ΣΤ) Το διαδίκτυο: εργαλείο για τη διαφύλαξη της ψυχικής υγείας.
Ο Παγκόσμιος Ιστός αποτελεί σήμερα ένα σημαντικό εργαλείο για τη συνεργασία των επαγγελματιών στο χώρο της ψυχικής υγείας, για την επιτάχυνση της έρευνας, αλλά και για την πληροφόρηση του κοινού σε θέματα ψυχολογίας. Δεκάδες ελληνικοί και ξένοι δικτυακοί προσφέρουν άμεση υποστήριξη για ανθρώπους που βρίσκονται σε απόγνωση.
Η δικτυακή παρουσία ιατρικών συλλόγων στις περισσότερες δυτικές χώρες επιτρέπει σε ερευνητές να ενημερώνονται άμεσα, να συνεργάζονται ταχύτερα και ανταλλάσσουν νέα ερευνητικά δεδομένα.
Το Διαδίκτυο έδωσε επίσης την ευκαιρία στους ίδιους τους ψυχικά ασθενείς και τις οικογένειές τους να δημιουργήσουν αυτόνομους φορείς, οι οποίοι αφενός προσφέρουν υποστήριξη σε όσους τους χρειάζονται, αφετέρου αποτελούν μέσο πίεσης για την επιτάχυνση της βασικής έρευνας και την παροχή βοήθειας και υπηρεσιών από τις φαρμακευτικές εταιρείες και τις κυβερνήσεις.
Οι ασθενείς, ορισμένοι από τους οποίους αντιμετωπίζουν με δυσπιστία το ιατρικό επάγγελμα, ή δεν γνωρίζουν σε ποιον να αποταθούν, μπορούν πλέον να συνομιλούν με άλλους συμπάσχοντες και να αντλούν αισιοδοξία. Οι χρήστες πρέπει πάντως να βεβαιώνονται ότι οι δικτυακοί τόποι που επισκέπτονται είναι αξιόπιστοι (π.χ. να προτείνονται από ιατρικούς συλλόγους ή κυβερνητικούς φορείς) δεδομένου ότι το Διαδίκτυο βρίθει από αναξιόπιστα ή μη διασταυρωμένα στοιχεία.
Β
Πληροφόρηση για το κοινό στα ελληνικά.
Αρκετοί τόποι στο ελληνικό Διαδίκτυο προσφέρουν αξιόπιστη πληροφόρηση για το κοινό, αλλά και φόρουμ για την ανταλλαγή απόψεων:
Το Stress.gr είναι ένας δικτυακός τόπος της Ελληνικής Εταιρίας Προαγωγής Ψυχικής Υγείας και του Ψυχιατρικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, για την έγκυρη ενημέρωση του κοινού στις συνήθεις ψυχιατρικές διαταραχές. Το DepNet.gr προσφέρει πληροφόρηση για την κατάθλιψη και αποτελεί έναν χώρο επικοινωνίας για άτομα που έχουν σχέση με την ασθένεια. Το DepNet.gr ξεκίνησε στη Δανία από το έγκριτο Ινστιτούτο Lundbeck, αναγνωρισμένο Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την Παγκόσμια Ψυχιατρική Ένωση.
Ο ελληνικός δικτυακός τόπος του Web4Health, υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προσφέρει απαντήσεις σε 500 και πλέον ερωτήσεις που αφορούν την ψυχική υγεία και τις ψυχικές διαταραχές. Ο δικτυακός τόπος για την Ψυχική Υγεία του Mednet Hellas προσφέρει ενημέρωση για το κοινό σε θέματα που αφορούν την κατάθλιψη, τον πανικό και την αγοραφοβία, την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, αλλά και για τη γνωσιακή ψυχοθεραπεία.
Το Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς προσφέρει κείμενα για το κοινό που αφορούν το άγχος, την αγοραφοβία και τη γνωσιακή - συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία. Το Συμβουλευτικό Κέντρο Φοιτητών Πανεπιστημίου Αθηνών, μια υπηρεσία του Τμήματος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, προσφέρει υποστήριξη στους φοιτητές αλλά και απαντά ερωτήσεις ανώνυμων χρηστών για θέματα ψυχικής υγείας.
Τέλος, η Ψυχιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής Αθηνών, με έδρα το Αιγινήτειο Νοσοκομείο, αναπτύσσει την υπηρεσία Γλαυκώπις-net, η οποία θα λειτουργήσει παράλληλα και συμπληρωματικά με τη Μονάδα Επείγουσας Τηλεφωνικής Βοήθειας που βρίσκεται ήδη σε λειτουργία, με σκοπό την παροχή ψυχιατρικής βοήθειας με τη μορφή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή ηλεκτρονικής ενημέρωσης.
Β
Ενημέρωση για το κοινό στα αγγλικά.
Αρκετά υπουργεία Υγείας και άλλοι κυβερνητικοί φορείς προσφέρουν ενημερωτικό υλικό για την ψυχική υγεία που απευθύνεται στο ευρύ κοινό.
Από τους αγγλικούς δικτυακούς τόπους, ξεχωρίζει το Medline Plus, μια πύλη ενημέρωσης της Εθνικής Ιατρικής Βιβλιοθήκης των ΗΠΑ και των αμερικανικών Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας. Τα θέματα καλύπτουν και το χώρο των ψυχικών διαταραχών. Το βρετανικό ΕΣΥ προσφέρει την διαδικτυακή υπηρεσία NHS Direct Online, με ενημερωτικό υλικό για τις συνηθέστερες παθήσεις στον γενικό πληθυσμό. Περιλαμβάνονται άρθρα και άλλοι πόροι για την ψυχική υγεία και τις ψυχιατρικές υπηρεσίες. Ο δικτυακός τόπος Healthnsite της αυστραλιανής κυβέρνησης προσφέρει αξιόπιστη ενημέρωση για θέματα υγείας, στα οποία περιλαμβάνονται και οι ψυχικές διαταραχές. Το επίσημο Καναδικό Δίκτυο Υγείας επίσης προσφέρει ενημέρωση για θέματα ψυχικής υγείας, στα αγγλικά και τα γαλλικά.
Β
Μη κυβερνητικές υπηρεσίες και οργανώσεις ασθενών.
Το αμερικανικό ΝΑΜΙ (Εθνική Συμμαχία για τους Ψυχικά Ασθενείς) είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία ασθενών και ανθρώπων που σχετίζονται άμεσα με τις ψυχικές ασθένειες. Προσφέρει πληροφόρηση και συμβουλευτικές υπηρεσίες.
Το HealthyPlace.com είναι ένας από τους μεγαλύτερους μη κυβερνητικούς δικτυακούς τόπους που αφορούν τη ψυχική υγεία. Προσφέρει αναλυτικές πληροφορίες τόσο για το κοινό όσο και για ειδικούς και διαθέτει επίσης δωμάτια συζήτησης και χώρους ανταλλαγής απόψεων για τους ασθενείς και τις οικογένειές τους.
Β
Τέχνη και Ψυχοθεραπεία.
(Θέσεις-απόψεις για τη σχετική έρευνα της Φιλολόγου - Ιστορικού Αμαλίας Κ. Ηλιάδη).
1) Πιστεύω ότι η τέχνη κάτω από κατάλληλες προϋποθέσεις μπορεί να είναι ένα ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο για την αντιμετώπιση ψυχικών νοσημάτων.
Το θέμα όμως «Τέχνη και Ψυχοθεραπεία», αν και είναι ένα θέμα μεγάλου ενδιαφέροντος, είναι πολύ ευρύ και βαθύ ώστε να το καθορίσουμε ή περιγράψουμε μέσα από λίγες γραμμές, πολύ περισσότερο ως μη ειδικοί. Όμως από την εμπειρία μου σε ατομικό επίπεδο και στην κλίμακα που το έχω βιώσει, πιστεύω ότι το στοιχείο της έκφρασης με τον τρόπο που μπορεί να λειτουργεί μέσω της τέχνης, μπορεί να προσφέρει σε μια διαδικασία αυτογνωσίας (σαν καθρέπτης της ψυχής), κάθαρσης, αναθεώρησης και αναδόμησης και γενικότερα επικοινωνίας με τον εαυτό μας και τους άλλους και ως τέτοιο πιστεύω, μπορεί να λειτουργεί θεραπευτικά.
2) Είχα την ευκαιρία να ακούσω τις ομολογίες ανθρώπων που συμμετείχαν σε μια διαδικασία ψυχοθεραπείας μέσω της τέχνης (Art-Therapy) βοηθούμενοι από ειδικούς, πάνω στο αντικείμενο ψυχοθεραπευτές, να περιγράφουν με δάκρυα ευγνωμοσύνης την θεραπευτική διαδικασία και τους δεσμούς που δημιουργήθηκαν μέσα σ’ αυτήν μεταξύ θεραπευτών και θεραπευομένων.
Όσον αφορά το δεύτερο μέρος της ερώτησης νομίζω ότι δεν θα μπορούσα να τοποθετηθώ επιμεριστικά. Πιστεύω ότι κάθε πραγματική βελτίωση απηχεί σε όλο μας το είναι και ως εκ τούτου αν αυτό συμβαίνει θα πρέπει να αγγίζει πρώτα τον προσωπικό και οπωσδήποτε και τον κοινωνικό τομέα.
3) Ναι, θα μπορούσα να πω ότι συνειδητά ή ασυνείδητα αυτό είναι το ζητούμενο, όμως αυτό είναι μια διαδικασία που κρατάει μια ζωή και πιστεύω ότι θα πρέπει να υποστηρίζεται και από άλλες παραμέτρους.
4) Πιστεύω ότι η τέχνη είναι ένα «όχημα» το οποίο μπορεί να μας οδηγήσει σε μια ψυχική ισορροπία αλλά θα πρέπει πρώτα ή έστω στην πορεία να λύσουμε το ερώτημα ή τα ερωτήματα για το ποιος θα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα κάνουμε τέχνη, με ποιους ηθικούς ή μη κανόνες και μια σωρεία άλλων παρόμοιων ερωτημάτων. Η τέχνη είναι μια ευαίσθητη διαδικασία εκτεθειμένη σε πολλούς παράγοντες να επηρεάζουν το αποτέλεσμά της και έτσι σε αυτή την περίπτωση θα πρότεινα: «η τέχνη στα χέρια των ειδικών».
5) Θα ήταν μια πρόκληση ή πρόσκληση σε μια διαδικασία που για μένα θα σήμαινε πολύ. Τελευταία έχω ζητήσει πληροφορίες από ειδικούς σε σχέση με αυτό και σε κάποιες περιπτώσεις ήταν ενθαρρυντικοί με την προϋπόθεση ότι οδηγείται κανείς σε μια τέτοια διαδικασία με γνήσια και ανιδιοτελή κίνητρα. Νομίζω ότι σε μια τέτοια αποστολή χρειάζεται αγάπη για τον άλλο και βέβαια το κατάλληλο επίπεδο στη γνώση του αντικειμένου.
6) Οι ερωτήσεις σας αγγίζουν ένα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χώρο που όμως είναι τόσο ευρύς ώστε οι όποιες απαντήσεις θα μπορούσαν να είναι μόνο μια αρχή για μια μεγάλη συζήτηση ή ακόμη έρευνα.
*Η Art-Therapy είναι αυτό ακριβώς για το οποίο ασχολούμαστε στην παρούσα έρευνα και έχει να κάνει με τη θεραπεία μέσω της τέχνης όχι μόνο των εικαστικών τεχνών αλλά και άλλων όπως η μουσική ή ο χορός και το δράμα.
Υπάρχουν πολλοί δικτυακοί τόποι στο ιντερνέτ όπου μπορεί κανείς να βρει πληροφορίες για την Art-Therapy. Παραθέτω μερικές σαν αφορμή για εκτενέστερη έρευνα.
- www.musictherapyworld.net
- www.artsintherapy.com
- www.baat.org
Κλείνοντας θα ήθελα να σας ευχαριστήσω που μου δώσατε την ευκαιρία να ασχοληθώ έστω και ακροθιγώς με το μεγάλο αυτό θέμα και να σας ευχηθώ καλή συνέχεια και καλή επιτυχία.
Με εκτίμηση,
Ι. Μαυρικάκης
(Καθηγητής Καλλιτεχνικών).
Β
Η Τέχνη στη θεραπεία.
Με την τέχνη ο μεν καλλιτέχνης αποκαλύπτει τη μαγεία της τέχνης ο δε ψυχολόγος - ψυχοθεραπευτής τη μαγεία του ανθρώπου.
Η ανακάλυψη και ανάπτυξη του εαυτού μας θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα μακρύ ταξίδι το οποίο πραγματοποιείται σε πολλά επίπεδα. Για την ανάπτυξη του εαυτού τους οι άνθρωποι έχουν χρησιμοποιήσει διάφορα μέσα και τρόπους καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Ένας από τους τρόπους αυτούς είναι και η τέχνη. Ως τέχνη θα μπορούσε να οριστεί η ικανότητα του ατόμου να επεξεργάζεται και να δίνει πετυχημένα αποτελέσματα με φυσικά υλικά. Πολύ αργότερα η τέχνη διερευνήθηκε και συνδέθηκε με τον άνθρωπο και τις ανάγκες του σε βαθύτερο επίπεδο.
Η τέχνη στην εκπαίδευση έχει μεγάλη παράδοση, όχι όμως με την έννοια της θεραπείας. Ως τρόπος και μέθοδος εσωτερικής ανάπτυξης και θεραπείας και επιστημονικά ενταγμένη στον κλάδο της ψυχοθεραπείας αναγνωρίστηκε μόλις τα τελευταία χρόνια. Ως μέθοδος εξελίχθηκε και εδραιώθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ακολουθώντας τα ίχνη της ψυχολογίας του βάθους.
Μια μορφή τέχνης που άνθισε στην αρχαία Ελλάδα και που σχετίζεται με τη δραματοθεραπεία ήταν η αρχαία τραγωδία. Στα έργα των μεγάλων Ελλήνων τραγωδών (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης) της κλασικής αρχαιότητας διαφαίνεται όλο το ανθρώπινο μεγαλείο. Εκεί υπάρχουν και αναλύονται οι εσωτερικές συγκρούσεις, τα κάθε λογής συναισθήματα και οι αδυναμίες, που ενισχύονται από τη μουσική η οποία συνόδευε τα δραματικά κείμενα. (Την εποχή εκείνη η μουσική δεν είχε καθιερωθεί ως αυτοτελής τέχνη, αλλά ήταν μόνο συνοδευτική του λόγου και έδινε έμφαση σε αυτόν).
Αργότερα, στην Πυθαγόρειο Σχολή ο Πυθαγόρας εφάρμοσε μεθόδους στις οποίες η μουσική είχε και θεραπευτικό χαρακτήρα. Έτσι η τέχνη πλέον επεκτάθηκε, πέρα από τη ζωγραφική και τη γλυπτική, και συμπεριέλαβε τις τέχνες του λόγου, της κίνησης και τις μεικτές τέχνες που απευθύνονται σε περισσότερες από μία αισθήσεις.
Θα μπορούσαμε τελικά να πούμε ότι η τέχνη εμπεριέχεται σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, αρκεί να υπάρχει έμπνευση. Κατά συνέπεια, ένας άλλος ορισμός της «τέχνης» σχετίζεται με μια πιο ευρεία έννοια η οποία έλκει την καταγωγή της από την αρχαία Ελλάδα. Ως τέχνη λοιπόν ορίζεται η καταξίωση σε μια δραστηριότητα που θα μπορούσε να είναι τόσο η μαγειρική όσο και η γλυπτική.
Η τέχνη με τους συμβολισμούς της συμβάλλει στην ανακάλυψη, την ανάπτυξη και την έκφραση πτυχών που περιέχουν δημιουργική δύναμη. Στην έκφραση αυτή σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η φαντασία, αυτό το ανθρώπινο δημιουργικό στοιχείο που οφείλουμε να αναπτύξουμε με κατάλληλη εκπαίδευση από την παιδική ηλικία και να ενισχύσουμε στη συνέχεια ως ενήλικοι μέσα από τη θεραπεία. Η φαντασία είναι αυτή που αρχικά συλλαμβάνει μια ιδέα, που η λογική αναλαμβάνει να κάνει πράξη: ο άνθρωπος πρώτα οραματίζεται το «πέταγμα» και έπειτα το πραγματοποιεί. Η φαντασία είναι αυτή που θα βοηθήσει να βρεθούν εναλλακτικές λύσεις σε προβλήματα και αδιέξοδα.
Η τέχνη έχει εξασφαλίσει την αθανασία της επειδή διασώζει τον άνθρωπο, συνδέει το παρελθόν με το παρόν και γίνεται γέφυρα επικοινωνίας του ατόμου με τους συνανθρώπους του. Εκφράζει την ελπίδα, τα όνειρα, το φόβο, τη δημιουργικότητα και άλλα χαρακτηριστικά απόλυτα ανθρώπινα. Γι’ αυτό είναι πιο εύκολο να την εμπιστευθούμε και να κατανοήσουμε τις θεραπευτικές της ιδιότητες.
Στα πλαίσια της ψυχοθεραπείας εκείνο που είναι σημαντικό δεν είναι η τεχνική, αλλά η έμπνευση, η στάση, η εσωτερική δράση του θεραπευτή. Υπ’ αυτή την έννοια μπορούμε να πούμε ότι η ψυχοθεραπεία είναι τέχνη. Η τέχνη στη θεραπεία δεν γίνεται αντιληπτή ως κάποια σφραγίδα δωρεάς που δόθηκε σε ορισμένους ανθρώπους. Θεωρείται μια βασική λειτουργία του κάθε ανθρώπου που ο θεραπευτής θα χρησιμοποιήσει ως εργαλείο για τη θεραπεία. Υπ’ αυτή την έννοια είναι χαρακτηριστική η φράση του John Ciard για τη θεραπεία μέσω της τέχνης: «είναι μια επιθυμία που αγνοήθηκε, ένα ποίημα που δεν έχουμε γράψει, μια μουσική που απαρνηθήκαμε, μια νερομπογιά που δεν ζωγραφίσαμε, ένας χορός που δεν χορέψαμε. Είναι μια κραυγή από το ανθρώπινο “είναι” για μια πηγή χαράς που δεν ανέβλυσε».
Στη θεραπευτική διαδικασία μέσω του δράματος είναι δυνατόν να μετέχουν όλες οι μορφές τέχνης (το δράμα, η μουσική, η ζωγραφική, η γλυπτική, ο χορός). Οι θεραπευόμενοι πελάτες χρησιμοποιούν όλο τους το δυναμικό, συμμετέχοντας με κινήσεις και όχι μόνο με λέξεις. Η τέχνη είναι δημιουργική δύναμη, και η εκδήλωση και ανάπτυξη της δημιουργικής αυτής δύναμης αποτελεί ένα από τα ζητούμενα στην ψυχοθεραπεία.
Η ρίζα της δημιουργικής τέχνης μπορεί να εντοπιστεί στην περίοδο ανάπτυξης του παιχνιδιού. Τα παιδιά, πριν ακόμη περπατήσουν, μπορούν να κινούνται ρυθμικά, να μιμούνται, να παράγουν ήχους και να ζωγραφίζουν απλά σχέδια. Ήδη από την παιδική μας ηλικία δημιουργούμε αυθόρμητα, χαριτωμένα, πρωτόλεια ζωγραφικά σχέδια και ανθρωπάκια από πηλό και πλαστελίνη, τα οποία μεταμορφώνονται σε φίλους ή εχθρούς. Με τον τρόπο αυτό αναπτύσσουμε και καλλιεργούμε, χωρίς να το γνωρίζουμε, τη δημιουργική τέχνη που δρα θεραπευτικά. Το παιχνίδι και η τέχνη έχουν κοινές ιδιότητες: εκφράζουν βαθιά συναισθήματα με κάθε μέσο και τρόπο που η φαντασία μπορεί να επινοήσει. Από την παιδική ηλικία μαθαίνουμε τη ζωή καθώς μιμούμαστε και παίζουμε ρόλους, ξεφεύγοντας έτσι από τις καταστάσεις που μας πιέζουν. Με τον ίδιο τρόπο οι ενήλικοι, όπως ακριβώς τα παιδιά, απορροφημένοι από τη δημιουργία της τέχνης και ξεχνώντας αυτό που κάνουν, οδηγούνται σε λύσεις και κατακτούν αλήθειες τις οποίες είναι πιθανό να μη βρουν μέσα από λογικές συνειδητές διεργασίες. Τα στοιχεία που συνθέτουν την έκφραση μέσω της τέχνης δεν είναι δυνατόν να λογοκριθούν, αφού οι άνθρωποι είναι λιγότερο εξοικειωμένοι με αυτά και συνεπώς έχουν αναπτύξει λιγότερες άμυνες. Έτσι, το έργο που θα δημιουργηθεί (με ευκολία ή δυσκολία, δεν έχει σημασία) είναι αυθεντικό και εκφράζει την πραγματικότητα του ατόμου που το κατασκευάζει, έχοντας το δικό του συμβολικό νόημα.
Είναι γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να παράγουν προϊόντα τέχνης. Ανεξάρτητα από την εκπαίδευσή τους, όμως, η χρησιμοποίηση ή μη αυτής τους της ικανότητας εξαρτάται από τους ίδιους. Για παράδειγμα, η δυτική εκπαίδευση και κουλτούρα δίνουν έμφαση στον ορθολογικό τρόπο σκέψης και στην ανάπτυξη του αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου (δηλαδή στην ανάπτυξη της λογικής και κριτικής σκέψης), τα οποία καλλιεργούν σε βάρος του δεξιού ημισφαιρίου που είναι υπεύθυνο για την τέχνη, τη φαντασία και την ανάπτυξη των συναισθημάτων.
Αν δεχθούμε ότι κατά την ψυχοθεραπεία ο θεραπευόμενος καταφέρνει να απελευθερώσει το δημιουργικό του πνεύμα και να προχωρήσει προς την αυτοπραγμάτωσή του, τότε είναι βέβαιο ότι μπορεί να επιτύχει κάτι τέτοιο με τη θεραπεία μέσω της τέχνης. Σύμφωνα με τον Carl Jung: «Εκτός από τη σκέψη ως λειτουργία της νόησης, υπάρχει και η σκέψη με τη μορφή των αρχέγονων εικόνων, με τη μορφή των συμβόλων που είναι αρχαιότερα του προϊστορικού ανθρώπου, τα οποία είναι έμφυτα από τις παλαιότερες εποχές και ζουν ανά τους αιώνες, επιβιώνοντας σε όλες τις γενεές. Αυτά τα σύμβολα αποτελούν τη βάση της ανθρώπινης ψυχής. Μόνο όταν ζήσουμε σε αρμονία με τα σύμβολα αυτά μπορούμε να ζήσουμε μια πλήρη ζωή».
Εκτός αυτού, η θεραπεία μέσω της τέχνης πετυχαίνει επίσης να μειώσει την απόσταση μεταξύ θεραπευτή και πελάτη και βοηθά το θεραπευτή να αισθανθεί ότι βρίσκεται περισσότερο στην υπηρεσία του πελάτη παρά της ψυχιατρικής. Έτσι, έχει την ευκαιρία να εμπλακεί σε μια λειτουργία πρόκλησης συναισθημάτων και σκέψεων για τον πελάτη - θεραπευόμενο.
Β
Ζ) Το αρχαίο ελληνικό δράμα ως εργαλείο στη δραματοθεραπεία.
Το μεγαλείο του αρχαίου ελληνικού δράματος έχει εξυμνηθεί από φιλολογική και καλλιτεχνική άποψη. Έγινε αισθητική ανάλυση των φθόγγων της Ιεράς Θυμέλης και μελετήθηκαν οι κοινωνικές σχέσεις της εποχής. Μερική προσπάθεια καταβλήθηκε και από τους ειδικούς της ψυχολογίας του βάθους προκειμένου να φωτιστούν οι χαρακτήρες, η ατομικότητα και τα συναισθήματα των ηρώων.
Στο αρχαίο δράμα καθρεπτίζεται όλη η τραγικότητα της ζωής και του ανθρώπου ο οποίος πασχίζει για την ακλόνητη ευταξία που προσφέρουν ο σωστός λόγος και η δικαιοσύνη. Όπως συμβαίνει και στη λογοτεχνία, το αρχαίο δράμα παρουσιάζει και φωτίζει το πεπρωμένο και τη συνείδηση κάποιων ανθρώπων μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής τους.
Οι τραγικοί ποιητές Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, αποτελούν αστείρευτη πηγή δρώντων προσώπων που «διαμορφώθηκαν» από την κοινωνία των μεταπερσικών χρόνων, το «Χρυσό Αιώνα». Την εποχή εκείνη, λόγω των κυρίαρχων συνθηκών, ήταν πιο εύκολο στους ανθρώπους να μεταβούν σε σφαίρες εύθραυστες, σε σκέψεις και συναισθήματα που κινούνταν στα όρια της λογικής. Το εκκρεμές της ψυχής κινείται μέσα σε ορισμένα όρια. Όταν αυτά υπερπηδηθούν λόγω υπερβολής των ταλαντώσεων, οι άνθρωποι ξεφεύγουν από το συγκεκριμένο πλαίσιο.
Οι «δραματικές εικόνες» του αρχαίου δράματος, με τη ζωηρότητα και το βάθος που τις διακρίνει, με ώθησαν να τις χρησιμοποιήσω ως λειτουργικό μέσο στην ψυχοθεραπεία και ειδικότερα στη δραματοθεραπεία. Άλλωστε, τα τελευταία χρόνια ο κλάδος της ψυχοθεραπείας διευρύνεται και αντλεί υλικό από όλους τους τομείς της τέχνης. Αυτό το υλικό προσφέρει αυθεντικότητα, αλληγορικές εικόνες και ελευθερία και επιτρέπει στο θεραπευόμενο να εκφράσει τη δική του αλήθεια, να «φτιάξει» τη δική του εικόνα και το δικό του τέλος στη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας και για το καλό της θεραπείας.
Β
Η χρήση του αρχαίου δράματος.
Να και κάτι αξιόλογο, που εφαρμόζεται μόνο στην Ελλάδα: Το αρχαίο δράμα σαν ψυχοθεραπευτικό μέσο! Και τα αποτελέσματα κάτι παραπάνω από λαμπρά! Η έμπνευση ανήκει σ’ έναν φωτισμένο επιστήμονα, τον υφηγητή της Νευρολογίας και Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και διευθυντή της Α΄ Κλινικής στο Δρομοκαίτειο Θεραπευτήριο, κ. Γ. Λυκέτσο.
Υπάρχει μια μικρή προϊστορία: Στη Βιέννη, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ένας νέος Ρουμάνος επιστήμονας -ο διάσημος αργότερα δόκτωρ Μορένο- ασχολείται με την ψυχιατρική, αλλά και με τη φιλοσοφία, την τέχνη- ιδιαίτερα με το θέατρο. Ιδρύει, μάλιστα, ερασιτεχνικό θίασο, που τον στεγάζει σε ένα κτίριο κοντά στην Όπερα. Ενζενί του θιάσου ναι νεαρή, από φυσικού της ευαίσθητη, λεπτή, ρομαντική. Ερωτεύεται και παντρεύεται σε λίγο έναν συνάδελφό της. Κι ευθύς μεταμορφώνεται σε μέγαιρα. Ο Μορένο δεν ξέρει πώς να βοηθήσει τον συνεργάτη του. Ώσπου, τυχαία, αναθέτει στην έγγαμη πλέον ενζενί τον ρόλο μιας πόρνης. Τον υποδύεται με άνεση. Και το θαύμα συντελείται: Η κοπέλα ξαναγίνεται γλυκιά και καλή. Ο Μορένο καταλαβαίνει: Με τον ρόλο της πόρνης, η νεαρή έχει προβεί σε εκθεσιασμό ασυνείδητων διαθέσεών της. Κι είχε λυτρωθεί. Το θέατρο μπορούσε να παίζει θεραπευτικό ρόλο, απελευθερώνοντας από τα απωθημένα τους ορισμένα άτομα. Της αναθέτει συστηματικά κακούς ρόλους. Κι εκείνη γίνεται συνεχώς καλύτερη στην ιδιωτική της ζωή. Το ψυχόδραμα είχε γεννηθεί.
Από το ψυχόδραμα του Μορένο που έκτοτε εξελίχθηκε, ο κ. Λυκέτσος οδηγήθηκε να χρησιμοποιεί -για πρώτη φορά σε όλον τον κόσμο- το αρχαίο δράμα σαν ψυχοθεραπευτικό μέσο σε, βαριά και χρόνια, ψυχικά αρρώστους. Η ιδέα του γεννήθηκε το 1960. Και η προσπάθεια ξεκίνησε το χειμώνα του 1960-61. Το νεόχτιστο, αρχαιόρρυθμο θεατράκι του Δρομοκαΐτειου Θεραπευτηρίου ήταν ό,τι χρειαζόταν. Με την επίβλεψη ενός ψυχιάτρου και μιας κοινωνικής λειτουργού, διδάχτηκε σε μια ομάδα σχιζοφρενών ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου. Η παράσταση δόθηκε τον Σεπτέμβριο του 1961, μπροστά σε πολυάριθμο κοινό από αρρώστους του Δρομοκαΐτειου και περιορισμένο αριθμό συγγενών και φίλων. Το αποτέλεσμα ήταν παραπάνω από ικανοποιητικό. Οι άρρωστοι μπόρεσαν όχι μόνο να παρακολουθήσουν την πολύμηνη διδασκαλία της τραγωδίας, αλλά και να δώσουν με επιτυχία την παράσταση. Και το σπουδαιότερο: παρατηρήθηκε υπεραξιόλογη ψυχική ωφέλεια σε, χρόνια και βαριά, ψυχικά αρρώστους. Η πρώτη αυτή παράσταση αρχαίας τραγωδίας από σχιζοφρενείς, είχε την τύχη να κινηματογραφηθεί από συνεργείο του υπουργείου Προεδρίας της Κυβερνήσεως. Σκηνές της, μάλιστα, περιλήφθηκαν και στη διεθνή ταινία «Παγκόσμια Ψυχική Υγεία» του 1960. Ο κινηματογραφικός φακός συνέλαβε και αποτύπωσε εκφράσεις των προσώπων –όχι μόνο των ηθοποιών, αλλά και των αρρώστων θεατών- που φανέρωναν τη συναισθηματική συμμετοχή τους στο έργο.
Η προσπάθεια συνεχίστηκε. Το 1961-1962 διδάχτηκαν «Οιδίπους Τύραννος» και «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, σε δύο διαφορετικές ομάδες ψυχικά αρρώστων. Επεισόδια κι από τις δυο τραγωδίες παραστάθηκαν με επιτυχία στην Α΄ Εβδομάδα Ψυχικής Υγείας, τον Μάη του 1962. Ο καθηγητής Κουρέτας που προλόγισε την παράσταση του «Οιδίποδα Τυράννου», αναγνώρισε τη θεραπευτική αξία του αρχαίου δράματος σε ψυχικά πάσχοντες. Η πείρα που είχε αποκτηθεί -όπως ανέφερε ο κ. Λυκέτσος- δεν άφηνε καμία αμφιβολία: Η διδασκαλία και η παράσταση τραγωδιών προσέφερε αξιόλογες θεραπευτικές δυνατότητες σε άτομα που πάσχουν από χρόνιες αρρώστιες.
Ακολούθησαν οι «Ευμενίδες» του Αισχύλου που ερμηνεύτηκαν από μια ομάδα μακροχρόνια σχιζοφρενών της Α΄ Κλινικής του Δρομοκαΐτειου. Ήταν τρόφιμοι του Ψυχιατρείου από 2 μέχρι 27 χρόνια! Η προετοιμασία της παράστασης διήρκεσε εννέα μήνες.
(Από το περιοδικό «Θέατρο» του Κώστα Νίτσου, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1965).
Μιλούν οι ηθοποιοί.
- Κάθε φορά που ο ρόλος μου επέβαλε να τσακώνομαι στο έργο εγώ αισθανόμουν τόσο θυμωμένος που έτρεμα.
- Αισθανόμουν σαν την πραγματική Εκάβη, μια ισορροπημένη γυναίκα έπειτα από τα τόσα βάσανα που είχε περάσει.
- Όταν έπαιζα ξεχνούσα ότι ήμουν ο εαυτός, η Στέλλα, και αισθανόμουν σαν την ίδια την πριγκίπισσα Ερμιόνη.
- Ήμουν η τροφός της Ανδρομάχης. Μου έδωσαν ένα παιδί να το κρατώ στα χέρια. Αν παντρευόμουνα, θα παντρευόμουνα για να κάνω παιδί. Στο θέατρο το κρατούσα, το ζουλούσα, το αγκάλιαζα. Ήμουνα ευτυχισμένη.
- Ήμουνα ενθουσιασμένος που έπαιζα θέατρο. Με φέρνει κοντά στον Ευριπίδη, όμως δεν ταυτίζομαι με τον ρόλο μου. παρέμενα πάντα ο εαυτός μου.
- Αισθανόμουνα ανακουφισμένος από την αρρώστια μου.
- Παρ’ όλο που ο ρόλος που υποδυόμουν ήταν τραγικός ένιωθα μεγάλη ευχαρίστηση.
- Στην αρχή φοβόμουνα να ακούσω τα μέρη του έργου όπου υπήρχαν φόνοι. Φοβόμουνα ότι ίσως με σκοτώσουν. Ξέρουμε ότι τέτοιοι φόνοι συμβαίνουν καθημερινά στην κοινωνία. Αλλά στην πραγματικότητα τίποτε δεν συνέβη και όλοι επέζησαν. Αισθάνθηκα ανακούφιση, ψυχική ικανοποίηση και ευχαρίστηση.
- Για μένα το δράμα αυτό ήταν μια αποκάλυψη. Διότι ο Οιδίπους είπε ότι «φταίχτες είναι οι θεοί» και κάποιος πρόσθεσε «μα τι άλλο είναι ο Θεός παρά κάτι στο οποίο εναποθέτουμε τις ευθύνες μας και από το οποίο αντλούμε ελπίδα;».
- Ο ρόλος μου μ’ έκανε συχνά να ξεχνιέμαι αλλά η πραγματικότητα με συνέφερνε. Στην αρχή αισθανόμουνα ανασφάλεια αλλά σιγά-σιγά απέκτησα αυτοπεποίθηση.
- Όταν παίζω θέατρο ζω σ’ έναν άλλο κόσμο. Διδάχτηκα πράγματα που δεν ήξερα. Έζησα εμπειρίες που μου ήταν άγνωστες. Πόσο θα μου άρεσε να παίζω όλη ημέρα. Μου διορθώνει τη διάθεση και με κάνει χαρούμενη.
- Τώρα πια δεν είμαι αποτραβηγμένος και αντικοινωνικός.
- Υπέφερα από ντροπαλότητα αλλά σιγά-σιγά άρχισα να διεισδύω στα προβλήματά μου. Κάθε πρόβα ήταν για μένα κοπιαστική αλλά μετά την προσπάθεια ήμουν όλος ευχαρίστηση.
- Αισθάνομαι ευγνωμοσύνη για εκείνους που μου επέτρεψαν να παίζω τον ρόλο αυτό. Έχω τώρα μια ευδαιμονία που βρήκα ενδιαφέροντα στη ζωή που πριν δεν τα είχα. Τώρα απέδειξα στους άλλους, αλλά κυρίως στον ίδιο μου τον εαυτό, ότι κάτι αξίζω. Θα μάθω να παίζω κιθάρα και θα αρχίσω να τραγουδώ. Ξέρω πως τα όνειρά μου αυτά ίσως δεν πραγματοποιηθούν ποτέ, αλλά πιστεύω ακράδαντα ότι δεν μπορεί κανείς να ζει χωρίς όνειρα, ακόμα κι αν δεν πρόκειται ποτέ να εκπληρωθούν.
(Από το περιοδικό «Psychotherapy and Psychosomatics», τ. 34, 1980).
Σημείωση:
Τα παραπάνω αποσπάσματα προέρχονται από το βιβλίο της Μαρίας Σ. Φαφαλιού «Ιερά Οδός 343- Μαρτυρίες από το Δρομοκαίτειο», εκδ. «Κέδρος», 1995.
Β
Κατάθλιψη: η σύγχρονη αρρώστια.
Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Ελλήνων πάσχουν από κάποιο τύπο κατάθλιψης και ένας στους 8 ασθενείς έχουν ανάγκη θεραπείας, λόγω κατάθλιψης, κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η κατάθλιψη με την κοινή σημασία του όρου είναι μια άσχημη διάθεση που είναι η φυσιολογική απάντηση σε ένα ερέθισμα που συνήθως έχει να κάνει με μια αίσθηση απώλειας, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, ο χωρισμός, η απώλεια της εργασίας, η μη επίτευξη στόχων, η απώλεια ενός υλικού αγαθού, κλπ. Οι φυσιολογικές αιτίες ή αντιδράσεις δεν διαρκούν πολύ, συνήθως δεν επηρεάζουν τη γενική λειτουργικότητα και δραστηριότητα του ατόμου, εύκολα μεταβάλλονται και τροποποιούνται.
Ο όρος Κατάθλιψη στην Ψυχιατρική υποδηλώνει μια συγκεκριμένη νόσο, δηλαδή μια διαταραχή, η οποία προκαλεί έναν συνδυασμό συμπτωμάτων που δεν συναντάται σε άλλη νόσο. Το συναίσθημα στην Κατάθλιψη είναι μόνιμο και έχει μεγάλη ένταση. Το πρωί μπορεί να είναι χειρότερο σε σχέση με το βράδυ ενώ ένας άνθρωπος που απλά είναι στεναχωρημένος έχει καλύτερη διάθεση όταν σηκώνεται το πρωί.
Ένα από τα χαρακτηριστικά του συνδρόμου της Κατάθλιψης είναι και η άσχημη διάθεση κατά το μεγαλύτερο μέρος της μέρας και γι’ αυτό το σύνδρομο ονομάστηκε έτσι. Η μεγάλη ελάττωση του ενδιαφέροντος σε καθημερινές δραστηριότητες που προηγουμένως αποτελούσαν πηγή ευχαρίστησης, όπως η φροντίδα της μητέρας στο παιδί ή η διάθεση να βγει κανείς να διασκεδάσει. Κύριο σύμπτωμα, επίσης, της Κατάθλιψης είναι οι διαταραχές στον ύπνο και στην όρεξη για φαγητό. Η διαταραχή αυτή του ύπνου έχει πολλές μορφές. Κάποιοι ασθενείς δεν μπορούν να κοιμηθούν καθόλου, άλλοι κοιμούνται ακανόνιστα ή ξυπνούν από πολύ πρωί. Συνήθως η Κατάθλιψη προκαλεί απώλεια της όρεξης για φαγητό με αποτέλεσμα απώλεια βάρους. Σε μια μικρή ομάδα ασθενών προκαλείται το αντίθετο σύμπτωμα, δηλαδή υπερφαγία. Τυπικό σύμπτωμα της Κατάθλιψης είναι η απώλεια του ενδιαφέροντος για την ερωτική πράξη, δηλαδή αν υπάρχει διάθεση για σεξ και όχι αν γίνεται ή όχι η ερωτική πράξη.
Ο ασθενής με Κατάθλιψη μπορεί να εμφανίζει απώλεια των δυνάμεών του και της ενεργητικότητάς του. Αισθάνεται κουρασμένος συνεχώς και πολλές φορές κάθεται χωρίς να κάνει τίποτα. Άλλο ένα σύμπτωμα είναι η αδυναμία συγκέντρωσης, μνήμης και σκέψης. Ο ασθενής πιστεύει ότι ο ίδιος φταίει για την τροπή που έχει πάρει η ζωή του, ότι ίσως τιμωρείται για πράγματα που έχει κάνει στο παρελθόν. Ανησυχεί και απαισιοδοξεί για το μέλλον, ότι δύσκολα θα αλλάξει η κατάσταση της ζωής του. Συχνά ο ασθενής νιώθει απελπισμένος και αβοήθητος και εμφανίζει τάσεις αυτοκτονίας. Απόπειρες αυτοκτονίας γίνονται από ασθενείς με σοβαρή Κατάθλιψη. Υπάρχει, ακόμη, ένας μεγάλος αριθμός σωματικών συμπτωμάτων, όπως πονοκέφαλοι, μυϊκοί σπασμοί, πόνοι στη μέση, ναυτία, εμετός δυσκολία στην αναπνοή, πόνος στο στήθος που συχνά οφείλονται σε ψυχολογικούς παράγοντες και παραπέμπουν, αφού αποκλειστούν πρώτα οργανικά αίτια, σε κατάθλιψη.
Οι γυναίκες εμφανίζουν κατάθλιψη δύο φορές σχεδόν πιο συχνά απ’ ότι οι άνδρες. Η διαφορά αυτή δεν έχει πλήρως εξηγηθεί. Ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι σε σχετικές έρευνες οι γυναίκες μπορεί να παραδέχονται πιο εύκολα από τους άνδρες τα καταθλιπτικά τους συμπτώματα. Η διαφορά όμως είναι μεγάλη και έτσι πιστεύεται ότι συνδυασμός βιολογικών και ψυχοκοινωνικών παραγόντων συμβάλλει στην μεγαλύτερη συχνότητα.
Μια σειρά γεγονότων ζωής φαίνεται να αυξάνουν τον κίνδυνο για κατάθλιψη. Για παράδειγμα, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, ένα διαζύγιο, απώλεια εργασίας, μετανάστευση, οικονομική ύφεση ή συνθήκες διαμονής. Επίσης, κάποιοι άνθρωποι ερμηνεύουν τον κόσμο γύρω τους βασιζόμενοι σε κάποιες παραδοχές που δεν είναι λειτουργικές και που έχουν σαν αποτέλεσμα να παραμορφώνουν τελικά την εικόνα του γύρω κόσμου αντί να την ερμηνεύουν. Ο κίνδυνος να πάθει κανείς κατάθλιψη όταν έχει στενούς συγγενείς που πάσχουν, ιδιαίτερα από σοβαρές ή χρόνιες μορφές, είναι αυξημένος. Το πιο παραδεκτό μοντέλο για τη γενετική επίδραση στην κατάθλιψη θεωρεί ότι διάφορα γονίδια εμπλέκονται στη μεταβίβαση χαρακτηριστικών που αυξάνουν την προδιάθεση του ατόμου να πάθει κατάθλιψη. Κάποιες μη ψυχιατρικές παθήσεις έχουν βρεθεί ότι μπορεί να προκαλέσουν Κατάθλιψη δευτεροπαθώς. Δρουν στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα και επηρεάζουν τη λειτουργία των περιοχών εκείνων του εγκεφάλου που ρυθμίζουν το συναίσθημα. Τέτοιες παθήσεις είναι η νόσος του Πάρκινσον, η σκλήρυνση κατά πλάκας, το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, ενδοκρινικές παθήσεις, όπως υποθυρεοιδισμός, λοιμώξεις που δρουν στο Κ.Ν.Σ., όπως το AIDS, συστηματικές διαταραχές, όπως η αναιμία και ο μεταστατικός καρκίνος αλλά και διάφορα φάρμακα, όπως η κορτιζόνη και το αλκοόλ.
Καμία θεραπεία δεν μπορεί να διεκδικήσει την αποκλειστικότητα για την Κατάθλιψη. Αυτό που χρειάζεται είναι συνδυασμός θεραπειών ανάλογα με τις ανάγκες του ασθενή που θα είναι και πιο αποτελεσματικός, αν λάβουμε υπόψη σχετικές εργασίες. Άλλωστε οι στόχοι των θεραπειών είναι διαφορετικοί. Οι σωματικές θεραπείες, όπως η φαρμακοθεραπεία, στοχεύουν περισσότερο στη βελτίωση των φυσιολογικών λειτουργιών, όπως ύπνος, όρεξη, κλπ., ενώ οι ψυχοθεραπείες στη βελτίωση της διαπροσωπικής λειτουργικότητας και την καλύτερη λειτουργία της προσωπικότητας του ατόμου. Ο θεραπευτής επιλέγει για τον κάθε ασθενή την κατάλληλη σύνθεση φαρμακοθεραπείας και ψυχοθεραπείας. Η ατομική ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία είναι η πιο διαδεδομένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση στην Κατάθλιψη, όπου δίνεται έμφαση στις προηγούμενες εμπειρίες και βιώματα του ατόμου και στα ασυνείδητα κίνητρα που προσδιορίζουν τη συμπεριφορά του. Η Κατάθλιψη βοηθείται έμμεσα βελτιώνοντας τις διαπροσωπικές σχέσεις, την εμπιστοσύνη προς τα άλλα άτομα, τους αμυντικούς μηχανισμούς, τη συναισθηματική ευαισθησία, τη δημιουργικότητα, παραγωγικότητα κ.ά. Η βελτίωση όλων αυτών συντελείται μέσα από επαναβίωση και ερμηνεία σημαντικών προβλημάτων και συγκρούσεων της παιδικής ηλικίας που εμφανίζονται στη μεταβιβαστική σχέση θεραπευτή- ασθενή. Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία είναι θεραπεία μακράς διάρκειας και ενδείκνυται και σε περιπτώσεις που η ζωή του ατόμου είναι διαταραγμένη από ασυνείδητες συγκρούσεις. Επίσης, στην Κατάθλιψη μπορεί να γίνει υποστηρικτική θεραπεία -περίπου 20 συνεδρίες- που έγκειται στην ανακούφιση από τα συμπτώματα και σε συγκεκριμένες τεχνικές-βραχεία δυναμική θεραπεία.
Β
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
