7) Διονυσία Μισίου, Η διαθήκη του Ηρακλείου και η κρίση του 641, Συμβολή στο πρόβλημα της διαδοχής στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 1985.
Η Δ. Μισίου, μετά από εξονυχιστική έρευνα των πηγών και ένταξή τους στο ιστορικό τους πλαίσιο, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι πρωταγωνιστές της κρίσης του 641 δεν είναι οι νεαροί Ηρακλείδες, αλλά οι πολιτικές δυνάμεις που τους υποστηρίζουν. Οι δυνάμεις που έχουν συμπαραταχτεί με τον Ηρακλωνά και τη Μαρτίνα είναι ο δήμος των Βενέτων και οι εκκλησιαστικοί κύκλοι με επικεφαλής τον Πατριάρχη Πύρρο που ασκεί και χρέη αντιβασιλέα για τον ανήλικο Ηρακλωνά, ενώ τον Ηράκλειο-Νέο Κων/νο και το γιο του Κώνσταντα υποστηρίζουν ο δήμος των Πρασίνων και η σύγκλητος που είναι και ο κύριος υποκινητής της δυναστικής αυτής κρίσης.
όσον αφορά την θέση της Συγκλήτου στο βυζ. κράτος ως καθεστωτικού παράγοντα η νεότερη έρευνα δέχεται τα παρακάτω: Με την αποκατάσταση της «τάξεως» που είχε διασαλευτεί απ' την κρίση του 3ου αι., η συνεργασία ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τη σύγκλητο χαλάρωσε, η σύγκλητος κατέβαλε προσπάθειες να ενισχύσει τη θέση της και να περιορίσει τις μοναρχικές τάσεις των αυτοκρατόρων. Στην προσπάθειά της αυτή, συνέβαλε η ανάπτυξη της πολιτικής επιρροής των δήμων, οι οποίοι και συνέπραξαν με τη Σύγκλητο. Η σύμπραξη Δήμων και Συγκλήτου είχε ως επακόλουθο, ότι σε περίπτωση χηρείας του θρόνου, η ανάδειξη του νέου αυτοκράτορα ήταν το αποτέλεσμα του συσχετισμού των πολιτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας που αντιπροσωπεύονταν απ' τους δύο δήμους, επίσημος εκφραστής των οποίων ήταν η σύγκλητος.
Η περίοδος αυτή της ομαλότητας διακόπηκε απ' την επανάσταση του Φωκά, του 602, ο Φωκάς είναι ο πρώτος βυζαντινός ηγεμόνας που καταλαμβάνει το θρόνο με την υποστήριξη του «λαού», παραβιάζοντας τους βυζαντινούς κανόνες διαδοχής, χωρίς δηλ. η ανάρρησή του να έχει πετύχει την επικύρωση του προκατόχου του ή της συγκλήτου? γι' αυτό και δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως νόμιμος αυτοκράτορας, αλλ' έμεινε στην ιστορία με την επωνυμία του τυράννου. Η τυραννία του Φωκά φωτίζει από αρνητική άποψη το πρόβλημα της διαδοχής στο Βυζάντιο? σύμφωνα με την μελέτη της Δ. Μισίου, οι μεταβολές που συντελούνται, μετά την εκθρόνιση του Φωκά, στο τελετουργικό της ανάδειξης του νέου αυτοκράτορα ―η κατάργηση της χρήσης του μανιάκιου και η εγκατάλειψη της ανύψωσης του υποψήφιου αυτοκράτορα σε ασπίδα― υπογραμμίζουν το αντικανονικό της ανάδειξης του Φωκά και, κυρίως, την αποδυνάμωση του ρόλου του στρατού κατά την εκλογή του νέου αυτοκράτορα.
Μετά τον Φωκά, την αποκατάσταση της βασιλείας αναλαμβάνει ο Ηράκλειος. όλη η βασιλεία του Ηρακλείου χαρακτηρίζεται απ' την προσπάθειά του για την ενίσχυση της νομιμότητας, ώστε να αποτραπεί ο κίνδυνος νέας τυραννίας. Μέσα στα πλαίσια της αποκατάστασης της βασιλείας ο Ηράκλειος εργάζεται για την ενίσχυση της μοναρχίας. Ασκεί δυναστική πολιτική, ενώ η υιοθέτηση του τίτλου «βασιλεύς» ως επίσημου τίτλου του βυζαντινού αυτοκράτορα μπορεί να έχει και πολιτειακή σημασία, δηλώνοντας την καθιέρωση της κληρονομικής διαδοχής. Ακόμη, η ανάδειξη δύο γιών του αυτοκράτορα ως διαδόχων του αποτελεί επίσης δείγμα της προσπάθειας του αυτοκράτορα για την καθιέρωση της κληρονομικής διαδοχής.
Τους στόχους του αυτούς ο Ηράκλειος θέλησε να διασφαλίσει και μετά τον θάνατό του με τη διαθήκη του. Η διαθήκη όμως αυτή, συνάντησε την αντίδραση των καθεστωτικών παραγόντων και ιδιαίτερα της Συγκλήτου, η οποία είχε πολλούς λόγους να είναι δυσαρεστημένη με τη ρύθμιση της διαδοχής απ' τον Ηράκλειο:
1) Η ρύθμιση αυτή επέτρεπε τη διαδοχή προς κάθε κατεύθυνση μέσα στη δυναστεία και εκμηδένιζε έτσι το ρόλο της συγκλήτου στην ανάδειξη του νέου αυτοκράτορα.
2) Η ισοτιμία των δύο συμβασιλέων σε συνδυασμό με τον επικείμενο θάνατο του Πράσινου Ηράκλειου-Νέου Κων/νου άφηνε μόνο αυτοκράτορα τον Βένετο Ηρακλωνά. Η πλειοψηφία της συγκλήτου, που, μέχρι εκείνη τη στιγμή, ανήκε στους Πράσινους, έβλεπε ότι έχανε τον έλεγχο του βυζαντινού θρόνου.
3) Κατά τα τελευταία χρόνια και, ιδιαίτερα, στη διάρκεια της βασιλείας του Ηρακλείου, η σύγκλητος είδε να χάνει τα πολλά προνόμιά της ή τουλάχιστον πολλά απ' αυτά, προς όφελος του ιερατίου. Η αντίδραση κατά του Ηρακλωνά και της Μαρτίνας θα έδινε την ευκαιρία στη Σύγκλητο να απομακρύνει τον αντιβασιλέα πατριάρχη Πύρρο και να αναλάβει η ίδια την αντιβασιλεία για τον ανήλικο Κώνσταντα.
Για όλους αυτούς τους λόγους, σύμφωνα με τη διατριβή της Δ. Μισίου, η σύγκλητος προσπαθεί να προσβάλλει τη διαθήκη του Ηρακλείου. Για το σκοπό αυτό επιστρατεύονται συνταγματικοί ―η ισοτιμία του Ηρακλωνά― και κυρίως ηθικοί λόγοι― το μοτίβο της αιμομιξίας: το σκάνδαλο του αιμομικτικού γάμου του Ηρακλείου με την ανηψιά του Μαρτίνα δίνει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία στη σύγκλητο να εκμεταλλευτεί το υψηλό αίσθημα που έτρεφε ο λαός για την αυτοκρατορία του και την αποστολή της, για να αποκλείσει την Μαρτίνα και τον Ηρακλωνά απ' τον βυζαντινό θρόνο. Η ερμηνεία που έδιναν μέχρι πρόσφατα οι ερευνητές, ότι η αντίδραση κατά της Μαρτίνας είχε ως αιτία το φύλο της, πρέπει να εγκαταληφθεί.
Η σύγκλητος, λοιπόν, αρνείται στον αυτοκράτορα να ενεργεί όπως θέλει. Η πολιτική βούληση την οποία επέδειξε ο αυτοκράτορας στη διάρκεια της βασιλείας του και επισφράγισε με την διαθήκη του, δέχτηκε ένα ισχυρό πλήγμα, ενώ η σύγκλητος σημείωσε μια μεγάλη νίκη κατά της μοναρχίας και κατά των διεκδικήσεων του ιερατείου.
8) Ewa Wipszycka, Les factions du cirque et les biens ecclesiastiques dans un papyrus Egyptien. Byzantion, tome XXXIX (1969), Bruxelles 1970.
Εδώ και αρκετά χρόνια, παρουσιάζονται καινούργιες πηγές διαφόρων κατηγοριών, που έρχονται να πιστοποιήσουν την αλήθεια του λαμπρού χρονικού του Ιωάννη του Νικίου, που παρουσιάζει τις «μερίδες» του τσίρκου ως σπουδαίους παράγοντες για τη ζωή στη βυζ. Αίγυπτο. Σ' αυτή τη σειρά των πηγών, η Ewa Wipszycka προσθέτει έναν ανέκδοτο πάπυρο, που φυλάσσεται στο Staatliche Museum του Βερολίνου. Στο άρθρο της μελετά αυτόν τον πάπυρο και βγάζει τα παρακάτω συμπεράσματα:
Η εμφάνιση, στον πάπυρο, της λέξης δημότης με νέα σημασία, έχει μια μοναδική σπουδαιότητα, στο φως των τελευταίων ερευνών για τις «μερίδες» (μέρη) του τσίρκου στην Κων/πολη. Δείχνει ότι οι βυζ. δήμοι ήταν περιορισμένες οργανώσεις των οποίων τα μέλη, οι δημότες, ήταν καταγραμμένα στους καταλόγους, οι κατάλογοι αυτοί ήταν τοποθετημένοι στον Ιππόδρομο, αλλά η δραστηριότητα των δημοτών δεν περιοριζόταν στο πεδίο των θεαμάτων: ήταν επίσης πολιτική με παραστρατιωτικό χαρακτήρα. Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς ότι η βυζ. Αίγυπτος γνώριζε όχι μόνο τον Ιππόδρομο με τους αθλητικούς ανταγωνισμούς του και τη συμμετοχή των θεατών με το μέρος των Γαλάζιων και των Πρασίνων, αλλά επίσης, σύμφωνα με το πρότυπο της πρωτεύουσας και των μεγάλων ελ. πόλεων της αυτοκρατορίας, της οργανώσεως των οποίων τα μέλη ονομάζονταν «δημότες» και είχαν για αρχηγούς τους τους «πρωτοδημότες» («πρωτοδημόται»). Φαντάζεται κανείς πως οι δήμοτες (δημόται) δεν ήταν απλοί πολίτες, αλλά, αντίθετα, αποτελούσαν ένα είδος elite της πόλης.
9) Al. Cameron, Demes and Factions, B.Z. 1974 (67).
O Cameron, σ' αυτό του το άρθρο, βγάζει τα παρακάτω συμπεράσματα: Χάριν συντομίας, «οι δήμοι των Πρασίνων» πολλές φορές αναφέρονται απλώς ως δήμοι. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε σύγχυση με τους «δήμους» σύμφωνα με το κοινό, γενικό τους νόημα: ο λαός, οι μάζες. Στην πράξη, η διάκριση εξαρτάται απ' τα συμφραζόμενα και είναι εμφανής, τουλάχιστον, στους συγχρόνους. ένα τέτοιο είδος επίσημης αμφισημίας θα μπέρδευε μόνο τον ιστορικό.
έτσι, κατά τον Cameron οι «δήμοι» των Γαλάζιων και των Πρασίνων είναι ένας μύθος. Θα ήταν καλύτερα αν αυτός ο παραπλανητικός όρος εγκαταλειπόταν στο μέλλον. Γιατί δεν είναι περιοχές μόνιμης διαμονής ή δημοτικές ενότητες δεν είναι ούτε πληθυσμός σαν σύνολο ή ο κοινός λαός δεν είναι ακόμη τίποτε καινούργιο? δεν είναι τίποτε περισσότερο απ' τους οπαδούς των «Γαλάζιων» και «Πράσινων» «μερών» του τσίρκου. (Fan-clubs)
