Β
Κεφάλαιο 7ο
Επίδραση της εποχής του Ναζισμού και των συνθηκών που τον ευνόησαν σε Μεταπολεμικά έργα τέχνης (κινηματογράφος, βιβλία, βιβλιοκρισίες, κριτικές κ.ά).
Κινηματογράφος
«Η πτώση» Το τέλος των Ναζί σε όλη του τη φρίκη.
Με τις τελευταίες αγωνιώδεις ημέρες του μεγαλύτερου εγκληματία όλων των εποχών Χίτλερ, που κατέληξαν στην αυτοκτονία του τον Απρίλιο του 1945 ασχολείται η ταινία «Η Πτώση» (Der Untergang) του Γερμανού σκηνοθέτου Όλιβερ Χίρσμπιγκελ.
Η ιστορία ξεκινάει με την άφιξη των νεαρών συνεργάτιδών του στο καταφύγιό του στο Βερολίνο. Μια απ’ αυτές είναι η μελλοντική γραμματέας του. Οι νέες κοπέλες αναρωτιούνται πώς θα έπρεπε να του απευθύνονται, μα όταν ο Αδόλφος Χίτλερ κάνει την εμφάνισή του, τους φέρεται με ευγένεια και τους ζητά να απαντούν στις ερωτήσεις του απλά και χωρίς τυπικές προσφωνήσεις. Από το καταφύγιο παρελαύνουν τις υπόλοιπες μέρες όλα τα μεγάλα ονόματα του ναζιστικού καθεστώτος (Γκέμπελς, Γκέρινγκ, Χίμλερ κ.ά.) που μεταφέρουν την εικόνα της διάλυσης του στρατεύματος την ώρα που ο κλοιός σφίγγει και ο Κόκκινος Στρατός είναι έτοιμος να καταλάβει το Βερολίνο. Η νεαρή γραμματέας του Χίτλερ είναι ένας σιωπηλός μάρτυρας της αποσύνθεσης του καθεστώτος: Παρακολουθεί τις αλληλοσυγκρουόμενες εισηγήσεις του επιτελείου αλλά και την παρανοϊκή άρνηση του Χίτλερ να κρατήσει οποιαδήποτε επαφή με την πραγματικότητα.
«Η Πτώση» δεν χάνει την ουσία ούτε για μια στιγμή, δεν συγκαλύπτει, δεν αποσιωπά, δεν ξεχνάει την πραγματική φύση του καθεστώτος: στις εισηγήσεις για εκκένωση του Βερολίνου για να σωθεί ο άμαχος πληθυσμός ο Χίτλερ απαντά «Αν ο πόλεμος χαθεί, δεν με αφορά αν χαθούν μαζί του και ανθρώπινες ζωές... Δεν θα έχυνα στάλα δάκρυ γι’ αυτούς, γιατί θα πάθουν ό,τι τους αξίζει». Κάποια άλλη στιγμή ο Γκέμπελς θα συμπληρώσει ότι δεν νοιώθει κανέναν οίκτο για το γερμανικό λαό αφού ανέδειξε τους Εθνικοσοσιαλιστές στην εξουσία και θα ‘πρεπε να γνωρίζει τι θα επακολουθήσει... Μια κτηνωδία που υπογραμμίζεται όχι μόνο από τις εντολές του Χίτλερ για εκτέλεση στενών συνεργατών του -λίγες μέρες πριν ο ίδιος αυτοκτονήσει- αλλά και από τις εκτελέσεις απλών πολιτών που αρνούνται πια να πολεμήσουν, από ναζί αξιωματικούς που αμέσως μετά υψώνουν λευκή σημαία και παραδίδονται... Το Βερολίνο έχει πια μεταβληθεί σε ερείπια, ολόκληρος ο πληθυσμός έχει αφεθεί στην τύχη του χωρίς τρόφιμα, συγκοινωνίες ή περίθαλψη των τραυματιών, η κατάληψη της πόλης είναι ζήτημα ωρών. Ο Χίτλερ και η Εύα Μπράουν αυτοκτονούν, ακολουθεί ο Γκέμπελς και η γυναίκα του που πρώτα θα δηλητηριάσει τα ίδια της τα παιδιά αφού «δεν αξίζει να ζήσουν σε ένα μέλλον χωρίς εθνικοσοσιαλισμό».
Σενάριο
Το καλογραμμένο και ιστορικά ακριβές σενάριο της ταινίας βασίστηκε σε δύο βιβλία: το «Στο Μπούνκερ του Χίτλερ» του Γιοκίμ Φεστ αλλά και στο βιβλίο που γράφτηκε από την πραγματική γραμματέα του Χίτλερ, Τράουντλ Γιούνγκε «Bis zur letzten Stunde».
Αξίζει να γίνει ειδική αναφορά στην συγκλονιστική ερμηνεία του Μπρούνο Γκάντς («Τα φτερά του έρωτα»), που για τις ανάγκες του ρόλου μελέτησε οποιοδήποτε κινηματογραφικό ντοκουμέντο του Χίτλερ υπάρχει μεταφέροντας στην οθόνη κάθε μικρή χειρονομία ή ανεπαίσθητη σύσπαση του προσώπου του. Στην ερμηνεία του, απέδωσε έναν Χίτλερ κουρασμένο, νευρικό, με τρεμάμενο χέρι στα όρια της Πάρκινσον, εν τέλει έναν νέο Νοσφεράτου με έντονους μαύρους κύκλους στα μάτια που μέχρι την αυτοκτονία του συμπαρέσυρε στο θάνατο όσους περισσότερους ανθρώπους μπορούσε.
Παρά τη διάρκεια των 157 λεπτών η ταινία διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον μέχρι το τελευταίο λεπτό, γνωρίζοντας πυκνή προσέλευση στις αίθουσες που προβάλλεται από την περασμένη Παρασκευή. Ωστόσο ερωτηματικά έχουν διατυπωθεί και σάλος έχει ξεσπάσει κύρια στη Γερμανία για το κατά πόσο είναι θεμιτή η παρουσίαση του Χίτλερ σαν ένα ανθρώπινο όν που συζητάει, οργίζεται, φέρεται τρυφερά στον σκύλο ή στην ερωμένη του.
Είναι αλήθεια ότι στην ταινία ο Χίτλερ δακρύζει, και μάλιστα δύο φορές. Όχι όμως γιατί συμπονά τον γερμανικό λαό ή δείχνει κάποια ένδειξη μετάνοιας αλλά γιατί αντιλαμβάνεται το τέλος του Τρίτου Ράιχ στη μια περίπτωση και γιατί τον πρόδωσε ο πιστός του Χίμλερ στην άλλη.
Από τον αριστουργηματικό «Μεγάλο Δικτάτορα» του Τσάπλιν μέχρι τον «Ιντιάνα Τζόουνς και την Τελευταία Σταυροφορία», ο Χίτλερ παρουσιάζεται σαν μια δαιμονική καρικατούρα, ένα αυτόματο που χαιρετάει ναζιστικά και μοιράζει κοφτές εντολές δεξιά-αριστερά σαν να βρίζει (για να μην μιλήσουμε για την εικόνα των ηλίθιων ναζιστών και των έξυπνων πατριωτών στον ελληνικό κινηματογράφο της δεκαετίας του ’70).
«Η Πτώση» αν και αναπαριστά με ακρίβεια τα ιστορικά γεγονότα δεν κάνει εκπτώσεις, πολύ περισσότερο δεν ωραιοποιεί την πραγματική εικόνα του Χίτλερ, αλλά αντίθετα αποτελεί μια δυνατή καταγγελία του ναζισμού ακριβώς γιατί αποφεύγει την απλή δαιμονοποίησή του.
Σύμφωνα με τα λόγια του Χίρσμπιγκελ: «Κάναμε αυτή την ταινία ελπίζοντας να βοηθήσουμε τους θεατές να καταλάβουν τι έγινε στη Γερμανία πριν από 60 χρόνια. Δείχνοντας στους Γερμανούς ότι οι ναζί δεν ήταν μόνο τέρατα αλλά και άνθρωποι. Αφυπνίζουμε, δεν κοιμίζουμε τις συνειδήσεις. Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο Χίτλερ ανήκε σε μια ξεχωριστή κατηγορία και ότι κανένας φυσιολογικός άνθρωπος δεν θα μπορούσε να κάνει τέτοια εγκλήματα».
«Η Πτώση» είναι δυόμισι ώρες διαρκούς ανατριχίλας, όχι γιατί ο θεατής συμπάσχει με τον Χίτλερ και τους πανικόβλητους ναζί αλλά γιατί αναλογίζεται τι συνέβη και τι μπορεί να συμβεί στον πλανήτη όταν η τύχη του αφεθεί στα χέρια μιας χούφτας αλητών. (Γιάννης Γιανουλέας)
Η πτώση.
Downfall/Der Untergang. Γερμανία, 2004. Σκηνοθεσία: Όλιβερ Χίρσμπιγκελ. Σενάριο: Μπερντ Αϊχινγκερ. Ηθοποιοί: Μπρούνο Γκανζ, Αλεξάντρα Μαρία Λάρα, Κορίνα Χάρφουχ, Ούρλιχ Μάτες, Τζουλιάνε Κόλερ, Ούλριχ Νέτεν. 155 λεπτά.
Αρκετά αποκαλυπτικό πορτρέτο ενός άρρωστου, εκτός πραγματικότητας, Χίτλερ στη διάρκεια των τελευταίων ημερών του πριν την αυτοκτονία του στο μπούνκερ του Βερολίνου.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η ζωή του Χίτλερ -και ιδιαίτερα οι τελευταίες μέρες του- μεταφέρεται στην οθόνη. Ξεκινώντας από την ταινία «Οι τελευταίες στιγμές του Χίτλερ» του Παμπστ (1955), περνώντας από το μνημειώδες «Χίτλερ- μια ταινία από τη Γερμανία» του Χανς-Γιόργκεν Ζίμπεργμπεγκ και φτάνοντας ως το «Μολώχ» του Ρώσου Αλεξάντερ Σοκούροφ κι αυτή την «Πτώση» του Γερμανού Όλιβερ Χίρσμπιγκελ που προβάλλεται αυτή τη βδομάδα.
Αφετηρία για τον Χίρσμπιγκελ ήταν ένα καλογραμμένο, ιστορικά πιστό, σενάριο του Μπερντ Αϊχινγκερ, βασισμένο σε δύο βιβλία («Στο μπούνκερ του Χίτλερ» του Γιοκίμ Φεστ και «Bis zur letzten Stunde» των Τράουντλ Γιούνγκε και Μελίσα Μούλερ). Αποτέλεσμα, μια κλειστοφοβική, αρκετά αποκαλυπτική ταινία, που εκτυλίσσεται σχεδόν αποκλειστικά στο μπούνκερ του Χίτλερ στις τελευταίες μέρες του Τρίτου Ράιχ. Ενώ ο Κόκκινος Στρατός προχωρούσε κιόλας στο Βερολίνο και τα τελευταία απομεινάρια των χιτλερικών στρατευμάτων υποχωρούσαν αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες νεκρούς, ο Χίτλερ, οι στρατηγοί του και η στενή συνοδεία τους, μαζί και η Εύα Μπράουν και η γραμματέας του φύρερ, Τράουντλ Γιούνγκε (είχαμε δει την ίδια πέρσι στο ιδιαίτερα αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ, «Η γραμματέας του Χίτλερ»), με την άφιξη της οποίας ξεκινά και η ταινία, βρίσκονται κλεισμένοι στο μπούνκερ, προσπαθώντας ν’ αποφασίσουν για τις επόμενες κινήσεις τους. Ένας εκτός πραγματικότητας Χίτλερ πιστεύει ακόμη πως τα διαλυμένα του στρατεύματα θα κατορθώσουν να αλλάξουν την πορεία των γεγονότων και να τον σώσουν παρ’ όλο που οι στρατηγοί του προσπαθούν να τον πείσουν ότι όλα έχουν χαθεί.
Ο σκηνοθέτης σκιαγραφεί έναν ανθρώπινο Χίτλερ που δε μοιάζει με τον εντελώς παρανοϊκό Χίτλερ που συνήθως μας παρουσιάζει ο κινηματογράφος. Ένα Χίτλερ κουρασμένο, νευρικό, στα πρόθυρα της Πάρκινσον, άλλοτε σκυμμένο πάνω από χάρτες να προετοιμάζει -όπως πιστεύει- τη θριαμβευτική επιστροφή του, άλλοτε καλό, να συμπεριφέρεται ευγενικά στους γύρω του, και άλλοτε οργισμένο, να διατάζει την εκτέλεση συνεργατών που θεωρεί προδότες, χάνοντας σταδιακά τον έλεγχο του με την πραγματικότητα, κάποια στιγμή επιμένοντας πως, ακόμη κι αν ηττηθεί, οι Γερμανοί δεν πρέπει να σωθούν αλλά ν’ ακολουθούσουν την τύχη τους. Πορτρέτο που ο ελβετικής καταγωγής Γερμανός ηθοποιός Μπρούνο Γκανζ ερμηνεύει με ξεχωριστή δύναμη, καταφέρνοντας να δώσει με την παραμικρή λεπτομέρεια τις διάφορες πτυχές του χαρακτήρα του Χίτλερ - ο ίδιος δείχνει να μελέτησε με ιδιαίτερη προσοχή, από διάφορα επίκαιρα, τη συμπεριφορά και τις κινήσεις του δικτάτορα.
Ενδιάμεσα βλέπουμε σκηνές από την αληθινή κατάσταση στους δρόμους του Βερολίνου, με παιδιά να πεθαίνουν, τους στρατιώτες να βρίσκονται σε πανικό, ενώ, προς το φινάλε, σε μερικές σύντομες σκηνές έξω από το μπούνκερ, παρακολουθούμε έναν έμπιστο του Χίτλερ να καίει πρώτα τα πτώματα του δικτάτορα και της Εύας Μμπράουν -σύμφωνα με απαίτησή τους- και αργότερα εκείνα του Γκέμπελς και της γυναίκας του.
Η ταινία του Χίρσμπιγκελ είναι μια πιστή, συχνά συγκλονιστική, αναπαράσταση της πτώσης του Χίτλερ, που παρακολουθείται με εξαιρετικό ενδιαφέρον από την αρχή ως το τέλος, παρά τη μεγάλη της διάρκεια, και που συνδυάζει το γενικότερο δράμα μιας Γερμανίας που καταρρέει με το καθημερινό δράμα των τελευταίων ημερών του δικτάτορα. Δράμα -πρέπει να πω- που οι εικόνες του αγγίζουν το σουρεαλισμό. Ορισμένοι, ιδιαίτερα στη Γερμανία, θεώρησαν πως το πορτρέτο του Χίτλερ, όπως το παρουσιάζει η ταινία, παραείναι ανθρώπινο. Αυτό όμως δεν κάνει τον Χίτλερ λιγότερο τέρας, κι ο Χίρσμπιγκελ δεν παραλείπει να το παρουσιάσει, καταγράφοντας με χρώματα έντονα την παράνοια και τις μανίες του, αποτέλεσμα των απάνθρωπων θεωριών του, που κατάφεραν να μετατρέψουν ένα ολόκληρο έθνος σε θιασώτες του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του εθνικισμού. Στοιχεία που δυστυχώς εξακολουθούν να υπάρχουν και να απλώνονται επικίνδυνα στις σύγχρονες κοινωνίες μας.
Το Βερολίνο... Άουσβιτς της αρίας φυλής.
Μπήκα προκατειλημμένη να δω έναν εξανθρωπισμένο Χίτλερ και βγήκα αποσβολωμένη από την επιβλητικότητα της χιτλερικής κρεατομηχανής. Η κόλαση του Άουσβιτς μεταφερμένη στο κέντρο και στα έγκατα της Γερμανίας!
«Να συνθηκολογήσουμε, να σώσουμε το Βερολίνο από την καταστροφή» εκλιπαρούσε ένας βαθμοφόρος, ο μοναδικός σώφρων από το τρελοκομείο της συμμορίας τεράτων. Τίποτα εκείνοι. «Δεν θα χύσω μισό δάκρυ. Τους αξίζει τέτοια τύχη» απαντά ο Αδόλφος, ο αρχιτελετάρχης της καταστροφής. Περίπου σα να λέει «έπειτα από μένα, γαία πυρί μειχθήτω». Να τους πάρει στον τάφο του. Να σβήσει τη Γερμανία από την υδρόγειο. Να εξαφανίσει κάθε ίχνος αρίας φυλής. Τρομερό!
«Η πτώση» του Γερμανού Όλιβερ Χίρσμπιγκελ ξεπερνάει κάθε ανάλογο κινηματογραφικό προηγούμενο. Ο αριθμός των θυμάτων της παράνοιας που είχε απλωθεί πάνω από το Βερολίνο εκείνες τις τελευταίες ημέρες του Απριλίου του 1945 ξεπερνάει τους νεκρούς από τις επιδημίες που ενέσκηψαν στη Γηραιά Ήπειρο τον Μεσαίωνα. Ο φανατισμός, η ιδεοληψία και το παραλήρημα της αυτιστικής εξουσίας του Γ΄ Ράιχ ξεπερνούν όλα τα ρεκόρ του... Σατανά! Η αναπαράσταση αυτής της κολασμένης σελίδας της πρόσφατης Ιστορίας ξεπερνάει την κινηματογραφική κριτική. Ειλικρινά, παραδίδομαι!
Η γεωγραφία του καταρρέοντος Βερολίνου παραπέμπει ευθέως στη Βίβλο. Όλα τα ακραία ιστορικά γεγονότα καταλήγουν στο τέλος να αντιγράφουν τη βιβλική καταστροφή. Όπως ο Χάρος, έτσι και ο Χίτλερ. Εγκατεστημένος στα έγκατα, στο υπέδαφος της πρωτεύουσας του «Σύμπαντος», δηλαδή της Γερμανίας. Υπογείως, κάτω από τον Άνθρωπο και την Ιστορία. Τα σκουλήκια να ροκανίζουν αδιαλείπτως «ζωντανή» σάρκα, ζωντανών πλασμάτων. Φανταστείτε το καταφύγιο του Αδόλφου σαν το κουκούλι του Άλιεν, σαν την κάσα του Δράκουλα. Η μεταφυσική δαιμονολογία συναντάει την πραγματική, τη μέγιστη ανατριχίλα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ο συμβολισμός μοιάζει με ταφόπλακα πάνω στο μνήμα της ανθρωπότητας.
Οι Ρώσοι, δύο βήματα από το κουκούλι. Σα να λέμε οι «δικαστές» στην Πλατεία Συντάγματος για να επιδώσουν την τελική ετυμηγορία της Ιστορίας. Στη Βουλή, κάτω από τη Βουλή, το τέρας και η συμμορία. Τόσο κοντά, αλλά ταυτόχρονα τόσο μακριά. Όλοι οι δρόμοι κλειστοί. Όλες οι μεραρχίες αποδεκατισμένες. Η λογική, ακόμα και η κοινή, ανθρώπινη παραφροσύνη, σ’ ένα πράγμα σε οδηγεί. Παράδοση άνευ όρων. Ώστε τουλάχιστον να σωθούν χιλιάδες της αρίας φυλής. Να διατηρηθούν τα «αρχαία» μνημεία του δικού τους πολιτισμού. Τίποτα ο αρχηγός. Σε τούτο το κρίσιμο σημείο, αποκαλύπτεται το μεγαλείο αυτής της τερατώδους στιγμής της αλήθειας. Ο Φύρερ, η ζωντανή ενσάρκωση μιας γνωστής ταυτολογίας. Αυτός είναι το κράτος, αυτός και η Γερμανία. Αφού θα πεθάνει αυτός, ε, τότε, ας πάρει μαζί του στον τάφο όλη τη Γερμανία. Ύψιστος, πρωτοφανής, αξεπέραστος αυτισμός!
Έτσι, το Βερολίνο με όλη την κινητή και ακίνητη περιουσία του, όμηρος του Αδόλφου. Απ’ αυτό το σημείο και μετά, τα γεγονότα ξεπερνούν την Ιστορία και μετατρέπονται σε σκηνές από το θρίλερ τρόμου του Τζορτζ Ρομέρο «Η νύχτα των ζωντανών νεκρών». Τα ζόμπι του Αδόλφου εξέρχονται από το κουκούλι του Άλιεν και καταδιώκουν για να καταβροχθίσουν ζωντανή γερμανική σάρκα. Έτσι ακριβώς. Όποιος αρνιέται να ντουφεκίσει Ρώσους εκτελείται επί τόπου. Ακόμα και μικρά παιδιά. Το μεγάλο μακελειό. Αχόρταγη κρεατομηχανή, απύθμενο στομάχι. Να γίνουν όλοι και όλα οδοντογλυφίδες για τα σαγόνια του καρχαρία!
Ο Χίρσμπιγκελ με... μικροβιολογικό ρεαλισμό περιγράφει καταστάσεις που ξεπερνούν κάθε νοσηρή φαντασία. Οι πράξεις και όχι οι ρόλοι είναι που χαρακτηρίζουν τους «ηθοποιούς». Ο Χίτλερ (Μπρούνο Γκανς) δεν είναι καρικατούρα, αλλά πλάσμα με σάρκα και οστά. Μα, έτσι δεν ήταν; Από τη μια, να γονατίζει μπροστά στον ηρωισμό μικρών, δεκάχρονων παιδιών και από την άλλη, μέσα σε απίστευτες εκρήξεις υστερίας, να μετατρέπει όλη τη χώρα σε γιγαντιαίο νεκροταφείο. Ευγενής στην τελετουργία, «κανίβαλος» στην Ιστορία. Λένε ότι ποτέ δε θα μάθουμε ακριβώς τη σύσταση της ψυχοσύνθεσής του. Με την «Πτώση», όμως, μαθαίνουμε τι έκανε στο σπίτι, στην οικογένεια και την πατρίδα του. Δεν είναι αρκετό;
Ο σκηνοθέτης Fritz Lang
Στις 27 Απριλίου του 1922 έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα του, στο Βερολίνο, το έργο του αυστριακού σκηνοθέτη Fritz Lang, Dr Mabuse, Der Spieler (Δόκτωρ Μαμπούζε), το πρώτο μιας τριλογίας που θα περνούσε στις κλασικότερες του παγκόσμιου κινηματογράφου, ένα μοναδικής κοπής διαμάντι του σελιλόιντ, που χάρισε στον δημιουργό του τη διεθνή αναγνώριση. Δουλεύοντας στο Βερολίνο την εποχή του βωβού κινηματογράφου και αργότερα στο Χόλιγουντ, ο Λάνγκ χρησιμοποίησε τον κινηματογράφο για να εξερευνήσει τη γοητεία που ασκούσαν πάνω του «η σκληρότητα, ο φόβος, η φρίκη και ο θάνατος». Το κινηματογραφικό του στιλ, που γίνεται ξεκάθαρα εμφανές κι αναγνωρίσιμο πρώτη φορά στον Δρ. Μαμπούζε, χαρακτηρίζεται από μεγαλειώδεις κλίμακες, εντυπωσιακές οπτικές συνθέσεις και ηχητικά εφέ, άφθονο σασπένς και οικονομία στην αφήγηση. Μπαμπάς του φιλμ νουάρ της δεκαετίας του’60 -τα θεμέλια του οποίου βάζουν οι ταινίες του Δρ. Μαμπούζε και Μ- ο Λανγκ ασχολήθηκε σε όλη τη διάρκεια του έργου του με τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης. Ο κόσμος του είναι εχθρικός και σκοτεινός - ακριβώς όπως και η Γερμανία της εποχής του. Οι ήρωές του συνήθως αποτελούν έρμαια του άδικου, του μοιραίου και των γυναικών. Ή, όπως ο Δρ. Μαμπούζε, είναι γνήσιες δυνάμεις ενός «επιστημονικού και πολιτισμένου» κακού, που ξέρει να υπνωτίζει τους «αθώους». Αυτού του κακού που σαρκώνεται στο πρόσωπο του Χίτλερ, την πορεία του οποίου ο -παραδόξως απολίτικος- Λανγκ είχε προφητέψει μοναδικά, κοντά είκοσι χρόνια πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τι πρέπει να κάνει ένας άντρας μέχρι τα τριάντα του...
Να σπουδάσει; Να ταξιδέψει τον κόσμο; Να κινδυνέψει; Να τα βγάλει πέρα μόνος του; Να βγάλει χρήματα; Μήπως και να παντρευτεί; Όλα αυτά μαζί;
Ο Φριτς Λανγκ γεννήθηκε στη Βιέννη στις 5 Δεκεμβρίου του 1890. Θυμόταν τη Βιέννη της νιότης του ως «μια πόλη-ζαχαρωτό μες σε ένα παραμύθι». Σπούδασε για ένα διάστημα αρχιτεκτονική και ζωγραφική στην Ανώτατη Τεχνική Σχολή της Βιέννης, προσπαθώντας να ακολουθήσει τα βήματα του πατέρα του, μεγαλοεργολάβου Άντον. Η γνώση του για την αρχιτεκτονική, ωστόσο, δεν πήγε χαμένη. Από την πρώτη του κιόλας ταινία καθιερώνεται ειδικά για τα αστικά του τοπία. Στα 20 το πήρε απόφαση ότι η αρχιτεκτονική δεν ήταν για κείνον. Εγκατέλειψε την οικογενειακή εστία και ταξίδεψε εκτός συνόρων (με βεβαιότητα στην Ευρώπη, αν κι ο ίδιος υποστήριζε ότι ταξίδεψε και στη βόρεια Αφρική, τη Μικρά Ασία, τη Ρωσία, την Κίνα, την Ιαπωνία - κάτι που ορισμένοι βιογράφοι του αμφισβητούν), πουλώντας σκίτσα, καρτ ποστάλ και κόμικς που έφτιαχνε για να εξασφαλίζει το προς το ζην.
Το 1913 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι προκειμένου να ασχοληθεί με τη ζωγραφική κι έμεινε στη γαλλική πρωτεύουσα ένα χρόνο, στη διάρκεια του οποίου έκανε και μια ατομική έκθεση. Δεν μετάνιωσε ποτέ για τη φυγή του. Συνήθιζε να λέει ότι «κάθε αξιοπρεπής νέος πρέπει να δραπετεύει από την οικογενειακή εστία». Με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Λάνγκ επέστρεψε στην πατρίδα του και κατατάχθηκε, τον Ιανουάριο του 1915, στο στρατό. Τραυματίστηκε τέσσερις φορές, αποστρατεύθηκε το 1916 με το βαθμό του υπολοχαγού και ξεκίνησε να γράφει σενάρια αναρρώνοντας από σοκ που είχε υποστεί λόγω των βομβαρδισμών (shell-shock), νοσηλευόμενος για ένα περίπου χρόνο σε βιεννέζικο νοσοκομείο. Εκείνη την εποχή γνωρίζεται με τη Γερμανίδα συγγραφέα και ηθοποιό Τέα φον Χάρμπου, με την οποία μοιράστηκε τη ζωή και την τέχνη του για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια.
Με το τέλος του μεγάλου πολέμου ο Φριτς δουλεύει δίπλα στον Γερμανό παραγωγό Έριχ Πόμερ, της Decla Bioscop Company, με έδρα το Βερολίνο: αρχικά διαβάζει κι επιλέγει σενάρια, κατόπιν τα γράφει κιόλας, και εντέλει ξεκινάει τη σκηνοθετική του καριέρα το 1919 με την ταινία Halbblut (αγγλ. Destiny - δεν προβλήθηκε στην Ελλάδα). Σαφώς επηρεασμένος από τη Μισαλλοδοξία του Ντ. Γκρίφιθ, ο Λάνγκ φτιάχνει την πρώτη του ταινία γύρω από μια εμμονή που εμφανίζεται συχνά στο έργο του: έναν άντρα που καταστρέφεται από την αγάπη του για μια γυναίκα. Η γραφή, εξπρεσιονιστική και αυστηρή, ένα νυστέρι στα χέρια του νεαρού κι όμως ώριμου δημιουργού χαράζει το δέρμα των ανθρώπων και αναδεικνύει τέρατα που σπαράζουν και σπαράζονται με μια τελεονομία που αποκλείει το χάπι εντ της ταινίας σχεδόν από τους τίτλους. Εδώ υπάρχουν και τα πρώτα αισθητικά δείγματα μιας υπογραφής που έμελλε να μείνει στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Απόκοσμα μπάουχαους κτήρια που μέσα τους οι χαρακτήρες παίζουν τη ζωή τους, αφημένοι στη μοίρα τους, ανεβαίνοντας ατέλειωτες σκάλες, καθρεφτιζόμενοι σε πανταχού παρόντες καθρέφτες, σε χρόνους παγιδευμένους σε μεγάλα ρολόγια τοίχου. Όταν βρίσκονται έξω, χάνονται στην ανθρωπομάζα του κάτω μισού του πλάνου - πάνω τους δεσπόζει πάντοτε ο γκρίζος, αφιλόξενος όγκος του αστικού τοπίου.
Οι ήρωες του ζουν πάντα σε ένα δωμάτιο είτε επειδή είναι φτωχοί είτε επειδή είναι περιορισμένοι, κι όταν παντρεύονται και αποκτούν δύο δωμάτια, ή ένα ολόκληρο σπίτι στην καλύτερη περίπτωση, η συγκατοίκησή τους είναι πάντα προβληματική, γεμάτη ένταση και συγκρούσεις: ο Λάνγκ πιστεύει ξεκάθαρα πως η συγκατοίκηση δύο ανθρώπων είναι ένα πολύ δύσκολο κεφάλαιο. «Ο Κάφκα πίσω από την κάμερα», όπως έγραψε ένας κριτικός της εποχής. Κι ήταν μόνο η πρώτη ταινία του Φρίτς Λάνγκ. Στις επόμενες ταινίες του γίνεται ακόμα πιο στερεοτυπικός, παγιώνοντας τους πρωταγωνιστές του, τύπους παράνομους, σκοτεινούς και γοητευτικούς, όπως ο ήρωας της πρώτης επιτυχημένης ταινίας του, Ο κουρασμένος θάνατος (βασική επιρροή του Ντάγκλας Φέρμπανκς στον Κλέφτη της Βαγδάτης), ή ο πρώτος κλασικός κακός ενός κινηματογραφικού είδους που μετέπειτα θα ονομαζόταν φιλμ νουάρ, ο Δρ. Μαμπούζε, της ομώνυμης ταινίας του 1922, που, μαζί με το δεύτερο έργο της τριλογίας (1932) σημάδεψε, όσο λίγες ταινίες, την ιστορία του κινηματογράφου.
Παρά ταύτα, το γνωστότερο αριστούργημα του Λάνγκ ήταν και παραμένει το Μετρόπολις, που κρατά τον τίτλο της πρώτης ταινίας επιστημονικής φαντασίας. Ένα εξπρεσιονιστικό αριστούργημα που πέρασε στην ιστορία του κινηματογράφου για την τεχνική του αρτιότητα και τα υπέροχα σκηνικά του, παρά το μανιχαϊστικό στόρι που φαντάζει κομμάτι αφελές στα σύγχρονα μάτια. Η παραγωγή του Μετρόπολις ήταν τόσο ακριβή που τα στούντιο σχεδόν χρεοκόπησαν, κι ο Λάνγκ αναγκάστηκε έτσι να φτιάξει τη δική του εταιρεία παραγωγής, μέσω της οποίας σκηνοθέτησε και την επόμενη του ταινία, με τίτλο Spione (1928).
Καιρός για το επόμενο αριστούργημα, το οποίο τυχαίνει να είναι και η πρώτη ομιλούσα ταινία της Γερμανίας. Το 1931 ο Λάνγκ παρουσιάζει την ταινία Μ, την πιο αγαπημένη ταινία του ίδιου από την ευρωπαϊκή του περίοδο (βασισμένη σε σενάριο γραμμένο εξ ολοκλήρου από την Τέα) που του χαρίζει ακόμη μια πρωτιά: Το φιλμ, που παρουσιάζει έμμεσα την ιστορία ενός καθ’ έξιν δολοφόνου, είναι εμπνευσμένο από τον Πίτερ Κέτρεν -το «βαμπίρ του Ντίσελντορφ», που δολοφόνησε εννιά γυναίκες, επιτέθηκε συνολικά σε 42 και συνελήφθη του 1930- και ήταν η πρώτη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου που ασχολήθηκε με έναν serial killer.
«Αν ο Αδόλφος δεν είχε υπάρξει ποτέ, ο Φριτς Λάνγκ θα τον είχε σίγουρα επινοήσει», έγραψε ένας κριτικός κινηματογράφου. Θέμα της επόμενης ταινίας του ήταν και πάλι ο Δρ. Μαμπούζε, αυτή τη φορά τρελός, έγκλειστος σε άσυλο, να υιοθετεί όλα τα δόγματα του ναζισμού. Με τίτλο Das Testament dew Dr. Mabuse (Η Διαθήκη του Δρ. Μαμπούζε), ο Λάνγκ φτιάχνει μια ταινία που βγαίνει στις αίθουσες στις 20 Μαρτίου του 1932, δέκα χρόνια μετά την πρώτη ταινία της σειράς. Στις 23 Μαρτίου η προβολή της ταινίας απαγορεύεται από τους Ναζί - διότι, όπως εξήγησε ο υπουργός Προπαγάνδας, Γιόζεφ Γκέμπελς, «ήταν απαράδεκτο οι αξίες του Τρίτου Ράιχ να εκστομίζονται από τον κακό της ταινίας». Στις 25 Μαρτίου ο ίδιος ο Γκέμπελς καλεί τον Λάνγκ στο γραφείο του και του προσφέρει μια περίοπτη θέση: υπεύθυνος παραγωγής ταινιών ναζιστικής προπαγάνδας. «Ναι, αμέ», απαντάει ο Λάνγκ, και το ίδιο βράδυ το σκάει για Παρίσι, αφήνοντας πίσω του μια τεράστια περιουσία, μια σπουδαία συλλογή έργων πρωτόγονης τέχνης, και την Τέα, η οποία τον χωρίζει ένα χρόνο αργότερα, και ξεκινάει μια νέα περίοδο στη ζωή της, συνεργαζόμενη με τους Ναζί. Στη Γαλλία ο Λάνγκ μένει ένα χρόνο, και γυρίζει την ταινία Liliom, με πρωταγωνιστή τον Σαρλ Μπουαγιέ. Εκείνη την εποχή ο Ντέιβιντ Σέλζνικ, της Μέτρο Γκόλντουιν Μάγιερ, του προτείνει συμβόλαιο για την σκηνοθεσία μίας και μόνο ταινίας. Ο Φρίτς Λάνγκ περνάει τον Ατλαντικό και μένει στις ΗΠΑ για τα επόμενα 22 χρόνια της ζωής του.
Στα 45 του ο Λάνγκ εγκαινιάζει μια νέα περίοδο στην καριέρα του, παρουσιάζοντας μια αξιοθαύμαστη προσαρμοστικότητα. Διατηρεί μεν το μονόκλ του και την ευρωπαϊκή του ενδυμασία, αλλά παίρνει αμέσως της αμερικανική υπηκοότητα, αναπτύσσει έντονο ενδιαφέρον για την αμερικανική αργκό (πώς αλλιώς θα σκηνοθετούσε πειστικά τους σκληρούς νουάρ ήρωές του, γοητεύεται από το Φαρ Ουέστ (περνάει μάλιστα πολύ μεγάλα διαστήματα σε ινδιάνικους καταυλισμούς), και γυρίζει συνολικά 23 ταινίες ως το 1956, χρονιά την οποία εγκαταλείπει οριστικά το Χόλιγουντ και προσωρινά τις ΗΠΑ. Αμέσως μετά σκηνοθετεί δυο low budget ταινίες στην Ινδία, και το 1959 επιστρέφει εκεί απ’ όπου ξεκίνησε, στη Γερμανία. Η τελευταία ταινία που σκηνοθετεί στη ζωή του, στα γερμανικά, έχει ήρωα μια μυθική φιγούρα από το παρελθόν, τον Δρ. Μαμπούζε. Ο κύκλος της δημιουργίας του κλείνει με τον θρυλικότερο ήρωά του.
Ίσως τυχαία, ίσως μοιραία, ο Φριτς Λάνγκ μετά τον τρίτο Μαμπούζε δεν θα μπορέσει να γυρίσει άλλη ταινία - χάνει το φως του. Σχεδόν τυφλός, δέχεται τον τίτλο του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών που του απονέμει η Γαλλία και προεδρεύει της κριτικής επιτροπής του Φεστιβάλ των Κανών. Αν και πάντα ήταν απαιτητικός και δύστροπος, αν κι έκανε μαύρη τη ζωή στους ηθοποιούς του, αν και είχε πολύ λίγες φιλίες στο χώρο της 7ης Τέχνης, στην ιστορία της οποίας έγραψε μερικά από τα πιο επιφανή κεφάλαια, αν κι η Αμερική ποτέ δεν τον κατάλαβε, ο θρύλος του παρέμεινε πάντα ζωντανός. Απεβίωσε πλήρης ημερών, στις 2 Αυγούστου του 1976, στο σπίτι του στο Μπέβερλι Χιλς.
Οι κριτικοί αντιμετωπίζουν τις δύο δημιουργικές περιόδους του ως εντελώς ανεξάρτητες: η γερμανική περίοδος, που τον έκανε παγκοσμίως γνωστό, χαρακτηρίζεται ως εξπρεσιονιστική. Είναι μια περίοδος ιδιαίτερα δημιουργική, με ταινίες που βασίζονται κυρίως σε γυρίσματα στο στούντιο, ελάχιστες εξωτερικές σκηνές, με εμμονή σε επιβλητικά αρχιτεκτονήματα, συχνή χρήση των εξπρεσιονιστικών μέσων (ζωγραφιστό φόντο, στιλιζαρισμένη δράση), μια περίοδος διδακτική, που καταγράφει μοναδικά την Ευρώπη του Μεσοπολέμου. Η αμερικανική περίοδος προδίδει έναν ωριμότερο αλλά και λιγότερο εφευρετικό Λάνγκ, ο οποίος, αξιοποιώντας με τον δικό του τρόπο τα πλούσια μέσα που του προσφέρει το Χόλιγουντ, φτιάχνει ταινίες με μια ποικιλία θεμάτων, που χαρακτηρίζονται -αν και όχι πάντα- από οπτική και σεναριακή δεξιοτεχνία. Αναγκασμένος να κάνει συντομότερες και πιο σφιχτοδεμένες ταινίες προκειμένου να τις αντιλαμβάνεται εύκολα το ευρύ (αμερικανικό) κοινό, ο Λάνγκ προτιμούσε τις low budget παραγωγές οι οποίες του άφηναν μεγαλύτερη καλλιτεχνική ελευθερία, ακόμα κι αν χρειαζόταν να εγκαταλείψει το Χόλιγουντ και να φύγει για την Ινδία.
Ο Λάνγκ ήταν “σεσημασμένος” «καλλωπιστής» της προσωπικής του ζωής και έβαζε πολύ «αλάτι και πιπέρι» στην πεζή πραγματικότητα.
Ένα συνηθισμένο λάθος αρκετών βιογραφιών του Λάνγκ είναι να του αποδίδεται φόβος για τη ζωή του, διότι, από την πλευρά της μητέρας του, είχε εβραϊκή καταγωγή. Ωστόσο, η Πόλα Σλέσινγκερ Λάνγκ είχε βαπτιστεί ρωμαιοκαθολική όταν ο Φρίτς ήταν 10 ετών, τον είχε αναθρέψει «με βαθιά πίστη στο ρωμαιοκαθολικισμό και πολύ πουριτανικά» όπως έλεγε ο ίδιος και, το σπουδαιότερο, ο Γκέμπελς τον είχε διαβεβαιώσει ότι δεν επρόκειτο να τον κυνηγήσουν γι’ αυτό. Ο Λάνγκ δεν είχε άλλους λόγους να εγκαταλείψει τη Γερμανία πλην της -κυρίως καλλιτεχνικής- διαφωνίας του μα το ναζισμό.
Ο δαίμονας Αδόλφος της οθόνης
Ο Χίτλερ, «πρωταγωνιστής» πολλών ταινιών με σκοπό την κάθαρση της συλλογικής συνείδησης.
Εξήντα χρόνια μετά την πτώση του Τρίτου Ράιχ και δεκαπέντε μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, που έφερε στον ορίζοντα της Γερμανίας το όραμα της ισχυρής και αδιαίρετης χώρας, ο Αδόλφος Χίτλερ έρχεται στο κινηματογραφικό προσκήνιο με ορμή εφάμιλλη αυτής των μεγάλων δαιμόνων της οθόνης. Άλλοτε ως σκιά σε αφηγήσεις για το πρόσωπό του, που έχουν χαρακτήρα ντοκουμέντου, και άλλοτε ως αντιήρωας σε μυθοπλασίες. Στο πρόσφατο Φεστιβάλ του Βερολίνου, δύο ταινίες μυθοπλασία και δύο ντοκιμαντέρ είχαν θέμα τη Γερμανία του Χίτλερ και των πέτρινων χρόνων της σβάστικας. Είχε προηγηθεί η «Πτώση» - μια μεγάλη παραγωγή για τα δεδομένα του γερμανικού σινεμά γύρω από τον επιθανάτιο ρόγχο του Φίρερ και των στενών συνεργατών του. Πέρυσι είδαμε δύο ακόμη ταινίες για τον Χίτλερ: το αυστριακό ντοκιμαντέρ «Σκοτεινό σημείο: η γραμματέας του Χίτλερ», στο οποίο η προσωπική γραμματέας του Φίρερ, Τράουλντ Γιούνγκε, μονολογεί για τη ζωή στο καταφύγιο του Ομπερσάλτσμπεργκ τις τελευταίες μέρες και ώρες της ναζιστικής Γερμανίας, και το αγγλικό «Max» - μια φανταστική βιογραφία με τον νεαρό δεκανέα Αδόλφο Χίτλερ ως εκκολαπτόμενο Φίρερ.
Οι δαίμονες ασκούσαν από παλιά ακατανίκητη έλξη στους Γερμανούς. Στα χρόνια της κρίσης του 1919-1924, οι σκηνοθέτες του γερμανικού εξπρεσιονισμού, που έμοιαζαν να κατατρύχονται από τα φαντάσματα του Χόφμαν, ανακάλυψαν στα σκοτεινά δαιμονικά πλάσματα και στις ιστορίες του φανταστικού τον τελειότερο μηχανισμό κάθαρσης. Σήμερα, που η ενωμένη Γερμανία ζει τη μεγαλύτερη οικονομική και κοινωνική κρίση από την εποχή του Μεσοπολέμου, η ζωή του Αδόλφου Χίτλερ τροφοδοτεί σενάρια ταινιών και η κινηματογραφική περσόνα του μπαίνει στα γερμανικά σχολεία με οδηγία του επίσημου κράτος. Η «επιστροφή» του Χίτλερ είναι συνυφασμένη με ένα υπαρκτό πολιτικό πρόβλημα: την ώρα που τα «σταγονίδια» του χιτλερισμού διευρύνουν την εκλογική τους βάση, η κυβέρνηση Σρέντερ θεωρεί πως η σιωπηρή πλειοψηφία των Γερμανών έχει ζωτική ανάγκη να ξορκίσει τους δαίμονες του παρελθόντος και να σταματήσει να μεταφέρει ενοχικά τους ώμους της σαν υποζύγιο τις σκοτεινότερες σελίδες της σύγχρονης Ιστορίας. Η τραγωδία αναπαριστάται ως θέαμα με σκοπό την κάθαρση της συλλογικής συνείδησης και ο δαίμονας του 20ου αιώνα εμφανίζεται στις κινηματογραφικές αίθουσες, προκαλώντας ποικίλες και αντιφατικές αντιδράσεις.
Αν επιχειρήσει κανείς να εξηγήσει την άνοδο και την πτώση του ναζισμού στη Γερμανία εκείνης της εποχής μεγεθύνοντας γκριμάτσες στο πορτρέτο του Χίτλερ, μάλλον θα οδηγηθεί σε πλάνη. Ο Χίτλερ δεν περιγράφεται πια με τους όρους του μπουρλέσκ. (Μόνο ο Τσάρλι Τσάπλιν τον παρώδησε μέχρις εσχάτων και με απόλυτη επιτυχία στον «Μεγάλο δικτάτορα» το 1940. Στην περίπτωση αυτή, όμως, η σάτιρα αποκτά πολιτικό περιεχόμενο και γίνεται αιχμηρή, γιατί λειτουργεί αντανακλαστικά και άμεσα όπως η γελοιογραφία στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων). Επίσης, θα ήταν αφέλεια, σχηματική και επικίνδυνη, η μεταφυσική ταύτιση ενός υποκειμένου της Ιστορίας με το απόλυτο Κακό. Ο Χίτλερ δίχως ιστορικό και κοινωνικό περιεχόμενο, ως Σατανάς, ή ψυχωσικός δολοφόνος που οδηγείται στην πυρά, είναι εν δυνάμει ένας ήρωας που αναπαράγει εμμέσως τη βία και το σκοτάδι του ναζισμού.
Στο ντοκιμαντέρ «Σκοτεινό σημείο: η γραμματέας του Χίτλερ» ο εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός σκηνοθέτης Αντρέ Χέλερ παρακάμπτει τον πρωταγωνιστή της ιστορίας και δίνει τον λόγο στον κομπάρσο που εξομολογείται. Η Τράουλντ Γιούνγκε, η προσωπική γραμματέας του Χίτλερ, έπειτα από δεκαετίες σιωπής, μιλάει για την είσοδό της στο περιβάλλον του Φίρερ και για τη γοητεία που αυτός άσκησε πάνω της. Η Γιούνγκε, που πρόλαβε πριν από τον θάνατό της να δηλώσει μετάνοια, ισχυρίζεται πως δεν ήξερε τι συνέβαινε γύρω της. Το πιθανότερο είναι πως έβλεπε τι γινόταν, όμως δεν μπορούσε να ξεχωρίσει το ήθος του ανθρώπου Χίτλερ από την ηθική διάσταση της ιδεολογίας και των πράξεων του «υπερανθρώπου» των γερμανικών μαζών, που είχαν βάρος ιστορικό.
Φονταμενταλισμός
Η «Πτώση», του Όλιβερ Χίρσμπιγκελ, που προβλήθηκε και στους ελληνικούς κινηματογράφους, είναι σε γενικές γραμμές η δραματοποιημένη εκδοχή των όσων αφηγείται η Γιούνγκε. Η ταινία, σε αντίθεση με το «Σκοτεινό σημείο», προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις στη Γερμανία. Η ταινία είναι σκοτεινή, στις αποχρώσεις της ναζιστικής στολής, και επιδέξια μοιρασμένη ανάμεσα στο δράμα δωματίου και στο πολεμικό δράμα. Μέσα στο καταφύγιο ο Μπρούνο Γκαντς ταυτίζεται πλήρως με την εικόνα του Χίτλερ που καταρρέει μαζί με τους τελευταίους πιστούς του Τρίτου Ράιχ. Η ταινία άλλοτε τον παρουσιάζει σαν ένα παράφρονα, κοντά στο στερεότυπο του Νέρωνα, που ετοιμάζεται να σβήσει το Βερολίνο από το χάρτη μιας και το «όραμα» της ηθικής αναγέννησης και ριζικής μεταμόρφωσης της Γερμανίας απεδείχθη χίμαιρα, και άλλοτε προσπαθεί να τον δει ως τραγικό πρόσωπο με ανθρώπινες στιγμές την ώρα της πτώσης. Το ενδιαφέρον της ταινίας, όμως, βρίσκεται στο θέμα της, που δεν είναι ο Χίτλερ (και η όποια ψυχοπαθολογία του) αλλά ο φανατισμός των τελευταίων πιστών: των Ες Ες που πυροβολούν στο ψαχνό τους Βερολινέζους καθώς εκείνοι προσπαθούν να φύγουν όταν οι Σοβιετικοί είναι προ των πυλών, αλλά και του Γκέμπελς και της συζύγου του που δηλητηριάζει τα παιδιά τους. Τέτοιες εικόνες προκαλούν σοκ, αλλά δεν είναι πρωτόγνωρες. Εδώ και χρόνια είμαστε όλοι καταναλωτές τηλεοπτικών εικόνων ακραίας φονταμενταλιστικής συμπεριφοράς – μόνο που πρόσφατα η φανατική προσήλωση αφορά άλλη ιδεολογία και ιστορικές συνθήκες. Υπάρχουν σκηνές όπου μικρά παιδιά συμμετέχουν στον πόλεμο με φανατισμό, εικόνα που μας είναι οικεία και σήμερα. Το πολεμικό δράμα που εκτυλίσσεται στους δρόμους του Βερολίνου δίνει ιδεολογικό περιεχόμενο στην «τρέλα» που κατακλύζει το καταφύγιο του Ομπερσάλτσμπεργκ, μετατρέποντας την «Πτώση» σε συνταρακτικό σχόλιο για το που μπορεί να οδηγήσει ο φονταμενταλισμός, αλλά και για το μεγάλο έγκλημα με θύμα όχι μόνο τους Εβραίους και τους αντιφασίστες (υπήρξαν χιλιάδες) αλλά τη σιωπηρή μάζα που διάλεξε «ελεύθερα» τον ηγέτη της. Ας μην ξεχνάμε πως η είσοδος του Αδόλφου Χίτλερ στο Ράιχσταγκ δεν έγινε με τάνκς, αλλά ήταν αποτέλεσμα του εκφυλισμού της δημοκρατίας σε εποχές μεγάλης κρίσης. Αυτός είναι ένας σοβαρός λόγος που έκανε το τραύμα του χιτλερισμού τόσο βαθύ.
Η σκιά του Χίτλερ στο σινεμά
Max (2002), του Μένο Μέιτζες. Ο δεκανέας Αδόλφος Χίτλερ, ένας παρορμητικός νεαρός με καλλιτεχνικές αναζητήσεις, μπαίνει στο ναζιστικό κόμμα από μια κακή συγκυρία. Ο Εβραίος γκαλερίστας Μαξ Ρόθμαν, που επρόκειτο να ανακοινώσει στον νεαρό Αδόλφο πως θα συμπεριλάμβανε τα έργα του σε μια έκθεση ζωγραφικής, δεν πηγαίνει στο ραντεβού τους. Ο Αδόλφος θυμώνει και αποφασίζει να αφιερωθεί στο κόμμα ως δημαγωγός!
Μολώχ (1999), του Αλεξάντερ Σοκούροφ. Ψυχόδραμα με κεντρικά πρόσωπα τον Χίτλερ και την Εύα Μπράουν λίγο πριν από την πτώση του Τρίτου Ράιχ.
Η λίστα του Σίντλερ (1993), του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Η μεγαλύτερη παραγωγή και επιτυχία του Χόλιγουντ με θέμα το Ολοκαύτωμα.
Μεφίστο (1981), του Ιστβαν Ζάμπο. Ελεύθερη διασκευή του βιβλίου του Κλάους Μαν. Ο μύθος του Φάουστ παραλλάσσεται και τοποθετείται στη Γερμανία στα χρόνια της ανόδου του ναζισμού. Ένας ταλαντούχος ηθοποιός παραδίδει την ψυχή του στους ναζί με αντάλλαγμα την υποστήριξη των μεγαλόπνοων καλλιτεχνικών σχεδίων του.
Χίτλερ (1978), του Χάνς Γίργκεν Ζίμπερμπεργκ. Ταινία – ποταμός που χωρίζεται σε τέσσερα μέρη και διαρκεί περίπου επτάμισι ώρες! Ο φορμαλιστής Ζίμπερμπεργκ, ο οποίος κατηγορήθηκε για υπολανθάνοντα φιλοναζισμό, φέρνει τον Βάγκνερ δίπλα στον Μπρεχτ θεωρώντας τον Χίτλερ υπεύθυνο για τη διαπόμπευση της Γερμανίας και δυσφήμηση του πολιτισμού της.
Το αβγό του φιδιού (1977), του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Ένας εξπρεσιονιστικός εφιάλτης στο Βερολίνο του Μεσοπολέμου, με τους ναζί να δολοφονούν και να κάνουν πειράματα σε ανθρώπους.
Οι καταραμένοι (1969), του Λουκίνο Βισκόντι. Η πιο ολοκληρωμένη ανατομία της Γερμανίας στα χρόνια της εκκόλαψης του ναζισμού σε επίπεδο οικονομικό, κοινωνικό και ιδεολογικό. Από τις καλύτερες ταινίες του Βισκόντι.
Νύχτα και καταχνιά (1956), του Αλέν Ρενέ. Το συγκλονιστικότερο ντοκουμέντο που έχει ποτέ γυριστεί για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί. «Είναι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως θα τα έβλεπε και θα τα διηγούνταν ο Χριστός», έγραφε κάποτε ο Φρανσουά Τριφό.
20 Ιούλη 1944: εξέγερση ενάντια στον Χίτλερ (1955), του Γκέοργκ Πάμπστ. Το αποτυχημένο σχέδιο μιας ομάδας ρεαλιστών στρατηγών να ανατρέψουν τον Χίτλερ πριν από την κατάρρευση της Γερμανίας και να έρθουν σε συμφωνία με τους Συμμάχους.
Ο μεγάλος δικτάτωρ (1940), του Τσάρλι Τσάπλιν. Ο Τσάπλιν παρωδεί τον Χίτλερ και παράλληλα σχολιάζει με γλυκόπικρο χιούμορ τη μοίρα ενός σωσία του σε ένα εβραϊκό γκέτο.
Ιστορία και κινηματογράφος - Η διδασκαλία της Ιστορίας με Ντοκιμαντέρ και Ταινίες.
Τα περισσότερα ιστορικά ντοκιμαντέρ που γυρίζονται σήμερα είναι θεματικού τύπου, δηλαδή αναπτύσσουν κινηματογραφικά ένα θέμα. Για παράδειγμα, η γερμανική σειρά “Hitler” 2002, εξετάζει σε 6 επεισόδια και μέσα από επίκαιρα και μαρτυρίες ανθρώπων τον Αδόλφο Χίτλερ ως προπαγανδιστή, εραστή, δικτάτορα κλπ. Τα ντοκιμαντέρ με θέματα από την ευρωπαϊκή Ιστορία, όπως η σειρά “Weapons of War” 1998, που πραγματεύεται τα οπλικά συστήματα Γερμανών και Συμμάχων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ευρώπη, καθώς και τα ντοκιμαντέρ όπως η σειρά “The World at War” 1973, που περιγράφει τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε παγκόσμια κλίμακα, αποτελούν σημαντικές πηγές πληροφοριών για τον ιστορικό - ερευνητή αυτής της εποχής καθώς και εξαιρετικά ερεθίσματα περαιτέρω έρευνας και αναζήτησης για τον φοιτητή της Ιστορίας.
Πρέπει εδώ βέβαια να σημειώσουμε πως πολλάκις ο κινηματογράφος έχει χρησιμοποιηθεί για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, οι Ναζί γύρισαν πληθώρα ταινιών μικρού και μεγάλου μήκους χρησιμοποιώντας τον κινηματογράφο ως κύριο προπαγανδιστικό όπλο. Η γνωστότερη είναι η ταινία «Olympia» της Leni Riefenstahl, που γυρίστηκε με αφορμή του Ολυμπιακούς αγώνες του 1936 στο Βερολίνο, η τριλογία της σταλινικής περιόδου για τον Μαξίμ, των Κόζιντσφ και Τράουμπεργκ αλλά και διάφορα φιλμ που έχουν γυριστεί από τον αμερικανικό στρατό κατά τη διάρκεια πολέμων στον 20ο αιώνα. Οι ταινίες αυτές μπορούν να προβληθούν σε φοιτητές της Ιστορίας, οι οποίοι θα εξετάσουν τις διάφορες μεθόδους προπαγάνδας δια του κινηματογράφου.
Ένας κύριος λόγος, λοιπόν, για τον οποίο ο καθηγητής/ καθηγήτρια της Ιστορίας πρέπει να χρησιμοποιήσει ιστορικά ντοκιμαντέρ ή ταινίες στο μάθημα του είναι ακριβώς για να εκπαιδεύσει τους μαθητές/φοιτητές του στο πώς να παρακολουθούν τις κινούμενες εικόνες με κριτικό μάτι. Ο εκπαιδευόμενος παρακολουθεί επί καθημερινής βάσεως ειδήσεις, ντοκιμαντέρ και ταινίες στην τηλεόρασή του, χωρίς συνήθως να αναρωτιέται για την αξιοπιστία τους. Αυτό ακριβώς πρέπει να αλλάξει ο καθηγητής/ καθηγήτρια της Ιστορίας. Να διδάξει, δηλαδή, πώς πρέπει να παρακολουθεί ο σημερινός θεατής τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ, τα ιστορικά ντοκιμαντέρ ή τις ταινίες με ιστορικά θέματα, τι πρέπει να προσέχει κατά την προβολή τους και πώς πρέπει να σκέφτεται όση ώρα παρακολουθεί αντί να είναι ένας απλός παθητικός θεατής.
Ingmar Bergman: Η ισορροπία του ακροβάτη.
Η πολιτική/απόσπασμα από συνέντευξη του Μπέργκμαν:
«Το καλοκαίρι, όταν ήμουν 16 χρόνων, με έστειλαν στη Γερμανία, σε ανταλλαγή μαθητών. Πέρασα έξι εβδομάδες σε μία γερμανική οικογένεια μ’ έναν συνομήλικό μου. Στα γενέθλιά μου μού έκαναν δώρο μια φωτογραφία του Χίτλερ. Ο Χάνες την κρέμασε πάνω από το κεφάλι μου για να τη βλέπω συνέχεια, για να τον αγαπήσω όπως τον αγαπούσαν εκείνος και η οικογένειά του. Τον αγάπησα κι εγώ. Για χρόνια ήμουν με τον Χίτλερ, χαιρόμουν με τις επιτυχίες του, λυπόμουν με τις ήττες του. Ήμουν πολύ αθώος γύρω από τα πολιτικά. Στο σχολείο οι καθηγητές μας είπαν πως η Γερμανία ήταν ένας τόπος όπου γίνονταν απίστευτα πράγματα. Μας έδειξαν φωτογραφίες από στρατόπεδα συγκέντρωσης. Θυμάμαι τις φοβερές ενοχές και την ντροπή που ένιωσα, γιατί είχαν κάνει τόσο τερατώδη πράγματα κι εμείς τους πιστεύαμε ακόμη. Όταν τελικά η αλήθεια με λύγισε, με έπιασε απελπισία. Δεν κατάλαβα πάρα πολύ αργότερα πως ένιωθα συνειρμικά ένοχος. Μια παράξενη απόφαση ωρίμασε σιγά-σιγά μέσα μου: ποτέ πια πολιτική!».
[Πηγές: Αποσπάσματα από το προσωπικό αρχείο του Ι. Μπέργκμαν, από συνεντεύξεις που ο ίδιος έδωσε στη Σουηδική Τηλεόραση στο διάστημα από το 1953 έως το 1962, καθώς και από το αγγλικό ντοκιμαντέρ-αφιέρωμα στο σκηνοθέτη, που γυρίστηκε το 1988 από τον Μάικλ Γουιντερμπότομ. (Δημοσιεύτηκε στην εφ. Η ΑΥΓΗ 01/03/1998). Επίσης από συνέντευξη στον Σουηδό κριτικό κινηματογράφου, Νιλς Πέτερ Σούντγκρεν για το περιοδικό Courrier International (Δημοσιεύτηκε στην εφ. «Ελευθεροτυπία»). Επίσης από συνέντευξη στα Cahiers du cinema (Δημοσιεύτηκε στην εφ. ΑΥΓΗ 21-6-98)].
Hugh Trevor-Roper – «Χίτλερ - Οι τελευταίες μέρες 1945».
Με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το Σεπτέμβριο του 1945, η τύχη του Αδόλφου Χίτλερ παραμένει ένα μεγάλο μυστήριο. Είχε απλώς εξαφανιστεί και αγνοείτο για τέσσερις μήνες. Στο Hugh Trevor-Roper, αξιωματικό των Μυστικών Υπηρεσιών, ανατέθηκε η επίλυση του μυστηρίου. Η εξαιρετική του έρευνα τελικώς όχι μόνο απέδειξε ότι ο Χίτλερ, ο «Άγγελος της Καταστροφής», είχε αυτοκτονήσει στο Βερολίνο, αλλά είχε ως καρπό κι ένα από τα πιο συναρπαστικά βιβλία ιστορίας που γράφτηκαν ποτέ. Το βιβλίο «Χίτλερ – Οι τελευταίες μέρες 1945» αφηγείται την εξωπραγματική ιστορία των τελευταίων ημερών του τρίτου Ράιχ των Χιλίων Ετών στο Καταφύγιο του Βερολίνου. Πολιορκημένος στην κατεστραμμένη πρωτεύουσα, αλλά εξακολουθώντας να εξουσιάζει ό,τι απέμενε από την αυλή του, ο Χίτλερ επανέλαβε την αρχική εναλλακτική πρόταση του Ναζισμού: ολοκληρωτική νίκη ή αφανισμός. Το βιβλίο αυτό είναι μια καταγραφή εκείνου του προσχεδιασμένου, τελετουργικού φινάλε ενός τρομερού κεφαλαίου της ιστορίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός, ότι σχεδόν όλες οι εργασίες, μελέτες και βιβλία που αφορούν την τελευταία περίοδο του Χίτλερ, αλλά και εν γένει την προσωπικότητά του, συμβουλεύονται κι αξιοποιούν το βιβλίο «σταθμός» του Hugh Trevor-Roper. Η παρούσα έκδοση είναι η έβδομη και συμπληρωμένη από νέα στοιχεία.
Αριστούργημα (The Times)
Μέχρι σήμερα, καμιά δημοσιευμένη περιγραφή όπως αυτή του Hugh Trevor-Roper δεν έχει καταφέρει να ξαναζωντανέψει πιο αδρά τα γεγονότα των τελευταίων ημερών του Χίτλερ (Joachim Fest).
Το βιβλίο του Hugh Trevor-Roper βασίστηκε σε ντοκουμέντο της εποχής και είναι άψογο ακόμη και σήμερα (David Irving).
Μια σπουδαία μελέτη (Guardian).
Στρατιώτης των SS – Μνήμες πολέμου και συνειδήσεις – 1942-45.
Johann Voss.
Το βιβλίο «Στρατιώτης των SS – Μνήμες πολέμου και συνειδήσεις 1942-45» είναι η προσωπική αφήγηση της ζωής του συγγραφέα κατά τα χρόνια του πολέμου, τα οποία πέρασε πρώτα ως μαθητής και μετά ως μέλος των Waffen-SS, στα οποία κατετάγη στις αρχές του 1943 και σε ηλικία δεκαεπτά ετών. Επί ενάμιση χρόνο ο συγγραφέας πολέμησε ως πολυβολητής στο 11ο Ορεινό Σύνταγμα της 6ης Μεραρχίας SS-Nord. Το μεγαλύτερο μέρος της θητείας του το πέρασε στις αρκτικές και υποαρκτικές περιοχές της Σοβιετικής Καρελίας και της Φινλανδίας, ενώ αργότερα πολέμησε στα δυτικά σύνορα του Γ΄ Ράιχ. Το βιβλίο αυτό, γραμμένο με τρόπο έντιμο, ευθύ και θαρραλέο, αποτελεί ένα πολύτιμο δώρο για τον ιστορικό και το μελετητή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μία πολύτιμη προσθήκη στην εργογραφία, παρέχοντάς μας μια ολοκληρωμένη εικόνα των χαρακτηριστικών, τα οποία μετέτρεψαν τις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις σ’ έναν επίφοβο και σκληρό αντίπαλο. Ο αναγνώστης θα εκτιμήσει, αλλά και θα απολαύσει την εξαιρετικά λεπτομερή, και ταυτόχρονα απόλυτα ακριβή, περιγραφή των πολεμικών επεισοδίων.
Από τις αποκαλυπτικές συζητήσεις του οικογενειακού τραπεζιού, τις περιπόλους μακράς ακτίνας στην παγωμένη τάιγκα της Βόρειας Καρελίας και τις σκληρές μάχες στα χιονισμένα όρη των Βοσγίων, μέχρι την παράδοση στη λάσπη της τελευταίας άνοιξης του πολέμου, συνοδέψτε τον συγγραφέα σε ένα αληθινό ταξίδι μέσα από τις αξεδιάλυτα μπλεγμένες συμπληγάδες της μάχης και της συνείδησης.
Πρόκειται για μια μοναδική και συναρπαστική συνεισφορά για την κατανόηση των κινήτρων τόσο των ανδρών των Waffen-SS, αλλά και πολλών άλλων μονάδων των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι ένα βιβλίο που αξίζει πραγματικά την προσοχή σας. (The Journal of Military History, Ιούλιος 2003).
Ιστορικά ντοκυμαντέρς συνοδευμένα από σχετικά βιβλία του Guido Knopp:
Hitler’s Helfer, Tater und Vollstrecker.
Hitler’s Krieger.
Hitler, Eine Bilanz.
Holokaust.
Τα παραπάνω έργα στηρίζονται σε παντοειδείς πηγές, γραπτές και οπτικοακουστικές και ανταποκρίνονται στις πιο υψηλές προσδοκίες του ειδικού μελετητή αλλά και του ενδιαφερόμενου σφόδρα για τη Ναζιστική περίοδο στη Γερμανία. Το γεγονός αυτό κυρίως οφείλεται στην ικανότητα του Guido Knopp να συνθέτει σε μια, κατά το δυνατόν, αντικειμενική ολότητα γραπτές και προφορικές μαρτυρίες.
Σύγχρονες βιολογικές θεωρίες, βασισμένες στο βιβλίο του Μπράιαν Σάικς, «Οι επτά κόρες της Εύας – Η γενετική καταγωγή των Ευρωπαίων», Ωκεανίδα, (Αθήνα 2004)
Ο Μπράιαν Σάικς είναι καθηγητής της Ανθρώπινης Γενετικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ήταν δική του η πρώτη δημοσίευση (1989) περί εξαγωγής αρχαίου DNA από οστά. Κλήθηκε συχνά να διαλευκάνει υποθέσεις γενετικής ταυτοποίησης, όπως στην υπόθεση του «ανθρώπου των πάγων» ή του «ανθρώπου του Τσένταρ», όπως και την υπόθεση πολλών ατόμων που ισχυρίζονταν πως ήταν απόγονοι του Τσάρου της Ρωσίας.
Το βιβλίο αυτό, οι «επτά κόρες της Εύας» είναι η κατάληξη μιας μακρόχρονης και «ανατρεπτικής» έρευνας για την γενετική καταγωγή των σύγχρονων ανθρώπων, που υποδεικνύει επτά γυναίκες ως βασικές προγόνισσες σχεδόν όλων των σύγχρονων ανθρώπων που σύμφωνα με την πρόσφατη ιστορία θεωρούνται αυτόχθονες Ευρωπαίοι. Ακολουθώντας την διαδρομή των ερευνών αυτών, μαθαίνουμε πολλά για τη συνεισφορά της Γενετικής στην σύγχρονη Αρχαιολογία και Ανθρωπολογία, η οποία σύμφωνα με τα πορίσματα του συγγραφέα και της ομάδας του, έρχεται να ανατρέψει παλιές υποθέσεις για την ιστορία του ανθρώπινου είδους, όχι μόνον σε καθαρά περιγραφικό επίπεδο για το ποια ήταν η κοιτίδα και οι μετακινήσεις του homo sapiens, αλλά και σε ένα ουσιαστικότερο επίπεδο αμφισβήτησης για την έννοια της φυλής, την καθαρότητά της και τις αυταπάτες μας που εξυπηρετούν σχέσεις κυριαρχίας μεταξύ των λαών.
Η αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας
Στο τελευταίο κεφάλαιο ο συγγραφέας απολογείται για την γλώσσα των γενικεύσεων που συχνά υιοθέτησε, ενώ προσπαθεί μονίμως να την αποφεύγει. Πίσω από τις φράσεις «οι πρώτοι Ευρωπαίοι» ή «οι πρώτοι Αμερικανοί» υπάρχει ο υπαινιγμός ότι τάχα επρόκειτο για συμπαγείς κοινωνικές ομάδες με ιστορική συνείδηση και προσυμφωνημένη πολιτική. Ασφαλώς και αυτό δεν ισχύει. Ολόκληρη η ανθρώπινη προϊστορία βασίζεται στις αποφάσεις μεμονωμένων ατόμων ή ολιγάριθμων ομάδων, που αντιμετώπιζαν με «πρωτότυπο» τρόπο τις αναγκαιότητες της ζωής τους. Από αυτή την άποψη της ανθρώπινης εξέλιξης, τα τυχαία γεγονότα και τα απρόοπτα ήταν σημαντικές μεταβλητές. Καμία σχέση με την παλιομοδίτικη Γενετική, με μεθοδολογίες που κατέτασσαν τους ανθρώπους σε παραπλανητικές και χωρίς νόημα κατηγορίες. Δεν υπάρχει κανένα λογικό βιολογικό επιχείρημα περί φυλετικής ταξινόμησης των ανθρώπων.
Το ίδιο διαστρεβλωτικά και παραπλανητικά βρίσκει ο Σάικς και τα πατριαρχικά κληρονομικά ήθη μας, και σχολιάζει αρκετά επ’ αυτών. Τελειώνοντας, διαπιστώνει ότι το DNA μας, συνδέοντάς μας με ένα τόσο αρχαίο παρελθόν, τελικά παραδόξως τονώνει την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας. Δεν είναι απλώς μια χημική ουσία, αλλά το πιο πολύτιμο δώρο που μας έχουν κάνει.
Β
Β
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
