Η κίνηση.
Το σύστημα Orff τοποθετεί την κίνηση σε κεντρικό σημείο με στόχο την επίτευξη και την σύνθεση της αισθητικής εμπειρίας. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι και ο Piaget, επίσης, αναγνωρίζει την κίνηση σαν ένα σημαντικό στοιχείο της πρώιμης μάθησης. Βλέπει τα αισθησιοκινητικά σχήματα να έχουν προτεραιότητα στα μικρά παιδιά και θεωρεί ότι η κινητική πλευρά της συμπεριφοράς του νηπίου είναι ζωτικής σημασίας, ως ο τρόπος που φέρνει σε επαφή διαφορετικές αισθήσεις, στην σύνθεση της εμπειρίας.
Και ο Orff απ’ την πλευρά του δέχεται τις σχέσεις μεταξύ μουσικής και λόγου/γλώσσας. Θα πρέπει να είναι ήδη προφανές στους Ειδικούς Θεραπευτές ότι οι αρχές που εκτέθηκαν παραπάνω περιληπτικά, ταιριάζουν ιδιαίτερα στις βιοτικές ανάγκες των «ειδικών» παιδιών.
Ο Carl Orff έδειξε κάτι πολύ περισσότερο από ένα περιστασιακό ενδιαφέρον για τα παιδιά με Ειδικές Ανάγκες. Αναφέρεται χαρακτηριστικά, ότι σε κάποια περίπτωση «συγκλονίστηκε» από την δουλειά που είχε γίνει με παιδιά με μειωμένη ακοή στο Straubing. Ο Orff εντυπωσιάστηκε από τον διευθυντή του σχολείου, καθηγητή Hofmarksrichter ο οποίος πίστευε ακράδαντα στη μεγάλη αξία της ρυθμικής δραστηριότητας, της κίνησης και ιδιαίτερα των αισθητικών νευμάτων γι’ αυτά τα παιδιά. Έλεγε: «Όλα τα γεγονότα της ζωής είναι ρυθμικά γεγονότα».
Β
Η μουσικοθεραπεία στην Ευρώπη από το 18ο αιώνα έως σήμερα.
Στην Ευρώπη το 18ο αιώνα οι προσπάθειες για την επιστημονική χρήση της μουσικής στη θεραπεία γίνονται πιο συστηματικές.
Μία από τις πρώτες προσπάθειες ήταν αυτή του J. Bonnet ο οποίος στις αρχές του 18ου αιώνα δημοσίευσε την πραγματεία «Η ιστορία της μουσικής και των αποτελεσμάτων της». Παράλληλα, την ίδια σχεδόν περίοδο, δημοσιεύεται η πραγματεία του Δρ. Chomet με τίτλο «Αποτελέσματα και επιρροές της μουσικής στην υγεία και την ασθένεια» (Hollinger, 1995).
Την περίοδο αυτή όμως, η πιο αξιοσημείωτη προσπάθεια ήταν αυτή του γιατρού και ερασιτέχνη μουσικού Louis Roger από το Μονπελιέ της Γαλλίας. Το 1748, ο Roger εξέδωσε σε δυο μέρη, την Πραγματεία περί των αποτελεσμάτων της Μουσικής στο ανθρώπινο σώμα (το πρωτότυπο γράφτηκε στα λατινικά και μεταφράστηκε στα γαλλικά το 1803). Το πρώτο μέρος του έργου πραγματεύεται τη φύση των αντηχείων και τη μετάδοση των ηχητικών κυμάτων μέσω του αέρα. Στο μέρος αυτό αναφέρεται επίσης στο αυτί, το αισθητήριο όργανο της ακοής του ανθρώπου. Το δεύτερο μέρος, που αποτελείται από τρία κεφάλαια, εξετάζει αν η μουσική είναι σε θέση να επηρεάσει τον άνθρωπο και τους τρόπους με τους οποίους αυτό γίνεται κατορθωτό (Ducourneau 1997).
Στη συνέχεια, ένας Γάλλος γιατρός, ο Esquirol, από την πόλη της Τουλούζης (Γαλλία), μελέτησε συστηματικά το ρόλο της μουσικής στη θεραπεία, χωρίς όμως να πετύχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα (Ducourneau 1997).
Γύρω στο 1840 μεγάλοι θεραπευτές και ερευνητές, όπως ο U.Trelet και ο Δρ.Leuret, εφάρμοσαν τα πρώτα μουσικοθεραπευτικά προγράμματα στο Παρίσι, στη Salpetriere και στο Bicetre αντίστοιχα (Hollinger, 1995).
Οι πρώτες συνθετικές εργασίες σχετικά με το θέμα ολοκληρώνονται προς το τέλος του αιώνα. Την αρχή έκανε το 1880 ο πανεπιστημιακός C. Colomb. Στη συνέχεια, το 1882 ο γιατρός Francisco Vidal y Careta παρουσίασε μια αναλυτική διατριβή, στην οποία ταξινομούσε τους τρόπους επιρροής των μουσικών συνθέσεων στον οργανισμό. Τέλος, ο Leon Bourdel μελέτησε τις σχέσεις μεταξύ της ομάδας αίματος και της μουσικής. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Bourdel, η ομάδα Α εκφράζεται μέσα από την αρμονία των ήχων, ενώ η ομάδα Β μέσα από το δυναμικό ρυθμό (Ducourneau 1997).
Στο σημείο αυτό χρειάζεται να αναφέρουμε ότι κατά το 19ο αιώνα στη Γαλλία χρησιμοποιείται κυρίως ο όρος ηχοθεραπεία και όχι ο όρος μουσικοθεραπεία.
Κατά τον 20ο αιώνα οι έρευνες των P. Fraise, R. Husson και οι εργασίες των Pontvik και G. Mall περιέχουν τις πρώτες παρατηρήσεις με τη μορφή γραφήματος για τη ψυχοφυσιολογική επίδραση των μουσικών ερεθισμάτων. Τέλος, κατά τη διάρκεια του 5ου συνεδρίου ψυχοθεραπείας (Βιέννη, 1961) επισημοποιείται η χρήση της μουσικής στη θεραπεία. Στο συνέδριο αυτό τονίστηκε ότι «η ψυχοθεραπευτική αποτελεσματικότητα (της μουσικής) θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, να δρομολογηθεί, και να κωδικοποιηθεί με τη μορφή συγκεκριμένων συνταγών».
Σε αυτή την κατεύθυνση εργάζονται σήμερα στη Γαλλία γνωστοί ψυχοθεραπευτές, όπως για παράδειγμα, οι Verdeau - Pailles και Dr Mouret.
Παράλληλα, οι M. - A. Guilhot και Dr Guilhot προσανατολίζονται προς τη μορφή της δραματοθεραπείας (Hollinger, 1995).
Β
Η μουσικοθεραπεία στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες η μουσικοθεραπεία οργανώνεται ως επάγγελμα τον 20ο αιώνα. Η μουσική όμως χρησιμοποιείται στη θεραπεία σωματικών και πνευματικών ασθενειών ήδη από το 18ο αιώνα.
Β
Αναφορές στη μουσικοθεραπεία κατά το 18ο αιώνα.
Η παλαιότερη αναφορά στη μουσικοθεραπεία βρίσκεται σ’ ένα ανυπόγραφο άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Columbian Magazine το 1789 και φέρει ως τίτλο τη φράση «Φυσική θεώρηση της μουσικής» (Heller 1987). Το άρθρο αυτό θέτει τις βασικές αρχές της μουσικοθεραπείας, οι οποίες ισχύουν ουσιαστικά έως σήμερα. Ο ανώνυμος συγγραφέας χρησιμοποιώντας κυρίως τις ιδέες του Γάλλου φιλοσόφου Καρτέσιου αναπτύσσει τρόπους χρησιμοποίησης της μουσικής. Πιστεύει δε ότι με τη μουσική μπορεί να επηρεάσει και να ρυθμίσει τα συναισθήματα. Η κατάληξη του άρθρου είναι ενδιαφέρουσα, γιατί εκεί ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι μια καλή πνευματική κατάσταση μπορεί να επηρεάσει θετικά τη σωματική υγεία. Ο συγγραφέας στο σημείο αυτό τονίζει ότι η μουσική είναι ένας άριστος θεραπευτικός παράγοντας. Στο άρθρο αυτό υπάρχει ακόμα μια παρατήρηση που παραμένει επίκαιρη ως σήμερα. Είναι η άποψη ότι για σωστή χρήση της μουσικής στη θεραπεία χρειάζεται ένας κατάλληλα εκπαιδευμένος μουσικοθεραπευτής.
Ένα άλλο άρθρο γράφεται περίπου την ίδια περίοδο με τίτλο «Αξιοθαύμαστη θεραπεία πυρετού με τη βοήθεια της μουσικής: ένα πραγματικό γεγονός». Το άρθρο αυτό δημοσιεύεται το 1796 στο New York Weekly Magazine (Heller 1987). Ο ανώνυμος πάλι συγγραφέας περιγράφει την περίπτωση ενός ανώνυμου Γάλλου καθηγητή μουσικής, ο οποίος υπέφερε από υψηλό πυρετό. Μετά από περίπου δυο εβδομάδων ασθένεια, ένα κοντσέρτο δόθηκε μετά από παράκλησή του. Ο πυρετός έπεσε και τα συμπτώματα εξαφανίστηκαν κατά τη διάρκεια του κοντσέρτου, αλλά ξαναεμφανίστηκαν μετά το πέρας του. Το συγκεκριμένο μουσικό έργο επαναλήφθηκε αρκετές φορές τις επόμενες μέρες. Μετά από δύο εβδομάδες ο καθηγητής της μουσικής συνήλθε ολοκληρωτικά.
Και οι δυο συγγραφείς στήριξαν τα συμπεράσματά τους στην αποτελεσματικότητα της μουσικής, όπως αυτή φάνηκε μέσα σε τυχαία περιστατικά. Όμως, δε στηρίχθηκαν σε επιστημονικές παρατηρήσεις και συμπεράσματα. Παρόλο που σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα τα πορίσματά τους δεν έχουν αξιοπιστία, παρακίνησαν αρκετούς κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα να ενδιαφερθούν για τη χρήση της μουσικής στη θεραπεία ασθενών.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι την εποχή εκείνη η εξάσκηση της ιατρικής επιστήμης ήταν σκληρή και επικίνδυνη. Γι’ αυτό μια τόσο εξευγενισμένη θεραπεία, όπως η μουσικοθεραπεία, ήταν ευπρόσδεκτη από το ευρύτερο κοινό που συχνά υπέφερε από τον τρόπο με τον οποίο εφαρμοζόταν η ιατρική επιστήμη.
Β
Αναφορές στη μουσικοθεραπεία κατά το 19ο αιώνα.
Κατά το 19ο αιώνα πολλοί συγγραφείς έγραψαν σχετικά με τις λειτουργίες της μουσικής σε μουσικές εφημερίδες, ιατρικές εφημερίδες, ψυχιατρικά περιοδικά και σε ιατρικές εκθέσεις. Όλες αυτές οι αναφορές ποικίλλουν σε ποσότητα και ποιότητα, υποστηρίζουν όμως τη χρήση της μουσικής ως εναλλακτικής θεραπείας ή ως πρόσθετης θεραπείας στην παραδοσιακή ιατρική.
Αρχικά δυο φοιτητές της ιατρικής ο Edwin Atlee και ο Samuel Mathews του πανεπιστημίου της Pennsylvania ήταν οι πρώτοι που αναφέρθηκαν στη μουσικοθεραπεία (Carlson & al. 1981). Οι πραγματείες τους με θέμα «Ένα πρώτο δοκίμιο στην επήρεια της μουσικής στη θεραπεία ασθενών» και «Επί των επιδράσεων της Μουσικής εις τη θεραπεία και καταπράυνση των ασθενειών» αντίστοιχα, μοιάζουν σε φόρμα, σε περιεχόμενο και σε εξωτερική εμφάνιση. Ανάμεσα στις πολλές πηγές που αναφέρονται στα κείμενα η πιο σημαντική είναι η αναφορά στο φυσικό/ψυχίατρο Benjamin Rush που ήταν καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Pennsylvania και σπουδαίος συνήγορος στη χρήση της μουσικής στη θεραπεία ψυχικών ασθενειών. Ο Rush συνέβαλλε στο να δημιουργηθεί ενδιαφέρον για τη μουσικοθεραπεία και προέτρεψε τους Atlee και Mathews να γράψουν τις παραπάνω πραγματείες (Carlson & al. 1981).
Σταδιακά, στις Ηνωμένες Πολιτείες το 19ο αιώνα η μουσικοθεραπεία αρχίζει να εντάσσεται στα προγράμματα σπουδών κάποιων εκπαιδευτηρίων για άτομα με ειδικές ανάγκες. Για παράδειγμα αναφέρουμε τη σχολή τυφλών Perkins School που ιδρύθηκε το 1832 στη Βοστώνη από το Δρ. Samuel Gridley (Heller 1987). Η σχολή τυφλών συμπεριέλαβε και διαμόρφωσε με τη συμβολή εξαιρετικών μουσικών ένα πρωτοποριακό μουσικό πρόγραμμα. Το παράδειγμα αυτής της σχολής γρήγορα ακολούθησαν και άλλες σχολές. Γύρω στο 1840 ο David Ely Bartlett δημιούργησε ένα επιτυχημένο μουσικό πρόγραμμα για το Αμερικάνικο Άσυλο Κωφών που βρισκόταν στο Hartford του Connecticut (Heller 1987). Μουσικά προγράμματα δημιουργήθηκαν επίσης για φοιτητές που παρουσίαζαν σωματικές ανικανότητες (Heller 1987).
Η ένταξη της μουσικής στην εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες επαναφέρει τον προβληματισμό γύρω από το θεραπευτικό της ρόλο. Τρία ανυπόγραφα άρθρα όλα με τίτλο «Η θεραπευτική δύναμη της μουσικής» δημοσιεύονται στο Μουσικό Περιοδικό (Musical Magazine) αυτή την περίοδο (Heller 1987). Και τα τρία αυτά άρθρα αναφέρονται στον τρόπο, με τον οποίο η θεραπευτική μουσική συνδέεται με την ιστορία, τη φιλοσοφία και τη θρησκεία. Για να στηρίξουν την άποψή τους ο συγγραφέας ή οι συγγραφείς αναφέρουν ιστορίες συνθετών, συγγραφέων, ιστορικών και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων που βίωσαν τη θεραπευτική δύναμη της μουσικής. Όλες οι ιστορίες είναι εμπνευσμένες από το βιβλίο του Βρετανού μουσικού Ch. Burney.
Τον ίδιο αιώνα εκτός από τους μουσικούς, γιατροί, ψυχίατροι και άλλες προσωπικότητες αρχίζουν να ενδιαφέρονται για τη μουσικοθεραπεία και την προωθούν ως επιστήμη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δυστυχώς όμως, δουλεύουν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο, με αποτέλεσμα το ουσιαστικό κέρδος να είναι μικρό. Το μόνο θετικό από αυτό το ενδιαφέρον είναι η συγγραφή αρκετών επιστημονικών άρθρων σχετικά με τη μουσικοθεραπεία κυρίως από γιατρούς. Σημαντικότερα είναι αυτά που γράφονται στην τελευταία κυρίως δεκαετία του αιώνα. Τα άρθρα αυτά τυπώνονται σε περιοδικά ευρύτερου αναγνωστικού ενδιαφέροντος και σε επιστημονικά περιοδικά. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε συνοπτικά τα παρακάτω άρθρα που αναλύονται διεξοδικά στη μελέτη του Davis (1987):
1) το άρθρο του γιατρού James Whittaker (1874), σύμφωνα με τον οποίο η μουσική αντίδραση έχει φυσιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικο-πολιτισμικές ιδιότητες,
2) το άρθρο του γιατρού Georges L. Beardsley (1882), σύμφωνα με τον οποίο η μουσική θεραπεύει νευρικές και ψυχικές διαταραχές,
3) το άρθρο του γιατρού Sebastian J. Wimmer (1889) που τονίζει τη θεραπευτική αξία της μουσικής,
4) το άρθρο του George Adler Blumer (1892) με θέμα «Η μουσική και η σχέση της με τον εγκέφαλο». Ο Blumer είναι ο πρώτος που θα διαμορφώσει ένα μουσικό πρόγραμμα για αμερικάνικο νοσοκομείο. Θα πρέπει να θεωρείται ως πρόδρομος του μουσικοθεραπευτικού κινήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες.
5) το άρθρο του νευρολόγου James Leonard Corning (1899) που παρουσιάζει την πρώτη ελεγχόμενη προσπάθεια θεραπείας ψυχικών ασθενειών με τη χρήση της μουσικής.
Σύμφωνα με τον Davis (1987) τα παραπάνω άρθρα ενημερώνουν και προβληματίζουν το κοινό για τις θεραπευτικές δυνατότητες της μουσικής. Στο έργο του Davis (1987) γίνονται και άλλες εκτεταμένες αναφορές και σχόλια για το ρόλο της μουσικοθεραπείας τον αιώνα αυτό.
Τον αιώνα αυτό η μουσικοθεραπεία κερδίζει έδαφος. Όλο και περισσότεροι γιατροί, μουσικοί, ψυχίατροι παρουσιάζουν σποραδικά περιστατικά θεραπείας με τη βοήθεια της μουσικής σε επιστημονικά περιοδικά, εφημερίδες και λαοφιλή έντυπα. Κλινικές και πειραματικές έρευνες παρέχουν δεδομένα που στηρίζουν την επιστήμη.
Παράλληλα, το γενικότερο κλίμα στην ιατρική επιστήμη αρχίζει σιγά-σιγά να μεταβάλλεται. Κυρίως μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο οι απόψεις του διάσημου ψυχιάτρου Karl Menninger για μια ολιστική θεώρηση της υγείας αποτελούν μια νέα προσέγγιση στον τομέα Υγείας Πρόνοιας και δίνουν ώθηση στην ανάπτυξη της μουσικοθεραπείας. Το ολιστικό μοντέλο υγείας έρχεται σε αντίθεση με το βιοϊατρικό μοντέλο (ή γραμμικό μοντέλο) που βασίζεται στον κλασσικό δυϊσμό του Καρτέσιου (Descartes).
Ας δούμε όμως την κατάσταση λίγο πιο αναλυτικά παρουσιάζοντας αρχικά το βιοϊατρικό μοντέλο (ή γραμμικό μοντέλο). Στην εποχή του Καρτέσιου η προσοχή της ιατρικής επιστήμης στράφηκε αποκλειστικά και μόνο στη μελέτη των οργάνων και των λειτουργιών του σώματος κάτω από το πρίσμα της κυτταρικής και μοριακής βιολογίας. Σαν αποτέλεσμα αυτού του προσανατολισμού αναπτύχθηκε το βιοϊατρικό μοντέλο υγείας, σύμφωνα με το οποίο κάθε σύμπτωμα - πάθηση έχει μια συγκεκριμένη αιτία, π.χ. κάποιος ιός ευθύνεται αποκλειστικά και μόνο για μια γρίπη. Συνεπώς, για τη θεραπεία της ασθένειας η προσοχή των γιατρών χρειάζεται να στραφεί αποκλειστικά και μόνο στο βιολογικό επίπεδο, ενώ ο ρόλος των ψυχοκοινωνικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων δε λαμβάνεται αρκετά ή καθόλου υπόψη στην κατανόηση της αρρώστιας και στην αντιμετώπισή της.
Αντίθετα, το ολιστικό μοντέλο υγείας έχει τις ρίζες του στην ιατρική του Ιπποκράτη και αναγνωρίζει την αυτοθεραπευτική δύναμη του κάθε ανθρώπου. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με το ολιστικό μοντέλο, η υγεία εμφανίζεται ως μια ολότητα, όπου η σωματική, διανοητική και συναισθηματική υπόσταση του ανθρώπου λειτουργούν συνολικά και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, ενώ παράλληλα βρίσκονται σε μία δυναμική ισορροπία με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Βασικά στο πλαίσιο του ολιστικού μοντέλου υγείας όλες οι ασθένειες θεωρούνται «ψυχοσωματικές». Από την άλλη πλευρά, η δυναμική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ αρρώστου και ιατρονοσηλευτικού προσωπικού έχει άμεσες επιπτώσεις στην όλη πορεία του ασθενούς.
Ως αποτέλεσμα αυτής της θεώρησης τον αιώνα αυτό, στον τομέα της Υγείας και Πρόνοιας μαζί με τη μουσικοθεραπεία εμφανίστηκαν και άλλοι εξειδικευμένοι κλάδοι, όπως η ψυχοσωματική ιατρική, η ιατρική ψυχολογία και η ψυχολογία της υγείας που συνέβαλαν στην ευρύτερη έρευνα γύρω από θέματα υγείας.
Ψυχοσωματική ιατρική: ρεύμα που δημιουργήθηκε στη Γερμανία το 1920, από ψυχιάτρους-ψυχαναλυτές. Εστιάζει την έρευνα στη μελέτη της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στις συναισθηματικές διεργασίες που βιώνει ένα άτομο και στην ανάπτυξη κάποιας ασθένειας. Μελετά συνεπώς την αλληλεπίδραση σωματικών και ψυχικών διεργασιών.
Ιατρική ψυχολογία: ρεύμα που δημιουργήθηκε το 1984 από τον Schneider. Σύμφωνα με τους οπαδούς αυτής της κατεύθυνσης σημαντική είναι η σχέση μεταξύ αρρώστου και ιατρονοσηλευτικού προσωπικού.
Ψυχολογία της υγείας: είναι ένας ειδικός (εφαρμοσμένος) κλάδος που χρησιμοποιεί τα πορίσματα των βασικών κλάδων της Ψυχολογίας σε ένα ευρύτερο πεδίο μελέτης και έρευνας που σχετίζεται με τη συμπεριφορά και την προσωπικότητα των ατόμων που δέχονται υπηρεσίες υγείας, με την παροχή υπηρεσιών υγείας καθώς επίσης και με τις στάσεις και τις συμπεριφορές απέναντι σε θέματα υγείας.
Καθοριστική όμως σημασία για την εξέλιξη της μουσικοθεραπείας την περίοδο αυτή είχαν τα μουσικοθεραπευτικά προγράμματα που προώθησαν μουσικοθεραπευτικές οργανώσεις βραχείας διάρκειας σε βετεράνους του πρώτου και του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου (Taylor 1981). Μοναδική είναι η δράση των παρακάτω προσωπικοτήτων στην επιστήμη της μουσικοθεραπείας:
1) Eva Vescelius (Davis, 1993)
2) Margaret Anderton (Taylor 1981)
3) Isa Maud Ilsen (Boxberger, 1962)
4) Harriet Ann Seymour (Davis 1997, Boxberger, 1962).
Το 1903 η Eva Vescelius ίδρυσε την Εθνική Θεραπευτική Ένωση της Νέας Υόρκης. Η Vescelius πίστευε ότι η Μουσικοθεραπεία επαναφέρει αρρώστους με διαταραχές σε αρμονία. Εξέδωσε το βραχείας κυκλοφορίας περιοδικό «Μουσική και Υγεία» (Music and Health) όπου βρίσκει κανείς οδηγίες για τη θεραπεία του πυρετού, της αϋπνίας, και άλλων ασθενειών με τη βοήθεια της μουσικής. Οργάνωσε τέλος τα πρώτα μουσικοθεραπευτικά μαθήματα.
Το πρώτο επίσημο μάθημα Μουσικοθεραπείας σε πανεπιστήμιο διδάχθηκε από την Margaret Anderton. Η Anderton πρόσφερε τις υπηρεσίες της ως μουσικοθεραπεύτρια στους στρατιώτες του πρώτου παγκοσμίου πολέμου που παρουσίαζαν σωματικές ανικανότητες και ψυχικές διαταραχές. Σύμφωνα με την Anderton αυτοί που παρουσίαζαν ψυχολογικά προβλήματα άκουγαν μουσική, ενώ όσοι είχαν σωματικές ανικανότητες έπρεπε να παίξουν κάποιο μουσικό όργανο για να δυναμώσουν τους μυς των χεριών και των ποδιών αντίστοιχα. Τέλος, τόνισε το ρόλο των πνευστών γιατί, σύμφωνα με τις έρευνές της, ο ήχος τους έχει θεραπευτικές ιδιότητες.
Η Isa Maud Ilsen, μουσικός και νοσηλεύτρια, ίδρυσε την Εθνική Εταιρεία Μουσικής για Νοσοκομεία το 1926. Δίδαξε μαζί με την Margaret Anderton μουσικοθεραπεία στο πανεπιστήμιο του Columbia και εργάστηκε στο μουσικό τμήμα νοσοκομείων του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Σύμφωνα με την Isa Maud Ilsen ο ρυθμός είναι το δομικό εκείνο στοιχείο της μουσικής που έχει ζωτικές θεραπευτικές δυνάμεις. Η Isa Maud Ilsen πίστευε επίσης ότι ορισμένα είδη μουσικής, όπως η μουσική τζαζ για παράδειγμα, αντενδείκνυται για τη θεραπεία. Η Isa Maud Ilsen, με βάση την κλασσική κυρίως μουσική, έγραφε συνταγές για ν’ ανακουφίσει διάφορες διαταραχές. Για την αϋπνία από πυρετό θεωρούσε κατάλληλο το Ave Maria του Schubert, ενώ για την τελευταία φάση μιας ασθένειας τα βαλς του Brahms ή τις Μαρς του Sousa. Ορισμένες φορές πάλι χρησιμοποιούσε κάποιες επιλογές ethnic μουσικής. Η Isa Maud Ilsen είναι μια πρωτοπόρος της μουσικοθεραπείας στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η Harriet Ann Seymour εργάστηκε με τους βετεράνους του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και τους ασθενείς με κατάθλιψη στη δεκαετία του 1930. Μελέτησε την αποτελεσματικότητα ορισμένων τύπων μουσικής σε σωματικές και ψυχικές διαταραχές. Η Harriet Ann Seymour ίδρυσε το Εθνικό Ίδρυμα Μουσικοθεραπείας το 1941. Ως πρόεδρος του ιδρύματος έδωσε έμφαση σε μουσικοθεραπευτικές τεχνικές για τους βετεράνους του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Στο βιβλίο της «Τεχνικές οδηγίες στην πρακτική χρήση της μουσικοθεραπείας» παρουσιάζονται όλες οι απόψεις της για την εφαρμογή της επιστήμης της μουσικοθεραπείας.
Η προσπάθεια των Vescelius, Ilsen και Seymour να δημιουργήσουν σταθερές θέσεις εργασίας για μουσικοθεραπευτές σε νοσοκομεία, φυλακές και σχολεία είχε μέτρια επιτυχία γιατί υπήρξε μερική αποδοχή του προγράμματος από το ιατροθεραπευτικό προσωπικό (Davis 1993). Παρόλα αυτά αξίζει να σημειώσουμε ενδεικτικά τα ονόματα ορισμένων γιατρών που υπήρξαν ένθερμοι υποστηρικτές της εφαρμογής μουσικοθεραπευτικών προγραμμάτων στα νοσοκομεία:
1) Ο γιατρός Evan O’ Neil Kane πρότεινε τη χρησιμοποίηση του φωνόγραφου στα χειρουργεία (Kane, 1914).
2) Ο γιατρός W.P.Burdick που εργαζόταν μαζί με τον Kane υποστήριξε ότι ο φωνόγραφος πρέπει να χρησιμοποιείται όχι μόνο στα χειρουργεία αλλά και στους θαλάμους για χαλάρωση και βοήθεια στον ύπνο (Burdick, 1915).
3) Ο γιατρός Gatewood θεωρούσε αναγκαία τη μουσική την ώρα της νάρκωσης (Taylor, 1981).
4) Ο γιατρός K.L.Pickerall θεωρούσε απαραίτητη τη μουσική σε όλες τις φάσεις της διαμονής του ασθενούς στο νοσοκομείο. Παρατήρησε μάλιστα ότι τον καλύτερο χρόνο ανάνηψης είχαν οι ασθενείς που παρακολουθούσαν μουσικοθεραπευτικό πρόγραμμα (Taylor 1981).
Όμως, μέχρι το 1940 και παρά τις προσπάθειες τόσων ανθρώπων η μουσικοθεραπεία δε έχει οργανωθεί ικανοποιητικά ως επάγγελμα (Boxberger, 1962).
Β
Μουσική και πολιτισμός.
Σύμφωνα με τον Merriam (1964) η μουσική είναι φορέας αξιών και συμπεριφορών ενός δεδομένου πολιτισμού, όπως για παράδειγμα, αντιλήψεων σχετικά με το φύλο, κυρίαρχων ιδεών σχετικά με τη θέση του άνδρα, της γυναίκας και του παιδιού στην κοινωνία, θρησκευτικών αξιών ακόμα και επαγγελματικών απόψεων. Για παράδειγμα, τα ελληνικά παραδοσιακά τραγούδια έχουν βιώματα, εκφράζουν λύπες και χαρές (τραγούδια της αγάπης και του γάμου), θρήνους και εξάρσεις (μοιρολόγια, τραγούδια της ξενιτιάς, παραλογές), πτώσεις και ανατάσεις (ιστορικά, ακριτικά, γνωμικά), μας παίρνουν τη λύπη από τις ψυχές (σατιρικά) και μας ανεβάζουν στα σύννεφα, μας κάνουν ήρωες (κλέφτικα).
Τραγούδια άμεσου ή έμμεσου κοινωνικού ελέγχου πληροφορούν τα μέλη της κοινωνίας σχετικά με τη συμπεριφορά που πρέπει να επιδείξουν σε μια ορισμένη περίσταση (Merriam 1964, Radocy & Boyle 1979). Για παράδειγμα, τα τραγούδια της Σοφίας Βέμπο εμψύχωναν τους Έλληνες στρατιώτες κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940, γελοιοποιώντας ταυτόχρονα τους Ιταλούς αντιπάλους («Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του, με τη σκούφια την ‘ψηλή του, μ’ όλα τα φτερά»). Όμως, όταν στη συνέχεια ξεσπά ο εμφύλιος σπαραγμός, η λαϊκή μούσα επιστρατεύει το ταλέντο της για να εμπνεύσει την ομόνοια και την ειρήνη. Αρκεί να θυμηθούμε κάποιους στίχους απ’ τα τραγούδια της όπως: «Έβγα απ’ τον τάφο Θοδωρή Κολοκοτρώνη κι αδέλφια κάνε όλους τους Έλληνες ξανά», «όχι καινούργιο πόλεμο, όχι καινούργια αντάρα».
Επιπρόσθετα, η μουσική είναι παρούσα και επικυρώνει όλες τις κοινωνικές και θρησκευτικές τελετές. Σύμφωνα με τον Merriam (1964, σελ. 225) η μουσική είναι «ο συνεκτικός κρίκος ενός πολιτισμού και προσφέρει σταθερότητα». Πιο απλά θα λέγαμε ότι η μουσική αποτελεί το λίκνο των αξιών ενός πολιτισμού. Για παράδειγμα, ο εθνικός ύμνος ακούγεται σε όλες τις εθνικές εκδηλώσεις, όπως στις παρελάσεις, στις εθνικές εορτές, στις αθλητικές συναντήσεις (στην απονομή μεταλλίων) κ.ά. Παράπλευρα, κάθε θρησκεία έχει ένα σύνολο ύμνων και ψαλμών που αναλύουν την πίστη, περιγράφουν σημαντικά θρησκευτικά γεγονότα και υμνούν το θεό. Για παράδειγμα, στους ορθοδόξους όλη η λατρεία είναι μελοποιημένη, ακόμη και τα αναγνώσματα ψέλνονται. Από τα παραπάνω συνεπάγεται ότι, ο κάθε μουσικοθεραπευτής πρέπει, κυρίως όταν εργάζεται σε διαπολιτισμικές ομάδες ή κοινωνίες, να χρησιμοποιήσει τη μουσική που εκφράζει το πολιτισμικό σύστημα του συγκεκριμένου ασθενή.
Επίσης, η κοινωνική τάξη που ανήκει ένας άνθρωπος επηρεάζει τη μουσική του κουλτούρα (Radocy & Boyle, 1979). Έρευνες απέδειξαν ότι στις δυτικές κοινωνίες οι εύπορες κοινωνικές τάξεις προτιμούσαν περισσότερο τα συμφωνικά έργα και τις όπερες από τις μέτρια κοινωνικά τάξεις (Gilbert & Beal 1982, Lathom & al. 1982). Συνεπώς, ο μουσικοθεραπευτής πρέπει να επιλέξει μουσικά ακούσματα που θα του επιτρέψουν να πλησιάσει έναν ηλικιωμένο Έλληνα επαρχιώτη, έναν Αθηναίο έφηβο, μια νεαρή φιλιπινέζα και έναν έγχρωμο οικονομικό μετανάστη, γιατί ο κάθε άνθρωπος έχει τις προσωπικές μουσικές προτιμήσεις του.
Ο Merriam (1964) τέλος καταλήγει ότι η μουσική διαμορφώνει τη βάση που θα στηρίξει την κοινωνική συνοχή, την αλληλεγγύη και τη συνεργασία. Αρκεί μόνο να σκεφτούμε πόσες μουσικές ευκαιρίες για συνεργασία μπορούν να διαμορφωθούν χάρη στη μουσική, όπως για παράδειγμα, χορωδίες, βυζαντινοί χοροί, μουσικές μπάντες, ορχήστρες, ντουέτα, τρίο, κουαρτέτα, μουσικά σύνολα ποπ, ροκ και τζαζ μουσικής, τραγούδι προσκοπικό γύρω από την πυρά κ.ά. Όσο καλύτερη είναι η συνεργασία (σχετικά με το ρυθμό, τη μελωδία ή την αρμονία) ανάμεσα στους συμμετέχοντες στις παραπάνω ομάδες, τόσο πιο επιτυχημένο είναι το αποτέλεσμα. Στο συμπέρασμα ότι η μουσική είναι εργαλείο κοινωνικής συνοχής καταλήγουν και όλοι οι πρωτοπόροι της επαγγελματικής ανάπτυξης της μουσικοθεραπείας (Gaston, 1968, Sears, 1968). Ενδεικτικά ας αναφέρουμε τον Gaston που δηλώνει ότι η μουσική «δίνει το έναυσμα ή βοηθά την επανέναρξη διαπροσωπικών σχέσεων».
Η βελτίωση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης είναι βασικός στόχος σε ένα μουσικοθεραπευτικό περιβάλλον. Ως παράδειγμα, αναφέρουμε (α) ανθρώπους με συναισθηματικές διαταραχές, οι οποίοι συνήθως δείχνουν μοναχικές ή επιθετικές συμπεριφορές που εμποδίζουν τη σωστή κοινωνικοποίηση και (β) ηλικιωμένους, που έχουν έλλειψη συντροφιάς, δεν έχουν πολλές κοινωνικές ευκαιρίες και τους λείπει η σωματική δύναμη ή οι δυνάμεις για να ξεκινήσουν κοινωνικές επαφές.
Β
Μουσικοθεραπεία και κοινωνικές ομάδες.
Στη μουσικοθεραπεία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλες κατηγορίες ομάδων:
1) Την πραγματική ομάδα με την κοινωνική της έννοια, η οποία δεν είναι ομοιόμορφη, αλλά διαφοροποιείται καθώς επηρεάζεται από ιδεολογικά, θρησκευτικά, αθλητικά και άλλα πιστεύω. Η πραγματική ομάδα μπορεί να είναι η οικογενειακή ομάδα, αλλά και οποιαδήποτε άλλη ευρύτερη κοινωνική ομάδα π.χ. σχολική, επαγγελματική, κ.ά. (πρόσφατη ή παλαιότερη).
2) Τη μουσικοθεραπευτική ομάδα (θεραπευτική διάσταση).
3) Την ιδανική μουσική ομάδα (χορωδία, ορχήστρα).
Μέσα στο πλαίσιο αυτών των ομάδων οι συμμετέχοντες μαθαίνουν επίσης με την παρατήρηση ή τη μίμηση της συμπεριφοράς που επιδεικνύουν οι άλλοι γύρω τους. Ένα πρότυπο με κύρος ή μια φιλική συμπεριφορά αποτελεί ισχυρό παράδειγμα προς μίμηση. Το κατά πόσο θα παγιωθεί η συμπεριφορά που μαθαίνει κανείς να επιδεικνύει μέσα από την κοινωνική διαδικασία
Β
Μουσικοθεραπευτικά προγράμματα σε κοινωνικές ομάδες.
1. Μουσικοθεραπεία και οικογένεια.
Η ενασχόληση με τη μουσική, τα μουσικά ακούσματα δε λείπουν ποτέ από τις οικογενειακές ομάδες. Όμως, το ζητούμενο στην παρούσα φάση δεν είναι τόσο η διαπίστωση, όσο η μελέτη του θεραπευτικού ρόλου της μουσικής. Πρωτοποριακά, ο Russo (1992) έκανε τη σκέψη να ενώσει δύο διαφορετικές τεχνικές, την ενεργητική ομαδική μουσικοθεραπεία και τη συστηματική οικογενειακή θεραπεία. Οι πρώτες έρευνες σε αυτή την κατεύθυνση έδωσαν, στο πλαίσιο μιας συστηματικής θεραπείας, τη δυνατότητα σε μια οικογένεια να εκφραστεί με τη βοήθεια της μουσικής μη λεκτικά (π.χ. μισή ώρα αυτοσχεδιασμού που ακολουθείται από διάλογο). Αυτή η καινούργια προσέγγιση της οικογενειακής ομάδας οδήγησε τον Russo σε πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με τις λειτουργίες της οικογένειας και τις δυνατότητες της μουσικοθεραπείας. Όμως, ο Russo δεν είναι ο πρώτος που τόλμησε κάτι τέτοιο. Ήδη από το 1983, ο Benenton έδινε παρόμοιες ευκαιρίες σε οικογένειες με αυτιστικά παιδιά, κατά τη διάρκεια μουσικοθεραπευτικών συναντήσεων.
Γενικά, η προσπάθεια μουσικοθεραπείας σε οικογενειακές ομάδες θεραπείας. Ο Linesh (1993) θεωρεί ότι το να προτείνει κανείς ένα μη λεκτικό τρόπο σχέσεων μη συνηθισμένων στην οικογένεια, βελτιώνει άγονες και στείρες προσπάθειες διαπροσωπικών σχέσεων, ενώ διευκολύνει παράλληλα την προσωπική έκφραση και παροτρύνει την αλλαγή.
Αυτός ο νέος τρόπος επικοινωνίας χαλαρώνει από τις εντάσεις, ανοίγει νέους δρόμους επικοινωνίας που δεν είχαν βρει ακόμα διέξοδο. Η καλλιτεχνική έκφραση δίνει επίσης τη δυνατότητα να εμφανιστούν στοιχεία που υποθάλπουν μια οικογενειακή κρίση. Παράλληλα ο μεταφορικός τρόπος έκφρασης της κούρασης του κάθε μέλους της οικογένειας οδηγεί σε μία αμοιβαία αναγνώριση και αλλαγή στο σύστημα των σχέσεων. Τέλος, η μουσικοθεραπεία στην οικογενειακή ομάδα δίνει τη δυνατότητα συναισθηματικής έκφρασης, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει να ακούς τον άλλο και να τον αναλύεις.
Β
2. Μουσική και ένοπλες δυνάμεις.
Η μουσική παίζει σημαντικό ρόλο στις ένοπλες δυνάμεις. Συχνά για παράδειγμα οι στρατιώτες γυμνάζονται τραγουδώντας εμβατήρια ή μελωδικές φράσεις που τους δίνουν ρυθμό και τους βοηθούν να συγκεντρωθούν στην άσκηση.
Η ηρωική μουσική εμπνέει και εμψυχώνει. Ο Πλούταρχος στο έργο του Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος και Νούμας αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Λακεδαιμόνιο ποιητή Αλκμάν «εξισούται, το καλά πολεμάς με το καλά κιθαρίζει» («Ίσον εστί τω καλώς πολεμείν το καλώς κιθαρίζει» (Λυκούργος, ΚΑ). Από την αρχαιότητα έως σήμερα τέτοιου είδους μουσική χρησιμοποιείται πριν από τις πολεμικές συρράξεις για ν’ αλλάξει θετικά τη συμπεριφορά των μαχητών. Ως ενδεικτικό παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την περίφημη μάχη του γέρου του Μοριά Θ. Κολοκοτρώνη στα Δερβενάκια, τη διάβαση μεταξύ Κορινθίας και Αργολίδας, στις 26 Ιουλίου 1822. Η μάχη αυτή, είχε καθοριστική σημασία για την εξέλιξη της ελληνικής επανάστασης. Ο Κολοκοτρώνης οδήγησε τους Έλληνες σε νίκη και κατέστρεψε την πολυάριθμη στρατιά του Δράμαλη. Ας αφήσουμε όμως το κείμενο από τα Απομνημονεύματα του Φωτάκου, (αγωνιστή του 1821 και υπασπιστή του Κολοκοτρώνη) που πήρε μέρος στην επιχείρηση να μιλήσει για το ρόλο της μουσικής στην καθοριστική αυτή μάχη:
«Αφού ετοιμάσθησαν τα πάντα, καθώς εδιέταξεν ο αρχηγός, εμαζώχθησαν οι στρατιώται και τους εξεκίνησεν (ο Κολοκοτρώνης) με τραγούδια και με χαρές. Τους έκαμε να χλημητρούν ωσάν βαρβάτα άλογα».
Στη συνέχεια, ο Φωτάκος συμπληρώνει ότι, αφού οι Έλληνες παρατάχθηκαν και έστησαν όλες τις σημαίες «κατά σειρά εις την ράχιν του βουνού» «οι ιερείς εδιάβαζαν παράκλησιν» (Α, 359). Η έμμετρη προσευχή - παράκληση στο Θεό ολοκληρώνει τη μυσταγωγία, αλλάζει το γενικό κλίμα, λυτρώνει τους Έλληνες από τους φόβους, τους εμψυχώνει και ορμούν στη μάχη από την οποία βγαίνουν νικητές.
Β
3. Μουσική και θρησκευτικές ομάδες.
Όλες οι θρησκευτικές ομάδες εκφράζονται με τη μουσική. Για παράδειγμα, η ορθόδοξη εκκλησία χρησιμοποιεί τη μουσική και μάλιστα τη δική της μουσική, τη βυζαντινή, τη μουσική δηλαδή που διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, όπως ήδη αναφέραμε. Είδη όπως ο Ακάθιστος Ύμνος, ο Τρισάγιος Ύμνος, και το Ψαλτήρι είναι μουσικοί όροι που συναντά κανείς συχνά στην ελληνική γλώσσα και γραμματεία.
Οι υμνογράφοι (που έγραψαν ύμνους σε προϋπάρχουσες μελωδίες) και μελωδοί (που έγραψαν ύμνους και τους μελοποίησαν σε δική τους μουσική γραμμή) κατέχουν εξέχουσα θέση στην εκκλησιαστική παράδοση. «Ο Ρωμανός, ο Δαμασκηνός, ο Ανδρέας, ο Κοσμάς, οι Στουδίτες, ο Θεοφάνης, ο Ιωσήφ και η Κασσιανή» (Αθανασόπουλος, 1975), είναι οι σπουδαιότεροι και οι επιφανέστεροι των μελωδών.
Η θεία λατρεία, η ανεξάντλητη πηγή της πνευματικής ζωής κάθε χριστιανού, ο τρόπος με τον οποίο βιώνεται η πίστη, η δύναμη για τον ισόβιο αγώνα και η παρηγοριά στα ατελείωτα βάσανα του βίου, το στήριγμα σε κάθε απογοήτευση, η αναψυχή σε κάθε στενοχώρια, είναι έμμετρη. Η μουσική διαμορφώνει το βίωμα και επηρεάζει τους πιστούς, εντάσσεται στην τελετουργία και τη διδασκαλία γιατί παίζει ένα ρόλο ηθοπλαστικό, θεραπευτικό, σωτηριολογικό και συνάμα δογματικό.
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
