Παράδοση και Ανανέωση στην Βυζαντινή Τέχνη

Η παρατηρούμενη αναβίωση της Βυζαντινής Αγιογραφίας τις τελευταίες δεκαετίες δεν είναι τυχαία. Εντάσσεται στο γενικό ρεύμα επιστροφής της σύγχρονης Θεολογικής σκέψης και λειτουργικής ζωής, στις πηγές της Ορθοδόξου Παραδόσεως.
«Η χριστιανική τέχνη στάθηκε πάντα μέσα στους αιώνες ο τέλειος καθρέπτης της Εκκλησίας» (Πρεβελάκης).
Ο σημερινός αγιογράφος διακονεί σε μια υψηλή και συνάμα άκρως προσγειωμένη αποστολή. Να επανεύρη το γένος μας την αυτογνωσία του, δηλαδή, την πνευματική, ηθική και αισθητική του Παράδοση.
Σήμερα παγκόσμια το Βυζάντιο μελετάται με πάθος. Εμείς οι σημερινοί Έλληνες καλύτερα από κάθε άλλο λαό μια και είμαστε οι απ’ ευθείας κληρονόμοι αυτού του αμύθητου πλούτου, μέσα από τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα μας, νοιώθουμε την αξία του. Αξία όχι μόνο θεωρητική, αλλά και πρακτική, γιατί αφορά την ίδια μας την ζωή.
Η κακοποίηση της Βυζαντινής τέχνης, που γίνεται εδώ και αρκετά χρόνια μέσα στους ναούς μας, τέχνη που είναι άλλωστε Μουσειακή, οδηγεί τους ικανούς εκ των Αγιογράφων σε συνεχείς προβληματισμούς, στο να συνεχίσουν με την Παράδοση αφομοιώνοντας την δε, μέσα απ’ τους σημερινούς εικαστικούς προβληματισμούς και όχι αντιγράφοντας την, πράγμα που οδηγεί σε σίγουρη υποβάθμιση της θρησκευτικής εικαστικής έκφρασης αλλά και κάθε έκφρασης.
Το να ζωγραφίζει κανείς σήμερα εκκλησίες είναι δουλειά πολύ εύκολη ή πολύ δύσκολη. Εύκολη αν ακολουθεί μηχανικά, αντιγραφικά τα παραδεδομένα πρότυπα. Πολύ δύσκολη αν ο καλλιτέχνης θέλει να μείνει μεν μέσα στην αποκαλυπτική θεολογική Βυζαντινή τεχνοτροπία και συγχρόνως να προβληματίζεται αισθητικά και πνευματικά ενσωματώνοντας τα μηνύματα του καιρού του, που εκκεντριζόμενα στο σώμα του Χριστού, την Εκκλησία, θα μεταμορφώνονται.
Η ζωγραφική πρέπει να είναι στιβαρή, ισορροπημένη σχεδιαστικά και χρωματικά και να συνδυάζει την παράδοση με τους προσωπικούς εικαστικούς προβληματισμούς, συμβάλλοντας στην αναζήτηση για την αναζωογόνηση της εκκλησιαστικής μας ζωγραφικής.
Με την ίδια τακτική που αιώνες τώρα εφάρμοζαν οι αυθεντικοί Βυζαντινοί τεχνίτες, αντιγράφοντας τα ακηλίδωτα αρχέτυπα με βαθύτατο σεβασμό αλλά με έντονο προσωπικό μεράκι, ώστε το βασικό θέμα και η σύνθεση να μένουν σταθερά, αλλά το ύφος να αλλάζει φανερώνοντας κάθε τόσο το αισθητικό κλίμα των καιρών τους. Και είναι ακριβώς τα στοιχεία που μας επιτρέπουν να διακριβώνουμε, στα έργα ποιας εποχής είναι το πρότυπο και ποιας το αντίγραφο.
Τις τελευταίες δεκαετίες οι περισσότεροι ειδικοί της Ιστορίας της Τέχνης εξακολουθούν να θεωρούν την τέχνη αυτή ως παρελθόν που εξάντλησε όλες της τις δυνατότητες τις εκφραστικές και ότι πάντα επαναλαμβάνεται από τους αγιογράφους κατά τρόπο δουλικό και στείρο. Εδώ υπάρχει ένα λάθος. Ούτε δουλικός ούτε στείρος είναι ο τρόπος αντιγραφής και μίμησης των βυζαντινών πρότυπων στους καιρούς μας. Αποτελεί ένα αναγκαίο και αισθητικά νόμιμο, νόμιμο πνευματικό στάδιο μαθητείας και εξοικείωσης με το ύφος και το δίδαγμα μιας τέχνης που μετά την Τουρκοκρατία στην Ελλάδα, είχε τεθεί στο περιθώριο σαν ξεπερασμένη, με αποτέλεσμα να στραφούμε προς την δυτική και ουσιαστικά κοσμική τέχνη. Ο τρόπος της μαθητείας μέσα απ’ την ταπείνωση και τη ζωγραφική αυτή υπακοή, με καθαρότητα πνευματική αναδύεται η προσωπικότητα του αγιογράφου. Χωρίς να παρεκκλίνει από τις βασικές αρχές του βυζαντινού ύφους, μέσα σε δημιουργική ελευθερία, αποτυπώνεται στα έργα το ξεχωριστό στοιχείο, το ιδιαίτερο γνώρισμα του ταλέντου και της προσωπικότητας του.
Για να ξεπεράσει η Βυζαντινή Αγιογραφία το στάδιο της παραδομένης αντιγραφής και μαθητείας στα αρχέτυπα, για να προχωρήσει σε μια «αναγέννηση της», που ο Χατζηδάκης αυτή τη λέξη τη χαρακτηρίζει πομπώδη, προκειμένου για τη Βυζαντινή Τέχνη, χρειάζεται βαθειά ωριμότητα, που δεν κατακτάται ποτέ βιαστικά.

Εμμανουήλ Ζαχαριουδάκης
Αγιογράφος

Το παραπάνω κείμενο του αγιογράφου Εμμανουήλ Ζαχαριουδάκη, έχει δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Τόλμη», στο Ηράκλειο Κρήτης. Του ιδίου είναι και οι Αγιογραφίες οι οποίες απεικονίζονται στις φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο. Στην Ματιά αναδημοσιεύονται τόσο το κείμενο όσο και οι Αγιογραφίες μετά από άδεια του αγιογράφου, τον οποίο και ευχαριστούμε πολύ.