Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δραστηριοποιείται ανασκαφικά στους Φιλίππους από το 1961. Τρία χρόνια νωρίτερα (1958) ο τότε έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μακεδονίας, Στυλιανός Πελεκανίδης, είχε αρχίσει την ανασκαφή του Οκταγώνου με χρηματοδότηση της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών.
Από το 1961 ο Πελεκανίδης ως καθηγητής της Βυζαντινής Αρχαιολογίας εντάσσει την ανασκαφή Φιλίππων στις πανεπιστημιακές ανασκαφές και μέχρι τον θάνατό του το 1980 ανέσκαψε δώδεκα περίπου στρέμματα ανατολικά από το Forum της πόλης και έφερε στο φως τον οκτάγωνο ναό με τα προσκτίσματά του (αρχές 5ου αιώνα), τη βασιλική του Παύλου (β΄ μισό 4ου αιώνα), ένα λουτρό του 1ου π.Χ. αιώνα), ένα ξενώνα και το επισκοπείο.
Από το 1988 αρχίζει η νέα πανεπιστημιακή ανασκαφή, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Γεωργίου Γ. Γούναρη, ανατολικά από εκείνη του Πελεκανίδη. Η ανασκαφή γίνεται με χρηματοδότηση του πανεπιστημίου και του Υπουργείου Μακεδονίας Θράκης.
Ιστορικό της ανασκαφής
Πέρασαν ήδη σαράντα δύο χρόνια από τότε που ο αείμνηστος καθηγητής Στ. Πελεκανίδης ενέταξε στις εκπαιδευτικές ανασκαφές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου την ανασκαφή του συγκροτήματος του Οκταγώνου, μέχρι τότε ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Το γεγονός δείχνει και την κατεύθυνση που είχε δώσει στην ανασκαφή, χωρίς βέβαια να υπολείπεται σε μεγάλα σχέδια για την ανάδειξη της αποστολικής πόλης. Μέχρι το ξαφνικό θάνατό του τον Μάιο του 1980 είχε ανασκάψει και ερευνήσει έκταση δώδεκα περίπου στρεμμάτων ανατολικά του Forum και είχε εκπαιδεύσει δεκάδες νέων αρχαιολόγων πολλοί από τους οποίους στελεχώνουν την αρχαιολογική υπηρεσία και πολλές από τις έδρες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου.
Ο καθηγητής Πελεκανίδης, κατά την παρουσία του στους Φιλίππους, με την οικονομική ενίσχυση και του Υπουργείου Μακεδονίας - Θράκης, εκτός από τα μικρά και μεγάλα κτίρια που έφερε στο φως συνέβαλε ουσιαστικά και στη μελέτη της πολεοδομικής οργάνωσης των Φιλίππων που τον ομφαλό τους αποτελούσε η αγορά και τα γύρω από αυτήν μεγάλα κτίσματα υποταγμένα στο ιπποδάμειο σύστημα της πόλης.
Με κονδύλια του πανεπιστημίου και του Υπουργείου Μακεδονίας - Θράκης άρχισε το 1988 στους Φιλίππους ανατολικά του Forum και του συγκροτήματος του οκταγώνου η νέα πανεπιστημιακή ανασκαφή. Στόχος ήταν η αποκάλυψη αλλά και η δημοσίευση των οδών και των οικοδομικών τετραγώνων (νησίδων) στα οποία υποθέταμε ότι βρίσκονταν οι κατοικίες αλλά και τα εργαστήρια της πόλης,
Τα ευρήματα
Μέχρι στιγμής έχουν αποκαλυφθεί ανατολικά της παρόδου Β΄, που χωρίζει τη νέα ανασκαφή από το οκτάγωνο, δύο νησίδες (4 και 5) με συγκροτήματα κατοικιών, αλλά και εργαστηρίων στη μία από αυτές (νησίδα 5), η παράλληλη προς τη Β΄ πάροδος Γ΄, η Διαγώνια οδός νότια των παραπάνω νησίδων, αλλά και μία ακόμη πάροδος νότια της διαγώνιας οδού που είναι κάθετη σ’ αυτήν. Επίσης, νότια της διαγώνιας οδού έχουν έρθει στο φως τμήμα ενός πολεοδομικού τετραγώνου με καταστήματα και εργαστήρια και ένα μεγάλο κτίσμα δημόσιου χαρακτήρα που η αρχική του φάση τοποθετείται στο πρώτο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα
Η χριστιανική φάση της κατοικίας της νησίδας 4 χρονολογείται από τον 4ο αιώνα μ.Χ., οπότε και αποτελούσε μία πολυτελή κατοικία με χώρους υποδοχής που έφεραν ψηφιδωτά δάπεδα, αλλά και με όλους τους απαραίτητους βοηθητικούς χώρους. Λίγο μετά τα μέσα του 5ου αιώνα η νησίδα διαιρέθηκε σε δύο τμήματα, τα οποία αποτέλεσαν δύο χωριστές κατοικίες. Αλλαγές υπέστη και αργότερα, στα τέλη του 6ου ή τις αρχές του 7ου αιώνα, ενώ πιθανόν στα μέσα του 7ου αιώνα καταστράφηκε από σεισμό. Προς τα τέλη του ίδιου αιώνα, κατασκευάστηκαν πάνω στο βορειοανατολικό τμήμα της άλλοτε λαμπρής οικίας δύο μικρές και σχετικά φτωχικές οικίες. Η ζωή συνεχίστηκε στην οικία με άλλη μία τουλάχιστον φάση από την οποία υπάρχουν λίγα υπολείμματα, τα οποία ωστόσο δείχνουν ότι η ζωή στους Φιλίππους δεν διακόπηκε με τις σλαβικές ή βουλγαρικές επιδρομές.
Η νησίδα 5, που πρέπει να οικοδομήθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα, αποτελείται από τρεις ενότητες:
- τα δύο καταστήματα-εργαστήρια στη βορειοδυτική γωνία της.
- μία μικρή σχετικά οικία στη δυτική πλευρά της νότια από τα καταστημάτων.
- μία δεύτερη οικία στην ανατολική πλευρά της νησίδας. Και αυτή καταστράφηκε από τον σεισμό του 7ου αιώνα και πυρκαγιά που ακολούθησε, αλλά σε μερικούς χώρους διαπιστώνεται ανθρώπινη παρουσία μέχρι το α΄ μισό του 10ου αιώνα.
Η διαγώνια οδός
Η διαγώνια οδός, πλακοστρωμένη όπως και οι πάροδοι, διασχίζεται σε όλο της το μήκος από μεγάλο αποχετευτικό αγωγό, ενώ βαθιές αυλακιές από ρόδες στις πλάκες της δείχνουν ότι τακτικά την διέσχιζαν άμαξες. Νότια της διαγώνιας οδού ήλθαν στο φως δύο πολεοδομικές νησίδες, που χωρίζονται από μία πάροδο κάθετη στη διαγώνια.
Η ανατολική νησίδα, που δεν έχει ανασκαφεί σε όλη της την έκταση, περιλαμβάνει εργαστήρια και καταστήματα και φαίνεται ότι αποτελούσε μία δεύτερη εμπορική αγορά της πόλης κατά τους χριστιανικούς χρόνους. Τα καταστήματα αρχικά ήταν διαμπερή και βρίσκονταν ανάμεσα σε στοές αλλά στον 6ο αιώνα μ.Χ. η νότια στοά εντοιχίστηκε και φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν στο εξής ως αποθήκες ή εργαστήρια για τα καταστήματα. Νότια των καταστημάτων αυτών φαίνεται ότι ο χώρος ήταν υπαίθριος. Η νησίδα αυτή έχει τουλάχιστον τρεις οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη ανάγεται στη ρωμαϊκή εποχή, η δεύτερη στην παλαιοχριστιανική και η Τρίτη εντάσσεται στις επισκευές της πόλης μετά τον σεισμό του 7ου αιώνα.
Με ορθομαρμάρωση το αρχαιότερο κτίσμα
Δυτικά της παρόδου βρίσκεται ένα μάλλον δημόσιο κτίσμα, που αποτελεί το αρχαιότερο κτίσμα της ανασκαφής, καθώς η πρώτη του φάση χρονολογείται στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ. Οι κύριοι χώροι του είναι οργανωμένοι γύρω από μία παραλληλόγραμμη δεξαμενή. Στο νότιο τμήμα του κτιρίου δεν είναι δυνατό να αποκατασταθεί η αρχική κάτοψη γιατί μετά την καταστροφή του από πυρκαγιά, όπως δείχνουν τα εκτεταμένα ίχνη καύσης, ιδρύθηκε στα νοτιοανατολικά μία μεγάλη δεξαμενή και στα νοτιοδυτικά ένα μικρό λουτρό.
Οι τοίχοι μερικών δωματίων έφεραν ορθομαρμάρωση. Σε άλλα η ορθομαρμάρωση συνδυαζόταν με opus sectile. Τα δάπεδα όλων σχεδόν των χώρων της πρώτης φάσης του κτιρίου έφεραν ψηφιδωτά. Τα θέματά τους είναι κυρίως γεωμετρικά αλλά στη στοά βόρεια της δεξαμενής, από όπου γινόταν και η είσοδος, εικονίζονται αρματοδρομίες στον Ιππόδρομο, μία από τις ελάχιστες παραστάσεις που έχουν αποκαλυφθεί μέχρι στιγμής στη Μεσόγειο. Το κτίριο που πιθανόν αποτελούσε την έδρα του κολεγίου αρματοδρόμων, καταστράφηκε στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα.
Εργαστήριο υαλουργίας και λουτρό
Μετά την καταστροφή του εγκαταστάθηκε στις αρχές του 5ου αιώνα στη βόρεια πλευρά της νησίδας μέσα στη στοά αλλά και στο ανατολικό τμήμα του ένα εργαστήριο υαλουργίας, ενώ στη νότια πλευρά κτίστηκε μεγάλη δεξαμενή νερού και ένα μικρό σχετικά λουτρό που ήταν απομονωμένα από το λοιπό κτίσμα.
Η δεξαμενή πρέπει να προμήθευε τις ποσότητες νερού που χρειάζονταν για το πλύσιμο της άμμου. Οι κλίβανοι του υαλουργείου βρίσκονταν μέσα στη βόρεια στοά, οι δε αποθηκευτικοί χώροι στην ανατολική πλευρά του κτιρίου. Το λουτρό παρά το μικρό του μέγεθος διαθέτει όλους τους απαραίτητους χώρους: ένα μεγάλο αποδυτήριο, στη νότια πλευρά του οποίου υπάρχουν δεξαμενές για ψυχρό μπάνιο, καθώς και frigidarium, tepidarium και caldarium.
Οι νέες εγκαταστάσεις πρέπει να «έζησαν» μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα, οπότε καταστράφηκαν από τον σεισμό. Μετά τα μέσα του 7ου αιώνα δημιουργήθηκαν πάνω στην piscina natatio της πρώτης φάσης της οικίας και στα βορειοδυτικά τμήματα του κτιρίου τουλάχιστον τρεις κατοικίες, η κάθε μία με ξεχωριστούς χώρους υγιεινής και βόθρους που κατέστρεψαν τα ψηφιδωτά.
«Εμπορικό κέντρο με ζωηρή κίνηση»
Η ιστορία των Φιλίππων καθώς απουσιάζουν οι γραπτές ιστορικές μαρτυρίες γράφεται σιγά - σιγά μέσα από τις παλιές και νεότερες ανασκαφές. Οι παλιότεροι ερευνητές και ιδιαίτερα ο P. Lemerle, και όσοι τον ακολουθούσαν, τοποθετούσαν την καταστροφή της πόλης στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα.
Είναι γνωστό πως το 873 μ.Χ. μπαίνουν οι Βούλγαροι στην πόλη και γράφουν το χρονικό της νίκης τους στο νότιο στυλοβάτη της Βασιλικής Β΄. Όμως τα νέα αρχαιολογικά ευρήματα βεβαιώνουν πως μετά την αποχώρησή τους ο πληθυσμός κατά μεγάλο μέρος επέστρεψε και επιδόθηκε στην ανασυγκρότηση της πόλης. Τότε επισκευάζεται το οκτάγωνο, ιδρύεται το παρεκκλήσιο στη Βασιλική Β΄ και επιδιορθώνονται οι κατοικίες.
Στα τέλη του 9ου αιώνα οργανώνεται το Θέμα του Στρυμόνα και ανατίθεται η διοίκησή του σε στρατηγό. Κατά την εποχή του Νικηφόρου Φωκά (963-969) επισκευάζονται τα τείχη της πόλης και κτίζονται πύργοι στην Ακρόπολη. Αργότερα στα μέσα του 12ου αιώνα ο Άραβας γεωγράφος Idrisi σημειώνει ότι οι Φίλιπποι είναι εμπορικό κέντρο με ζωηρή κίνηση και καλλιέργεια αμπελιών και οπωροφόρων δέντρων. Ασφαλώς αυτή την εποχή η πόλη έχει μεταμορφωθεί σε κάστρο.
Β
Ανασκαφή Χριστιανικών Φιλίππων – Η ταυτότητα το έργου
Επιστημονικώς υπεύθυνος
Γεώργιος Γ. Γούναρης, καθηγητής βυζαντινής αρχαιολογίας
Συμμετέχοντες
Σέμογλου Αθανάσιος, λέκτoρας βυζαντινής αρχαιολογίας
Γούναρη Εμμανουέλα, διδάκτωρ αρχαιολογίας
Τριβυζαδάκη Αγγελική, κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος, υποψήφια διδάκτωρ
Σκορδαρά Μαρία,κάτοχος Μaster, υποψήφια διδάκτωρ
Παπαδοπούλου Μαρία, κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος
Σακελλαριάδη Αναστασία, φοιτήτρια Μεταπτυχιακού Τμήματος
Παπαναστασούλη Ματίνα, φοιτήτρια ΜεταπτυχιακούΤμήματος
Τσιγκαροπούλου Αθηνά, φοιτήτρια Μεταπτυχιακού Τμήματος
Τσάμπουρας Θεοχάρης, φοιτητής Μεταπτυχιακού Τμήματος
Ρίζος Ευθύμιος, φοιτητής Μεταπτυχιακού Τμήματος
Φορείς χρηματοδότησης
Α.Π.Θ. και Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης
Έναρξη έργου
1988
Β
Το κενό που άφησε η απουσία ιστορικών γραπτών μαρτυριών για τους Φιλίππους έρχονται να καλύψουν σιγά-σιγά οι παλιές και νεότερες ανασκαφές στην περιοχή, «γράφοντας» λέξη-λέξη την ιστορία της πόλης. Δημόσια κτίρια, οδοί, παλαιοχριστιανικές κατοικίες και εργαστήρια, που βγήκαν ξανά στο φως, συνθέτουν το «μωσαϊκό» της καθημερινής ζωής στους Φιλίππους.
Η πρώτη φάση του αρχαιότερου κτίσματος της νέας ανασκαφής, που πιθανώς αποτελούσε την έδρα του κολεγίου αρματοδρόμων, χρονολογείται από το πρώτο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα. Tα δάπεδα σχεδόν όλων των χώρων της πρώτης φάσης του κτιρίου έφεραν ψηφιδωτά, ενώ στην είσοδό του εικονίζονται αρματοδρομίες από τον Ιππόδρομο, μία από τις ελάχιστες παραστάσεις που έχουν αποκαλυφθεί μέχρι στιγμής στη Μεσόγειο.
Εξάλλου, η έλευση των Βουλγάρων το 873 π.Χ. και η αναγραφή του ιστορικού της νίκης τους στον νότιο στυλοβάτη της Βασιλικής Β’, τα «σημάδια» της εποχής του Νικηφόρου Φωκά (963-969) στα τείχη και τους πύργους της Ακρόπολης, ανακαλούν μνήμες, μέσα από τα ευρήματα των ανασκαφών.
