβ και την κιτρινοπράσινη γραμμή της σκιάς που διαιρεί το πρόσωπο στα δυο, φανερώνονται τα ιδιάζοντα φωβιστικά χαρακτηριστικά που δίκαια θεωρήθηκαν επαναστατικά και εξωφρενικά για την εποχή τους. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι επίσης τα αντιθετικά χρώματα που απλώνονται πλακάτα, δίχως πλάσιμο, με ελεύθερη πινελιά στον καμβά σε λαμπερές κηλίδες, με τη σχετική συνεπακόλουθη επιπεδοποίηση του όγκου σε επιφάνειες, την έλλειψη προοπτικής και φωτοσκίασης, την εμφάνιση της διακοσμητικότητας.
Στη διαμόρφωση του Φωβισμού συνέτειναν η ελεύθερη χρήση του χρώματος από τους μετεμπρεσιονιστές αλλά και η επίδραση της αφρικανικής τέχνης. Με τη σειρά του ο Φωβισμός βοήθησε το γερμανικό εξπρεσιονισμό και διάφορες μορφές της αφηρημένης τέχνης που ακολούθησαν.
Β
Εξπρεσιονισμός.
Τον όρο «Εξπρεσιονισμός» χρησιμοποιούμε πολύ συχνά για να χαρακτηρίσουμε την προσπάθεια έκφρασης έντονων συναισθημάτων ή ψυχικών καταστάσεων σε έργα τέχνης διάφορων εποχών. Ο Εξπρεσιονισμός έχει βαθιές τις ρίζες του στην Κεντρική Ευρώπη με τη γοτθική της παράδοση (Μπος, Μπρέγκελ, Γκρούνεβαλντ).
Βυζάντιο και Ρωσία.
Δεχόμενοι τη βυζαντινή Ορθοδοξία, οι Ρώσοι θεώρησαν ως δεδομένα τα δόγματα και τους κανόνες, αλλά έμαθαν επίσης από τους Έλληνες ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφραστούν σε λειτουργικό κάλλος, σε μουσική, σε πλαστικές τέχνες και σε πρότυπα ασκητικής συμπεριφοράς. Τις πλευρές αυτές του Χριστιανισμού τις αγάπησαν πάνω απ’ όλα και τις ανέπτυξαν από πολύ νωρίς με το δικό τους εντόπιο τρόπο.
Ι. Μέγιερντορφ, Βυζάντιο και Ρωσία, σελ. 56.
Β
Μέθοδος ανάλυσης ενός εικαστικού έργου.
1. Περιγραφή.
Περιγραφή των οπτικών στοιχείων που περιέχονται στο έργο.
Στόχος αυτών των ερωτήσεων είναι: η παρατήρηση των οπτικών στοιχείων του έργου (χωρίς χαρακτηρισμούς και επίθετα). Αναφερόμαστε τόσο στην παρατήρηση των οπτικών στοιχείων του έργου όσο και στην περιγραφή των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα σ’ αυτά.
1. Τι μορφή τέχνης είναι το έργο αυτό; Προσδιορίστε αυτό που βλέπετε.
Είναι ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική και τα λοιπά.
2. Τι απεικονίζει;
Περιγραφή και απαρίθμηση των οπτικών δεδομένων (αντικείμενα, πρόσωπα, σπίτια, ζώα ή φόρμες και τα λοιπά).
3. Τι κάνουν οι φιγούρες;
4. Περιγράψτε την οργάνωση: α) των χρωμάτων, β) των γραμμών και γ) της υφής.
5. Ποιο είναι το ποιο φωτεινό σημείο;
6. Υπάρχει ρυθμός στο έργο;
7. Απεικονίζει βάθος (προοπτική) αυτό το έργο;
2. Μορφική ανάλυση του έργου.
Σκοπός αυτών των ερωτήσεων είναι: η εξοικείωση των παιδιών με την εικαστική γλώσσα.
Στόχος της μορφικής ανάλυσης είναι: να εντοπιστούν οι ενότητες του έργου. Να χωρίσουμε τις ζώνες- ενότητες του έργου στα επιμέρους στοιχεία που την αποτελούν, όπως: σημεία, γραμμές, σχήματα, φόρμες, χρώματα, υφές και να τα εξετάσουμε λεπτομερώς. Εξηγούμε τις λειτουργίες αυτών των επιμέρους στοιχείων και, συγκρίνοντάς τα, προσδιορίζουμε τη σύνθεση.
2.1 Προσδιορισμός των τύπων της οργάνωσης και ανάλυση των οπτικών στοιχείων (Σύνθεση).
1. Προσδιορίστε τους άξονες της σύνθεσης, τις ζώνες- ενότητες στον πίνακα.
2. Πώς χρησιμοποιείται το φως και η σκιά στο έργο από τον καλλιτέχνη;
3. Από ποια στοιχεία δίνεται η εντύπωση της κίνησης;
2.2 Προσδιορισμός και ανάλυση της χρήσης των οπτικών στοιχείων (γραμμές, φόρμες, υφές, χρώματα, προοπτική).
4. Τι θα σχολιάζατε για: α) τις γραμμές, β) τις φόρμες, γ) τις υφές και δ) τα χρώματα του έργου;
5. Είναι έντονη η παρουσία του χρώματος;
6. Υπάρχει αντίθεση χρωμάτων;
7. Τι επιτυγχάνει ο ζωγράφος με την ιδιότυπη χρήση του χρώματος;
8. Από ποια στοιχεία μας δίνεται η εντύπωση της γκρίζας ημέρας, της νύκτας, του πόνου, της μοναξιάς και τα λοιπά;
2.3 Προσδιορισμός των τεχνικών και των υλικών.
9. Ποιες τεχνικές έχουν εφαρμοστεί σ’ αυτό το έργο;
Αναφερόμαστε στη διαδικασία επεξεργασίας του υλικού.
Παράδειγμα: τεχνική του σφουμάτο, του κολάζ, των διαφόρων κατασκευών και τα λοιπά.
10. Τι υλικά χρησιμοποιήθηκαν;
Παράδειγμα: λάδι, τέμπερα, ακριλικό, ακουαρέλα, σκόνες, πέτρα, μάρμαρο, ξύλο, σίδερο και τα λοιπά.
3. Ερμηνεία.
Στόχος αυτών των ερωτήσεων είναι: να αναπτυχθεί προφορικά και να αιτιολογηθεί η άποψη των μαθητών για το περιεχόμενο, το νόημα ή το μήνυμα (συμβολικό, μεταφορικό κτλ.), το σκοπό και την πρόθεση του καλλιτέχνη, έχοντας υπόψη τη μορφική ανάλυση του έργου που έχει προηγηθεί, τον τίτλο, το υλικό και το κοινωνικό- πολιτικό σκηνικό της εποχής.
1. Πιστεύετε ότι ο καλλιτέχνης έχει προσεγγίσει το σκοπό του σε σχέση με τον τίτλο που έχει δώσει στο έργο; Αιτιολογήστε την άποψή σας.
2. Υπάρχει συμβολισμός στο έργο; Είναι εμφανής ή όχι; Υπάρχουν επιμέρους συμβολισμοί ή σύμβολα;
2. Μορφική ανάλυση του έργου.
Σκοπός αυτών των ερωτήσεων είναι: η εξοικείωση των παιδιών με την εικαστική γλώσσα.
Στόχος της μορφικής ανάλυσης είναι: να εντοπιστούν οι άξονες του έργου και να γίνει αναφορά στα επιμέρους στοιχεία, παραδείγματος χάρη: στον όγκο, στο σχήμα- φόρμα, στο χρώμα, αν υπάρχει, στην υφή και στο χώρο, αν υπάρχουν, και να εξεταστούν λεπτομερώς. Εξηγούμε τις λειτουργίες αυτών των επιμέρους στοιχείων και, συγκρίνοντάς τα, προσδιορίζουμε τη σύνθεση.
1. Προσδιορίστε τους άξονες της σύνθεσης.
2. πώς δημιουργείται η σκιά σ’ ένα γλυπτό;
Αναφερόμαστε στην αφαίρεση υλικού σε βάθος, παραδείγματος χάρη: βαθύ σκάλισμα που δημιουργεί σκιά.
3. Τι θα σχολιάζατε: α) για την υφή, τον όγκο και τη φόρμα του έργου και β) για τα χρώματα, αν υπάρχουν;
Αναφερόμαστε:
α) στην επιφάνεια: λεία ή αδρή, μαλακή ή σκληρή, ζεστή ή ψυχρή, στεγνή ή υγρή και τα λοιπά.
β) στον όγκο και στις ποιότητές του: μικρός ή μεγάλος, ογκώδης ή λεπτός, γεμάτος ή άδειος, βαρύς ή ελαφρύς, συμπαγής ή ανοιχτός και τα λοιπά.
γ) στα σχήματα- φόρμες: κοίλο ή κυρτό, γεωμετρικό ή βιομορφικό, καμπυλόγραμμο ή γωνιώδες και τα λοιπά.
δ) στο χώρο: βαθύς ή ρηχός, γεμάτος ή άδειος, στενός ή πλατύς, ανοιχτός ή κλειστός και τα λοιπά.
ε) στο χρώμα: λαμπερό ή άτονο, ανοιχτό ή σκούρο, θερμό ή ψυχρό, διαφανές ή αδιαφανές και τα λοιπά.
4. Από τι στοιχεία μας δίνεται η εντύπωση της κίνησης;
Αναφερόμαστε στη στάση της φιγούρας στο χώρο.
5. Ποιες τεχνικές έχουν εφαρμοστεί;
Ανάλογα με το έργο αναφερόμαστε:
α) στην αφαιρετική γλυπτική. Υλικά που χρησιμοποιούνται: μάρμαρο, πωρόλιθος και τα λοιπά.
β) στην προσθετική γλυπτική. Υλικά που χρησιμοποιούνται, όπως: πηλός, ακολουθεί το στάδιο της χύτευσης και το τελικό υλικό είναι συνήθως ορείχαλκος.
γ) στη μηχανική κατασκευή. Η μέθοδος αυτή φαίνεται από τις ραφές που είναι συγκολλημένες, καρφωμένες, συρραμμένες, κολλημένες ή βιδωμένες.
δ) στη συναρμολόγηση. Με τη μέθοδο αυτή ο καλλιτέχνης επιλέγει και συνθέτει υλικά για να δημιουργήσει μια νέα μορφή.
Σε άλλες μορφές εικαστικών τεχνών, όπως η χαρακτική, το ψηφιδωτό, ή τα μοντέρνα, όπως εγκατάσταση (installation), δράση (action), ή άλλα προσαρμόζουμε ανάλογα τις ερωτήσεις.
Άλλες ερωτήσεις.
Αν ήσουν καλλιτέχνης, τι θα ήθελες να εκφράσεις μέσα από το έργο σου;
Τι αναζητάτε από ένα έργο τέχνης;
Ποιος είναι σήμερα ο ρόλος του καλλιτέχνη στην κοινωνία μας; Πώς θα τον θέλατε εσείς;
Είναι η τέχνη αναγκαία στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου;
Συζητήστε τη σχέση: τέχνης και ηθικής, τέχνης και αλήθειας, τέχνης και εργασίας, τέχνης και διάρκειας, τέχνης και θρησκείας, τέχνης και κάθαρσης, τέχνης και μόδας, τέχνης και κοινωνίας, τέχνης και θεατή, τέχνης και δημιουργού, τέχνης και πρωτοπορίας, τέχνης και χρηστικότητας και τα λοιπά.
Β
Συγκριτικές αναλύσεις έργων τέχνης.
Μορφές σύγκρισης:
α) Έργο Αναγέννησης – Baroque (Μπαρόκ) [σύγκριση τεχνοτροπιών].
β) Σύγκριση ανάμεσα στις διάφορες χρονικές φάσεις του έργου του ίδιου του καλλιτέχνη.
γ) Σύγκριση ιδιωμάτων αλλά διαφορετικών καλλιτεχνών της ίδιας εποχής.
Β
Β
Β
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
