Ο προϊστορικός οικισμός στο Αρχοντικό Γιαννιτσών θα γίνει γνωστός διεθνώς τη φετινή άνοιξη, καθώς χάρη στα ευρήματά του Έλληνες και Γάλλοι ερευνητές ανέπτυξαν από κοινού μια νέα μέθοδο για τη μελέτη των πηλοκατασκευών. Ήδη με «εργαλεία» της πυροτεχνολογίας, οι πηλοκατασκευές εξετάστηκαν στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». Ωστόσο η έρευνα αυτή συμπληρώνεται με ειδικό ερευνητικό πρόγραμμα της Γ.Γ.Ε.Τ., σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο Paris I, το CNRS της Γαλλίας και το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».
Συγκεκριμένα, η θερμότητα των τοιχωμάτων των πηλοκατασκευών μετρήθηκε σε φούρνους που «χτίστηκαν» πειραματικά με τον ίδιο τρόπο όπως και οι προϊστορικοί. Η μέθοδος αυτή θεωρείται πρωτοποριακή και θα ανακοινωθεί επισήμως στο διεθνές συνέδριο αρχαιομετρίας, την άνοιξη του 2004. Μέσα από τα ευρήματα συγκεκριμενοποιείται σταδιακά το «περίγραμμα» της καθημερινής ζωής στον προϊστορικό οικισμό, αλλά και της ιδεολογίας και των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων του.
Το ιστορικό της ανασκαφής
Τα δύο προγράμματα που υλοποιήθηκαν στην περιοχή αφορούν στην ετήσια ανασκαφική έρευνα στο Αρχοντικό Γιαννιτσών, στην οποία συμμετέχουν και ασκούνται προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές του Τομέα Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Η ανασκαφή αυτή, που έχει αρχίσει από το 1992, αποκαλύπτει έναν οικισμό που χρονολογείται ανάμεσα στο 2300-1400 π.Χ. Μια σειρά από πασσαλόπηκτα σπίτια με την οικοσκευή τους έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Το πιο ενδιαφέρον εύρημα, πέρα από το μεγάλο αριθμό ακέραιων αγγείων, είναι οι πηλοκατασκευές δηλαδή φούρνοι, εστίες, αποθηκευτικές θήκες που διατηρούνταν σε καλή κατάσταση μέσα στα σπίτια. Όλα αυτά δίνουν μια ζωντανή εικόνα της καθημερινής ζωής των κατοίκων του οικισμού.
Ο προϊστορικός οικισμός
Ο προϊστορικός οικισμός του Αρχοντικού Γιαννιτσών βρίσκεται κοντά στο σύγχρονο ομώνυμο οικισμό, ανάμεσα στην αρχαία Πέλλα και την πόλη των Γιαννιτσών. Έχει τη μορφή τούμπας-τράπεζας, ύψους περίπου 20μ. και έκτασης περίπου 128 στρεμμάτων. Η ανασκαφική έρευνα στην τούμπα του Αρχοντικού άρχισε από το 1992 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα και αποτελεί αντικείμενο πολλών ερευνητικών προγραμμάτων που χρηματοδοτούνται από το Α.Π.Θ., το Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης και Γ.Γ.Ε.Τ. Διευθύνεται από τις καθηγήτριες της Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Κ. Παπανθίμου και Α. Πιλάλη, ενώ συμμετέχουν και ασκούνται πολλοί φοιτητές του Τομέα Αρχαιολογίας.
Κύριος ερευνητικός στόχος εξαρχής τέθηκε η αποκατάσταση όλων των όψεων του οικισμού, δηλαδή η οργάνωση του χώρου, η οικονομία, η τεχνολογία και το περιβάλλον. Για το λόγο αυτό η ανασκαφή του Αρχοντικού εντάχθηκε σε ένα πρόγραμμα διεπιστημονικής συνεργασίας, στο οποίο συνεργάστηκαν με τους αρχαιολόγους ειδικοί επιστήμονες, όπως γεωλόγοι, αρχαιοβoτανολόγοι, αρχαιοζωολόγοι, φυσικοί αρχαιομέτρες και άλλοι ειδικοί. Συγκεκριμένα σ’ αυτό το διεπιστημονικό πρόγραμμα συμμετέχει το γεωλογικό τμήμα του Α.Π.Θ., το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», το Πανεπιστήμιο Paris I, το CNRS της Γαλλίας κ.ά.
Προνομιακή θέση
Το Αρχοντικό αποτελεί μια προνομιακή οικιστική θέση καθώς δεσπόζει στην εύφορη πεδιάδα των Γιαννιτσών. Επιπλέον ο οικισμός βρισκόταν κοντά στην ακτογραμμή του Θερμαϊκού, όπως επιβεβαιώνεται και από γεωλογικές έρευνες ειδικών επιστημόνων του Α.Π.Θ. Οι έρευνες αυτές έδειξαν ότι η ακτογραμμή θα πρέπει να περνούσε 6 περίπου χιλιόμετρα νότια του οικισμού.
Η σπουδαιότητα της θέσης αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι ανιχνεύεται συνεχής κατοίκηση από τη Νεολιθική Εποχή μέχρι την υστεροβυζαντινή περίοδο, κυρίως στην τράπεζα, όπου διεξάγει ανασκαφές η ΙΖ΄Εφορεία. Επίσης στην ευρύτερη περιοχή έχει αποκαλυφθεί και σημαντικό ηρώο ελληνιστικής εποχής, καθώς και πολύ σημαντικά νεκροταφεία της εποχής τους Σιδήρου και των ιστορικών χρόνων.
Η ανασκαφική έρευνα πάνω στην τούμπα έφερε στο φως αλλεπάλληλες φάσεις ενός προϊστορικού οικισμού που η κύρια φάση του χρονολογείται στο τέλος της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και την αρχή της Μέσης, δηλαδή σε μια περίοδο ελάχιστα γνωστή στη Μακεδονία. Σειρά 21 ραδιοχρονολογήσεων από το εργαστήριο αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» προσδιόρισαν την περίοδο αυτή ανάμεσα στα 2300-1900 π.Χ.
Ωστόσο στην κορυφή της τούμπας αποκαλύφθηκε μια νεότερη φάση, της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, από την οποία λίγα λείψανα διατηρούνται. Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από οικήματα με λίθινα θεμέλια, κατεστραμμένα τα περισσότερα. Από αυτά σώζεται σε καλή σχετικά κατάσταση ένα οίκημα διαστάσεων 4Χ3 μέτρα. Στην κεραμική εδώ ξεχωρίζουν αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση γεωμετρικών μοτίβων που τονίζονται με άσπρη πάστα.
Η παλαιότερη φάση του οικισμού, του τέλους της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, ανασκάπτεται στην ανατολική, κυρίως, πλαγιά της τούμπας. Εδώ κάτω από ένα ισχυρό στρώμα καταστροφής που προκλήθηκε από πυρκαγιά και σε μια έκταση 185 τετραγωνικών μέτρων εντοπίστηκαν επτά πασσαλόπηκτα οικήματα. Πρόκειται για σπίτια με σκελετό από πασσάλους, κλαδιά και καλάμια, επιχρισμένα με στοιβαχτό πηλό. Ήταν κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο με κοινό προσανατολισμό από ΒΔ προς ΝΑ. Τα οικήματα αυτά και τα διάφορα ευρήματα που διατηρούνταν στο εσωτερικό τους, μας δίνουν μια ζωντανή εικόνα των προϊστορικών νοικοκυριών του τέλους της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Εργαλεία αργαλειού και σμίλες
Στα δάπεδα των σπιτιών βρέθηκαν διάφορα εργαλεία, χρήσιμα και απαραίτητα για τις οικοτεχνικές δραστηριότητες των κατοίκων του οικισμού. Πήλινα σφοντύλια για το γνέσιμο και το στρίψιμο της κλωστής, υφαντικά βάρη για τον αργαλειό, εργαλεία λίθινα ή οστέινα ποικίλων τύπων, πελέκεις, σμίλες, οπείς κλπ.
Ο όγκος της κεραμικής που συγκεντρώθηκε από τα δάπεδα και την επίχωσή τους είναι πολύ μεγάλος. Πολλά αγγεία διατηρούνται ακέραια, γεγονός ασυνήθιστο για προϊστορικό οικισμό. Αναγνωρίστηκαν σκεύη που τα χρησιμοποιούσαν για το φαγητό, το ποτό, το μαγείρεμα αλλά και την αποθήκευση γεωργικών προϊόντων. Ξεχωρίζουν στιλπνά μαύρα ή καστανά αγγεία με κυρίαρχο σχήμα αυτό του αμφορίσκου με υπερυψωμένες λαβές, κατάλληλου για υγρά.
Απανθρακωμένοι σπόροι σε μεγάλες ποσότητες, βρέθηκαν μέσα σε αγγεία ή αποθηκευμένα σε ειδικούς λάκκους μέσα στα δάπεδα των σπιτιών. Τα μικροσκοπικά αυτά ευρήματα δίνουν πολύτιμα στοιχεία για την εκμετάλλευση του ευρύτερου περιβάλλοντος αλλά κυρίως για τον τρόπο χρήσης της γης και τις μεθόδους καλλιέργειας. Τη δυνατότητα αυτή παρέχουν σπόροι ζιζανίων, που συνοδεύουν το προϊόν των δημητριακών και των οσπρίων, αλλά και τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας των σιτηρών. Μπορούμε με τη μελέτη όλων αυτών να παρακολουθήσουμε τις αγροτικές πρακτικές και την αγροτική ζωή των κατοίκων του οικισμού. Αλλά και τα κτηνοτροφικά επίσης προϊόντα καθώς και η εκμετάλλευση της θάλασσας στήριξαν τις διατροφικές ανάγκες των κατοίκων του προϊστορικού οικισμού. Ήδη από την εξέταση των οστών ζώων προσδιορίστηκαν 26 είδη από τα οποία 16 θηλαστικά. Σημαντική είναι και η παρουσία της άγριας πανίδας, με κυρίαρχη ομάδα τα ελαφοειδή.
Φούρνοι και πλατφόρμες
Το πιο ενδιαφέρον όμως εύρημα είναι ένας μεγάλος αριθμός (πάνω από 60) πήλινων κατασκευών που πατούσαν πάνω στα δάπεδα των σπιτιών και εξυπηρετούσαν προφανώς καθημερινές ανάγκες των κατοίκων, όπως φωτισμό, ζέσταμα, μαγείρεμα κλπ. Το 83% από αυτές τις κατασκευές διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, γεγονός που μας επέτρεψε να κατανοήσουμε καλύτερα τη μορφή, τη λειτουργία και την οργάνωσή τους στο χώρο. Με βάση μορφολογικά και κατασκευαστικά κριτήρια αναγνωρίστηκαν πέντε τύποι:
1. Φούρνοι. Πρόκειται για πεταλοειδείς κατασκευές με θολωτή συνήθως κάλυψη και στόμιο στη μια στενή πλευρά. Το μήκος τους είναι περίπου 0,65 μ. και το πλάτος τους 0,60 μ. Ορισμένες διαθέτουν συμφυή πλατφόρμα μπροστά από το στόμιό τους. Όσο για τη χρήση τους φαίνεται πως εξυπηρετούσαν τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες, κυρίως το ψήσιμο του φαγητού.
2. Πλατφόρμες. Οι πηλοκατασκευές αυτές έχουν επίπεδη επιφάνεια χρήσης και δε διαθέτουν τοιχώματα. Το σχήμα τους είναι συνήθως τετράπλευρο και σε μία μόνο περίπτωση ημικυκλικό. Οι διαστάσεις τους είναι περίπου 0,60-0,70 μ. Πρέπει να αποτελούσαν ένα είδος πάγκου εργασίας καθώς εντοπίζονται κοντά σε άλλες πηλοκατασκευές.
3. Κυκλικές μεγάλου μεγέθους. Εδώ κατατάσσονται μεγάλου μεγέθους κυκλικές ή ελαφρά ελλειψοειδείς κατασκευές με διάμετρο περίπου 1-1,5 μ. Παρουσιάζουν κάθετα τοιχώματα που διατηρούνται σε ύψος μέχρι και 0,24 μ. Όσο για τη χρήση τους θεωρούμε ότι μάλλον εξυπηρετούσαν αποθηκευτικές ανάγκες. Σ’ αυτό συνηγορεί το μέγεθός τους αλλά και αρχαιολογικά παράλληλα από άλλες θέσεις.
4. Κυκλικές μικρού μεγέθους. Εδώ εντάσσονται ανάλογες με του προηγούμενου τύπου πηλοκατασκευές, μικρότερων όμως διαστάσεων. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 0,40-0,60 μ. Τα σωζόμενα τοιχώματά τους είναι κάθετα. Στις περισσότερες από αυτές διατηρήθηκαν ίχνη καύσης, πράγμα που δείχνει ότι ίσως επρόκειτο για εστίες. Όμως για ορισμένες δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να είχαν αποθηκευτική χρήση ή να λειτουργούσαν ως θήκες για στήριξη αγγείων.
5. Στην τελευταία κατηγορία εντάσσονται όσες πηλοκατασκευές συνδυάζουν παραπάνω από ένα μορφολογικά στοιχεία. Εδώ ανήκει και μια πηλοκατασκευή που για πρώτη φορά αποκαλύφθηκε ακέραιη στον ελλαδικό χώρο. Έχει μήκος 0,60 μ., πλάτος 0,50 μ. και ύψος 0,35 μ. Αποτελείται από τέσσερα συμφυή τμήματα. Ένα στόμιο τροφοδοσίας με έντονα ίχνη στάχτης επικοινωνεί μέσω μικρής οπής με χώρο ψησίματος, που έχει τη μορφή πηλόκτιστου κυλινδρικού αγγείου με πυθμένα και εσωτερικά τοιχώματα έντονα καμένα. Πάνω στο στόμιο τροφοδοσίας διαμορφώνεται κυκλική θήκη με κάθετα τοιχώματα για την υποδοχή αγγείου ή τροφής. Σκοπός της σίγουρα είναι η εκμετάλλευση της παραγόμενης θερμότητα.
Μια άλλη κυκλική κατασκευή, τέλος, διαμ. 0,20 μ., εφάπτεται με το δυτικό τοίχωμα του χώρου ψησίματος, όπου υπάρχει και οπή. Η διαμόρφωση του σύνθετου αυτού συνόλου και τα ίχνη καύσης στο εσωτερικό του, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για κατασκευή, η οποία σχετίζεται άμεσα με τη θερμική επεξεργασία τροφής.
Η επεξεργασία αυτή απαιτούσε προφανώς ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας, πράγμα που εξασφαλίζεται μέσω των οπών. Το ψήσιμο μπορεί να γινόταν είτε με την απευθείας τοποθέτηση της τροφής μέσα στο χώρο ψησίματος είτε με τη χρήση αγγείου που στηριζόταν πάνω σ’ αυτόν. Σε δύο από τις τέσσερις συνολικά περιπτώσεις, που διαπιστώθηκε τέτοιου είδους κατασκευή, αυτή βρίσκεται δίπλα ακριβώς σε φούρνο υποδηλώνοντας μια εξειδικευμένη ή και πιθανόν συμπληρωματική σε σχέση με αυτόν λειτουργία, της οποίας τον ακριβή χαρακτήρα δεν μπορούμε ακόμα να διευκρινίσουμε.
Πρωτοποριακή μέθοδος
Στην κατανόηση και στην επίλυση διαφόρων προβλημάτων σε σχέση ακριβώς με τις πηλοκατασκευές από τον οικισμό του Αρχοντικού, θα βοηθήσει η έρευνα της πυροτεχνολογίας τους, την οποία έχει αναλάβει το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». Ήδη οι πρώτες μετρήσεις θερμοκρασιών σε εσωτερικά τοιχώματα και σε δάπεδα φούρνων έδωσαν 500-600 °C, που διατηρούνταν στο ύψος αυτό επί 2-3 ώρες, μέχρι να κάψει δηλαδή ο φούρνος. Δείγματα από μικρότερες κατασκευές έδωσαν χαμηλότερες θερμοκρασίες, 300-350 °C.
Η έρευνα αυτή συμπληρώνεται και με ειδικό ερευνητικό πρόγραμμα της Γ.Γ.Ε.Τ., (αρ. έργου 10048) με το Πανεπιστήμιο Paris Ι, το CNRS της Γαλλίας και το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτο». Ήδη έχουν γίνει μετρήσεις της θερμότητας των τοιχωμάτων σε φούρνους, οι οποίοι «κτίστηκαν» πειραματικά με τον ίδιο τρόπο όπως και οι προϊστορικοί φούρνοι.
Η μέθοδος η οποία έχει εφαρμοστεί θεωρείται πρωτοποριακή και θα ανακοινωθεί στο διεθνές συνέδριο αρχαιομετρίας, την άνοιξη του 2004. Τα συνολικά αποτελέσματα της έρευνας θα δοθούν για δημοσίευση στο περιοδικό της Επιτροπής Ερευνών του Α.Π.Θ., την επόμενη χρονιά.
Ταφές παιδιών μέσα σε πιθάρια
Στην ανασκαφή του Αρχοντικού, σε ορισμένες περιπτώσεις δίπλα στις πηλοκατασκευές, αποκαλύφθηκαν ταφές μικρών παιδιών μέσα σε πιθάρια. Αποτελούν τα λιγοστά ίχνη της ιδεολογίας των κατοίκων του οικισμού μαζί με τα ολιγάριθμα ειδώλια και τα κοσμήματα που βρέθηκαν σκόρπια στα δάπεδα των σπιτιών.
Αυτή η μεγάλη συγκέντρωση των πήλινων κατασκευών πιθανότατα μέσα στα όρια του κάθε νοικοκυριού, αν και δεν είναι άγνωστη και σε άλλους οικισμούς, όχι βέβαια σε τέτοια έκταση, υποδηλώνει μια ευρεία και έντονη τροφοπαρασκευαστική και οικοτεχνική δραστηριότητα των ενοίκων. Επιπλέον αντικατοπτρίζει μια ενδοκοινοτική οργάνωση σε επίπεδο νοικοκυριών που αναμφίβολα σχετίζεται με τη συστηματική εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών, τη διακίνηση, ανακατανομή και αποθήκευση των διατροφικών προϊόντων, την παρασκευή του φαγητού, παράλληλα με άλλες οικοτεχνικές εργασίες, όπως την παραγωγή υφαντών ή την κατασκευή εργαλείων.
Η μεγάλη έκταση της ανασκαφής στο Αρχοντικό και η διατήρηση πολλών στοιχείων της καθημερινής οργάνωσης του προϊστορικού οικισμού αποτελούν σπάνια περίπτωση για τα δεδομένα της Μακεδονίας. Για το λόγο αυτό έχουμε προχωρήσει στην προμελέτη στέγασης του οικισμού και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου, ενώ παράλληλα προχωρεί η μελέτη της κεραμικής και η συντήρηση και μελέτη των πηλοκατασκευών.
Β
Ανασκαφή και δημοσίευση προϊστορικής θέσης στο Αρχοντικό Γιαννιτσών – Η ταυτότητα του έργου
Επιστημονικώς υπεύθυνη
Αικατερίνη Παπαευθυμίου - Παπανθίμου, καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας
Συνεργάτες
Μεταπτυχιακοί φοιτητές
Συντελεστές
Τομέας Αρχαιολογίας Α.Π.Θ., Τομέας Γεωλογίας Α.Π.Θ. και ΕΚΕΦΕ “Δημόκριτος”
Φορείς χρηματοδότησης
Υ.ΜΑ.Θ. και Α.Π.Θ.
Έναρξη - λήξη έργου
17/06/1977 έως 30/08/2003
Β
Συντήρηση και μελέτη πηλοκατασκευών και προμελέτη στέγασης του αρχαιολογικού χώρου στο Αρχοντικό Γιαννιτσών – Η ταυτότητα του έργου
Επιστημονικώς υπεύθυνη
Αγγελική Πιλάλη - Παπαστερίου, καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας
Συντελεστές
Τομέας Αρχαιολογίας. ΙΖ΄Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος
Φορείς χρηματοδότησης
Υ.ΜΑ.Θ. και Α.Π.Θ.
Έναρξη - λήξη έργου
13/09/2002 έως 31/08/2003
Β
Αλλεπάλληλες φάσεις ενός προϊστορικού οικισμού, που χρονολογείται στην περίοδο ανάμεσα στο 2300 και το 1900 π.Χ., έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στο Αρχοντικό Γιαννιτσών. Πρόκειται για μια περίοδο -στο τέλος της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και στην αρχή της Μέσης- που είναι ελάχιστα γνωστή για την περιοχή της Μακεδονίας.
Η ανασκαφή αποκάλυψε μια σειρά από πασσαλόπηκτα σπίτια, μέσα στα οποία διεσώθησαν πάνω από 60 σημαντικές πηλοκατασκευές και συγκεκριμένα φούρνοι, εστίες και αποθηκευτικές θήκες. Το 83% των συγκεκριμένων ευρημάτων, που είναι και τα πιο ενδιαφέροντα της ανασκαφής, διατηρείται σε καλή κατάσταση.
Στον χώρο αποκαλύφθηκε ακόμη μεγάλος αριθμός ακέραιων αγγείων -κάτι ασυνήθιστο για προϊστορικό οικισμό- αλλά και απανθρακωμένοι σπόροι, οστά 26 ειδών ζώων, εργαλεία για το γνέσιμο και το στρίψιμο της κλωστής, υφαντικά βάρη για τον αργαλειό, σμίλες, πελέκεις, οπείς κ.ά.
Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις δίπλα στις πηλοκατασκευές, αποκαλύφθηκαν ταφές μικρών παιδιών μέσα σε πιθάρια.
