10) A. Cameron, Circus Factions, Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976.
Σύμφωνα με τον Προκόπιο και τον Μαλάλα, δήμοι (Βένετοι και Πράσινοι) υπήρχαν σ' όλες τις πόλεις της αυτοκρατορίας ―μια γενίκευση που αποδεικνύεται πολύ καλά κατοχυρωμένη.
έχουμε παπύρους απ' την Οξύρυγχο για όλη την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Αίγυπτο. Ακόμη, απ' τους πέντε παπύρους που ονομάζουν τους δήμους της Οξυρύγχου, τρεις χρονολογούνται στο β΄ μισό του 6ου αι., ενώ οι άλλοι δύο στον 7ο αι.
όσο για τις επιγραφές, κάθε επιγραφολόγος ξέρει πόσο απότομα «πέφτει» η πλούσια παραγωγή επιγραφικών μνημείων απ' τις πλούσιες ελληνικές πόλεις της αυτοκρατορίας στο τέλος του 5ου αι.
όσον αφορά στις επαναστάσεις του πρώϊμου 7ου αι., χωρίς αμφιβολία, οι δήμοι έπαιζαν έναν εξέχοντα ρόλο στην αλυσίδα των γεγονότων που οδήγησαν στην πτώση του Μαυρικίου κι έπειτα στην πτώση του Φωκά. Τώρα, όσον αφορά στη δραστηριότητά τους, που επηρέασε τις μοίρες των δύο αυτοκρατόρων, δεν ήταν, κατά τον Cameron, ακριβώς «πολιτική». Γιατί είναι πολύ διαφορετικό να αντιπροσωπεύεις το Μαυρίκιο και το Φωκά σαν μαριονέττα στα χέρια των ευρέων πολιτικών ομάδων της αυτοκρατορίας, που θα μπορούσαν να τους ενώσουν ή να τους διασπάσουν, προσφέροντας ή αποσύροντας, απλά, την υποστήριξή τους.
Η συμμετοχή των δήμων στον πραγματικό εμφύλιο πόλεμο που οδήγησε στην διαδοχή απ' τον Ηράκλειο το 610, μαρτυρείται και περιγράφεται εντυπωσιακά, αλλά δεν θα πρέπει να μεγαλοποιείται… Σύμφωνα με τα θαύματα του Αγ. Δημητρίου, γινόταν εμφύλιος πόλεμος σ' όλη την αυτοκρατορία ιδιαίτερα στην Θεσ/νίκη, την Ανατολία, την Ασία, την Κιλικία και την Παλαιστίνη. Ο Παύλος ο Διάκονος παρατηρεί πιο λεπτομερειακά, ότι «κατά τη βασιλεία του Φωκά οι Γαλάζιοι και οι Πράσινοι μπλέχτηκαν σε εμφύλιο πόλεμο σ' όλη την αυτοκρατορία και την Αίγυπτο, επιδιδόμενοι και ο ένας και ο άλλος σε αμοιβαία σφαγή». Ακόμη, υπάρχουν αρκετά κείμενα που αναφέρουν όχι μόνο τη γενίκευση για μεγάλη συμμετοχή των Γαλάζιων και των Πράσινων στη διαμάχη, αλλά επίσης την έμφαση που δίδει ο Παύλος ο Διάκονος στο γεγονός ότι δηλ. οι Γαλάζιοι και οι Πράσινοι δεν μάχονταν τόσο υπέρ ή κατά του Φωκά ή του Ηρακλείου, όσο ο ένας κατά του άλλου δήμου.
Οι επιγραφές που αναφέρονται στους δήμους αυτής της περιόδου δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση. 30 χρόνια αργότερα, βρίσκουμε τους δήμους να εκμεταλλεύονται, κατά τον ίδιο τρόπο, το χάος που ακολούθησε τις Αραβικές επιδρομές και ν' αρχίζουν την μεταξύ τους διαμάχη.
Οι μελέτες για τους Δήμους συνήθως καταλήγουν μ' ένα τμήμα αφιερωμένο στην παρακμή τους, η οποία αποδίδεται σε κάποιον μεταρρυθμιστή αυτοκράτορα, που συνήθως ταυτίζεται με τον Ηράκλειο ή τον Λέοντα Γ΄, ο οποίος τους απογύμνωσε απ' όλες τις δυνάμεις τους, παρηγορώντας τους μ' ένα ρόλο στο αυτοκρατορικό τυπικό της αυλής.
Σύμφωνα με τα επιχειρήματα που παρέθεσε ο Cameron στο βιβλίο του, οι δυνάμεις απ' τις οποίες οι δήμοι απογυμνώθηκαν (δηλ. όλα τα «πολιτικά» δικαιώματα και ο έλεγχος των δημοσίων διασκεδάσεων) ήταν δυνάμεις που δεν κατείχαν ποτέ, πραγματικά. Ο μοναδικός σημαντικός, επίσημος ρόλος που έπαιζαν κατά τη διάρκεια της περιόδου της μεγαλύτερης ακμής τους (τέλος 5ου- αρχές 7ου αι.) ήταν εκείνος που είχαν και μετά: ο ρόλος τους στις αυτοκρατορικές τελετουργίες.
Σύμφωνα με τον Cameron, η ιδέα της παρακμής είναι περισσότερο υπόθεση παρά γεγονός, βασισμένη εν μέρει στην έλλειψη μαρτυριών για βίαιη δραστηριότητά τους στην περίοδο απ' τον Ηράκλειο και μετά, και εν μέρει στην παρανόηση της φύσης τους και του σκοπού τους πριν απ' την βασιλεία του.
Στα συμφραζόμενα του ενός και μόνου επίσημου ρόλου των δήμων, δηλ. του ρόλου τους στο εθιμοτυπικό της αυλής απ' τον 7ο αι. και μετά, γίνονται όλο και περισσότερο σημαντικοί, καθώς περνά ο καιρός και ο ρόλος τους στο αυτοκρατορικό τελετουργικό αυξάνει σε σημασία.
Αλλά, απ' τον 7ο αι. και μετά, καθώς τα εθιμοτυπικά καθήκοντα των δήμων αύξαιναν σε σημασία και λάμβαναν χώρα στο παλάτι και στις εκκλησίες, πολύ μακριά, πλέον, απ' την έξαψη των αγώνων, αναπόφευκτα οι ταραχές τους θα έτειναν να γίνονται λιγότερο εμφανείς.
Συνεπώς ίσως να υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στην πιθανότητα κάποιας παρακμής στις ιπποδρομίες των δήμων και στην αναμφισβήτητη ανάπτυξη του τελετουργικού τους ρόλου. Εντούτοις, αυτό σε καμμιά περίπτωση, κατά τον Cameron, δεν σημαίνει ότι τα υποτιθέμενα πολιτικά τους δικαιώματα χάνονται και αντικαθίστανται απ' τα εθιμοτυπικά τους καθήκοντα.
11) Patricia Karlin Hayter, Studies in Byzantine Political History. (Sources and Controversies), Variorum Reprints, London 1981. Factions, Riots and Acclamations.
Η P. K. Hayter παραδέχεται ότι το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς του Α. Cameron για τους δήμους εξαντλείται σε επιθέσεις στους προηγούμενους μελετητές, οι περισσότεροι απ' τους οποίους, κατά τον Cameron, έχουν βιάσει τις μαρτυρίες των πηγών για να βγάλουν τα δικά τους συμπεράσματα που τα υπαγορεύουν οι ιδεολογίες τους (μαρξισμός κ.λπ.).
Ο Cameron απορρίπτει τη χρησιμοποίηση της λέξεως «parties»―«δήμοι» απ' τους σύγχρονους μελετητές, γιατί ισχυρίζεται πως έτσι αποδίδεται στους δήμους ένας ρόλος που έχει τις ρίζες του στις αντιλήψεις και στις συνωμοσίες του 19ου αι. Επομένως, κάτι τέτοιο είναι, κατά τον Cameron, αναχρονιστικό.
Προφανώς, κατά τον Cameron οι Γαλάζιοι και οι Πράσινοι δεν ήταν πολιτικές μερίδες που δρούσαν ως μηχανισμός της πολιτικής εξουσίας, αλλά ήταν «claques» (μερίδες του τσίρκου) που αναπτύχθηκαν σε «clubs». έτσι, κατά τον Cameron, οι δήμοι των Γαλάζιων και των Πράσινων είναι ένας μύθος, γιατί δεν αποτελούσαν ούτε το σύνολο του πληθυσμού της πρωτεύουσας, ούτε ήταν ο κοινός λαός. Δεν ήταν τίποτα περισσότερο απ' τα μέλη των «fan clubs» των Γαλάζιων και των Πράσινων.
Η P. Hayter αναρωτιέται τότε, αν τα καταγραμμένα μέλη των «δήμων» ήταν οι μοναδικοί Γαλάζιοι και Πράσινοι που υπήρχαν, ή αν αυτός ο διαχωρισμός σε χρώματα εκτεινόταν και πέρα απ’ τον Ιππόδρομο.
Η Patricia Karlin Hayter υποστηρίζει πως αντικείμενο της πολιτικής θεωρίας της βυζ. αυτοκρατορίας είναι οι φατρίες του ιπποδρόμου, μια διάκριση του λαού της Κων/πολης και στον μεταξύ τους αγώνα και κατ' επέκταση, στην αποδυνάμωσή τους στο διάλογο με τον αυτοκράτορα (την πηγή της πολιτικής δύναμης).
Κι εφόσον οι «δήμοι» άφηναν τον ιππόδρομο για να βγούν στο δρόμο, τους καταλάμβανε η ψυχολογία του όχλου. Ο βανδαλισμός και η βία δεν απογυμνώνει, κατά τις απόψεις της Hayter, τις ταραχές απ' τις πολιτικές τους προεκτάσεις. όσο για το φόνο και το λιθοβολισμό («λιθοβολειν») θα μπορούσαν να είναι είτε απλός χουλιγκανισμός είτε πολιτική πράξη, όπως συμβαίνει ακόμη και σήμερα.
12) J.A. Fine, Two Contributions on the Demes and Factions in Byzantium in the Sixth and Seventh Century, ZRVI (Receuil des travaux de l’ Institut d’ etudes byzantines) 10 (1967) σ. 29-37.
Ι. Οι Βένετοι και οι Πράσινοι του 6ου και 7ου αι. αποτελούνταν από δύο στοιχεία ―τα μέρη του τσίρκου (circus factions) και τους δήμους της πόλης (municipal demes). Δύο προβλήματα που σχετίζονται μ' αυτούς δεν έχουν λυθεί ακόμη απ' τους ιστορικούς: 1) Πώς συνδέονταν, πρακτικά, τα «μέρη» με τους «δήμους»; 2) Στην πράξη, ποιά ήταν η διάκριση ανάμεσα σ' ένα «μέρος» και σ' ένα «δήμο»; Η αιτία της σύγχυσης οφείλεται στις πηγές. Διαβάζοντας κανείς τους σύγχρονους με την εποχή που μελετάμε συγγραφείς, βρίσκει την ίδια σύγχυση και έλλειψη καθαρότητας αναφορικά με τις δύο αυτές ομάδες. Αυτό το άρθρο του Fine ελπίζει να καταδείξει ότι ο λόγος αυτής της σύγχυσης είναι το γεγονός ότι, απ' τον 5ο αι. ο «δήμος» και το ισοδύναμό του «μέρος» είχαν τόσο πολύ συγχωνευθεί που ήταν αδύνατο να διακρίνεις τις δραστηριότητες του ενός απ' του άλλου, αν και θεωρητικά οι δύο ομάδες θεωρούνταν διαφορετικοί θεσμοί.
Ο Manojlovic έχει δείξει ότι οι Γαλάζιοι, γενικά, βρίσκονταν στο κέντρο της παλιάς πόλης, ενώ οι Πράσινοι ζούσαν στην πόλη του Κωνσταντίνου, πίσω απ' τα τείχη της παλιάς πόλης. Η πλειονότητα των αριστοκρατών ζούσε στην περιοχή των Γαλάζιων, ενώ η πλειονότητα των μεγάλων εμπόρων και των βιοτεχνών ζούσε στην περιοχή των Πράσινων. Αφού κάθε «δήμος» κυριαρχούνταν από διαφορετικές πολιτικο-οικονομικές ομάδες, οι οποίες ήταν επικεφαλής των αντιπάλων μερών στο τσίρκο, είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πως η περιοχή, που κυριαρχούσαν απ' τους πάτρωνες της Γαλάζιας μερίδας κατέληξε να ονομαστεί «Βένετος Δήμος».
Βέβαια δεν έχουμε καμιά ειδική πηγή που να περιγράφει τις λειτουργίες και τα καθήκοντα των Δήμων. Ο μοναδικός ρόλος που τους βλέπουμε να εκτελούν είναι εκείνος των βοηθητικών στρατιωτικών τμημάτων που υπερασπίζουν τα τείχη της πόλης σε καιρό εθνικού κινδύνου. Αυτό δεν φαίνεται να είναι ένα από τα αρχικά τους καθήκοντα, αφού η πρώτη φορά που τους βλέπουμε να υπερασπίζουν την πόλη τους είναι το 559. Μετά απ' αυτή τη χρονολογία, επετέλεσαν ξανά αυτή τη λειτουργία το 584, 600, 602, 610 και 626. Αυτή η λειτουργία εντούτοις, δεν ήταν τακτική, αφού μόνο για το 602 πληροφορούμαστε πως οπλίστηκαν ειδικά γι' αυτή την περίπτωση. Καθώς επιτελούσαν αυτή τη στρατιωτική τους λειτουργία, ο «δήμος» ήταν υπό την επίβλεψη ενός αυτοκρατορικού απεσταλμένου, του «δημάρχου». Για πρώτη φορά συναντούμε τους δημάρχους, ένα για κάθε δήμο, στα 602. Σύμφωνα με τη στρατιωτική λειτουργία που επιτελούσε, ο δήμαρχος πρέπει να τελούσε υπό τη διοίκηση ενός τακτικού στρατιωτικού αξιωματούχου. Φυσικά επηρεαζόταν απ' την πολιτική τοποθέτηση των επικεφαλής των δήμων και υπήρξαν περιπτώσεις που υπηρέτησε τα συμφέροντα των δήμων παρά τα αυτοκρατορικά.
