Βυζαντινοί Δήμοι

Σελίδα 3 από 7

5) Head Constance, Physical descriptions of the emperors in byzantine historical writing. Byz. 50 (1980).
Στη διάρκεια των έντεκα αιώνων της βυζαντινής ιστορίας, οι εξωτερικές φυσικές περιγραφές των αυτοκρατόρων στις ιστορικές πηγές είναι πολύ λιγότερες απ' ότι θα επιθυμούσαμε να είναι. Η επισκόπηση και η εξέταση, που κάνει η Head, των κυριότερων αφηγηματικών πηγών που αναφέρονται σε περιγραφές αυτοκρατόρων, αποκαλύπτουν ότι οι περισσότερες απ' τις πραγματικά ζωντανές λεπτομέρειες προέρχονται από λίγους συγγραφείς, ενώ, παράλληλα, για μεγάλες περιόδους της βυζ. ιστορίας δεν έχουμε καθόλου τέτοιες περιγραφές που αφορούν την εμφάνιση των αυτοκρατόρων. όπως θα περίμενε κανείς, το πιο ενδιαφέρον υλικό, προέρχεται, γενικά, από περιόδους με ευρεία πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη, κατά τις οποίες οι συγγραφείς προσπαθούσαν να σκιαγραφήσουν την εξωτερική εμφάνιση των αυτοκρατόρων τους, σύμφωνα με τους κανόνες της κλασσικής παράδοσης. Κατά συνέπεια, τα κενά στις πηγές μας, όσον αφορά σ' αυτές τις περιγραφές, προέρχονται από εποχές πολιτικής αστάθειας και πολιτιστικής αδυναμίας (7ος-8ος-9ος αι.).
όσον αφορά στις περιγραφές των βυζαντινών αυτοκρατόρων του 7ου αι., κατά τη βασιλεία του Φωκά, παρατηρούμε ότι εμφανίζεται γενειοφόρος ο εν λόγω αυτοκράτορας, πράγμα που συμβαίνει για πρώτη φορά στην βυζαντινή ιστορία. Στα νομίσματα του ο Φωκάς εμφανίζεται με γενειάδα, σπάζοντας έτσι την παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι βυζαντινοί αυτοκράτορες εμφανίζονται στα νομίσματά τους αγένειοι. ύστερα μάλιστα απ' την απόδειξη της πολιτικοκοινωνικής σημασίας της γενειάδας απ' την Δ. Μισίου, οδηγούμαστε στην εξής ερμηνεία αυτού του φαινομένου: ο Φωκάς με τα νομίσματά του, που ήταν το μέσο προπαγάνδας και μαζικής ενημέρωσης, ήθελε να διακηρύξει στους υπηκόους του ότι ο θρόνος της αυτοκρατορίας ανήκε, τώρα πια, σ' έναν εκπρόσωπο του λαού.
Μάλιστα η κοινωνική σημασία της γενειάδας του Φωκά ενισχύεται κι απ' ένα άλλο στοιχείο. Ο Φωκάς έκτισε στην Κων/πολη ναό προς τιμήν του συνονόματού του αγίου, του Αγίου Φωκά. Η ιδιαίτερη πολιτική σημασία που είχε η ανέγερση του ναού του αγίου Φωκά, αποδεικνύεται απ' το γεγονός ότι όταν ο Ηράκλειος κατέλαβε την εξουσία, μετονόμασε το ναό σε ναό του αγίου αποστόλου και ευαγγελιστή Ιωάννη του Θεολόγου. Ο άγιος Φωκάς θεωρούνταν προστάτης των ναυτικών και γενικά των φτωχών και των αδυνάτων, έτσι τον παρουσίαζαν οι βιογράφοι του και οι συγγραφείς των ακολουθιών του. Ο Φωκάς λοιπόν, προβάλλει κι αυτός στα νομίσματά του ως προστάτης των φτωχών και των αδικημένων.
Η γενειάδα είναι μια συνήθεια που παρέμεινε της μόδας σ' όλη τη διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας και σ' όλες τις κοινωνικές τάξεις απ' αυτή την εποχή και μετά. Εν τούτοις, είναι βέβαιο πως η γενειάδα δεν οφείλει την δημοτικότητα και την επικράτησή της στο Φωκά. Κανείς δεν φαίνεται ότι θαύμαζε αυτό τον καταστροφικό αυτοκράτορα και κανείς δεν επιθυμούσε να τον μιμηθεί. ήταν τόσο χυδαίος όπως το αποτρόπαιο τέρας της Μέδουσας, το πρόσωπό του ήταν παραμορφωμένο από μια βαθιά και άσχημη ουλή, κι ακόμη τα κόκκινα μαλλιά του, που στο Βυζάντιο γενικά θεωρούνταν ένα πολύ όμορφο χαρακτηριστικό στοιχείο, δεν βελτίωναν καθόλου την εμφάνισή του. «Ο Φωκάς ήταν μετρίου αναστήματος», λέει ο Λέων Γραμματικός, «με παραμορφωμένο, πρησμένο πρόσωπο, κόκκινα μαλλιά και φρύδια…».
Αν όμως ο Φωκάς ο τύραννος περιγράφεται ως τέρας, ο διάδοχός του που τον εξεδίωξε απ' τον θρόνο, ήταν το πρότυπο ενός κατακτητή ήρωα. Ο Ηράκλειος ήταν γεροδεμένος, με πλατύ στήθος, με ωραία γαλάζια μάτια, ξανθιά μαλλιά και κοντό πυκνό μούσι. Αργότερα, κατά τη μακρά βασιλεία του, τα μαλλιά του και το μούσι του έγιναν γκρίζα και, αν πάρουμε την απεικόνισή του στα νομίσματα ως ένδειξη της εξωτερικής του εμφάνισης, το μήκος της γενειάδας του έφτανε ως τη μέση του. Και κατά τη γνώμη της Con. Head, το πιθανότερο είναι πως χάρη στον Ηράκλειο τον ελευθερωτή, τον Χρυσό Αφρικανό, έγινε η γενειάδα δημοφιλής σαν χαρακτηριστικό της βυζαντινής μόδας.
Η συνεχιζόμενη κρίση λόγω του μακρού αγώνα του Βυζαντίου με το Ισλάμ, είχε ως αποτέλεσμα η περίοδος που ακολούθησε το θάνατο του Ηρακλείου να στερηθεί παντελώς γραπτών, αφηγηματικών πηγών, που έχουν ως αντικείμενό τους την περιγραφή της εξωτερικής εμφάνισης των αυτοκρατόρων. Απ' τον Ηράκλειο-Κωνσταντίνο το 641 έως το Μιχαήλ Ραγκαβέ στα 811, ψάχνει κανείς μάταια στις πηγές για τέτοιες λεπτομέρειες.

6) Irfan Shahid, Heraclius, «Πιστός εν Χριστώ βασιλεύς» Dumbarton Oaks Papers 34-35 (1980/81).
Το έτος 629 ο αυτοκράτορας Ηράκλειος έλαβε επίσημα τον τίτλο «βασιλεύς» τον οποίο κανείς αυτοκράτορας πριν απ' αυτόν δεν στάθηκε πρόθυμος ή ικανός να τον υιοθετήσει επίσημα. Οι αυτοκράτορες, ακολουθώντας την τοπική συνήθεια και χρήση, λαμβάνουν τον τίτλο του «βασιλέως» ανεπίσημα, αλλά το 629 ο Ηράκλειος εγκαινίασε μια νέα φάση σ' αυτή την εξέλιξη, αυτή της επίσημης λήψης του τίτλου στις επίσημες σχέσεις και διπλωματικές ενέργειες προς άλλα κράτη. Πριν απ' το νέο αυτοκρατορικό τίτλο «βασιλεύς» εμφανίστηκε μια περιγραφική φράση «πιστός εν Χριστώ» κι έτσι η ολοκληρωμένη αλλά ενυτπωσιακά σύντομη τίτλωση είναι: «πιστός εν Χριστώ βασιλεύς». Αυτή η νέα μορφή αυτοκρ. τίτλωσης σημειώνει μια σημαντική αλλαγή στην εικόνα του Βυζαντίου μέσα στα όριά του αλλά και έξω απ' αυτά: είναι μια τομή σε περισσότερους από έξι αιώνες νομικών και καθεστωτικών τίτλων και συνηθειών οι οποίοι κάλυπταν την πραγματική φύση του αυτοκρατορικού αξιώματος, ονομάζοντας τον απολυταρχικό του χαρακτήρα dominatus και η εισαγωγή του τίτλου «βασιλεύς» σήμαινε την αποκατάσταση στη ρωμαϊκή καθεστωτική ιστορία του τίτλου rex, στην ελληνική του μορφή: βασιλεύς, ύστερα από εξορία πάνω από μια χιλιετία.
(I. Shahid, «The Iranian Factor in Byzantium during the reign of Heraclius», D.O.P., 26 (1972) 295-296. Ο τίτλος «πιστός εν Χριστώ βασιλεύς» εμφανίζεται για πρώτη φορά σε inscriptio μιας Novella του έτους 629 που χρονολογείται στις 21 Μαρτίου. Σ' αυτή τη Novella η νέα τίτλωση εμφανίζεται στον πληθυντικό, αφού ο Ηράκλειος συνδέεται με το γιο του (βλ. Zepos, Ius, I, 36).
Η Ηρακλειάς του Γεωργίου Πισίδη περιέχει ένα απόσπασμα το οποίο μπορεί να αποβεί εξαιρετικής σπουδαιότητας για την επίσημη ανάληψη της «βασιλείας» το 629. Εξαιτίας της σκαιότητας στην οποία ο ποιητής τύλιξε την σκέψη του, έχει ερμηνευτεί με ποικίλους τρόπους απ' τους ιστορικούς και τους φιλολόγους. Γι' αυτό πρέπει να υποβληθεί σε συστηματική ανάλυση. Το απόσπασμα βρίσκεται στην εκδ. του Pertusi:
ω Σκιπίων, σίγησον εγράφη νόμος
τούς Σκηπίωνας Ηρακλείωνας λέγειν.
κοινόν το δόγμα νυν ακινδύνως μόνον
έξεστι δούλοις νομοθετείν πρός δεσπότας.
κύρωσον, ώ κράτιστε, τον νόμον τύπω.
Δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία κατά τον Shahid, ότι το «δόγμα» για το οποίο μιλά το κείμενο είναι ένας πραγματικός νόμος κι όχι μια ρητορική φιγούρα, όπως υποστηρίζει ο Nissen. Αυτό γίνεται φανερό απ' τη γλώσσα του κειμένου, που αναφέρεται στο νόμο περισσότερες από μία φορές και χρησιμοποιεί τους διάφορους τεχνικούς όρους της νομοθετικής λειτουργίας κι όχι τους γενικούς, αόριστους, στους οποίους καταφεύγουν οι ρήτορες. Παραδείγματα τέτοιων όρων είναι το «εγράφη νόμος», το «δόγμα», «νομοθετείν» και «κύρωσον τύπω». Το «δόγμα», βέβαια, μερικές φορές σημαίνει, εκτός από νόμο και γνώμη, αλλά εδώ κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο. Ο Πισίδης εδώ χρησιμοποιεί νομική ορολογία? γι' αυτό και θα 'ταν ασυνεπές αν εγκατέλειπε το τεχνικό επίπεδο για να χρησιμοποιήσει το δόγμα στην τρέχουσα σημασία του, ειδικά καθώς περιγράφει τα τρία στάδια της θέσπισης νόμων δηλ.: εισαγωγή του νόμου, «πέρασμά» του και επικύρωσή του.
Ο Ir. Shahid παραθέτει πειστικά επιχειρήματα τα οποία αποδεικνύουν ότι η υποτιθέμενη αναφορά στο Σκιπίωνα τον Αφρικανό στη γραμμή 98, τίθεται υπό αμφιβολία, εφόσον, σύμφωνα μ' αυτήν την ερμηνεία, δεν λύνονται τα προβλήματα του κειμένου. Γι' αυτούς τους λόγους ο Shahid προτείνει την δική του ερμηνεία: Μια ματιά στο apparatus criticus αποκαλύπτει ότι η λέξη κλειδί, η λέξη Σκηπίωνας, όπως παρατίθεται στο κείμενο, είναι υπόθεση του L. Sternbach, ο οποίος τη διάβασε με κεφαλαίο σίγμα και πίστεψε ότι σήμαινε τον Σκηπίωνα τον Αφρικανό. Αλλά αν κρατηθούν τα μικρά γράμματα του κώδικα VP, γίνεται δυνατή μια εντελώς καινούρια ερμηνεία του κειμένου. Θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι η λέξη Σκηπίωνας ερμηνευόμενη ως σκήπτρο-scepters ανακουφίζει το κείμενο απ' τις δυσκολίες που παρατηρήθηκαν όταν η λέξη Σκηπίωνας ταυτίζεται με τον Σκηπίωνα. Αφού το σκήπτρο ήταν ένα απ' τα διάσημα (insignia) του αυτοκρατορικού αξιώματος και το σύμβολο της βασιλείας, ο νόμος που αναφέρεται στο απόσπασμα θα μπορούσε να είναι ένας νόμος που στόχευε να μεταβιβάσει, επίσημα, τη βασιλεία στον Ηράκλειο.
Η εξωτερική μαρτυρία για μια τέτοια ερμηνεία είναι επίσης διαθέσιμη: Ο Ηράκλειος ήταν επίσημα βασιλεύς το 629, και ακόμη, αμφισβητείται ότι αυτό το χρόνο έγινε ο Ηράκλειος, επίσημα, βασιλεύς. Απ' την άλλη μεριά, ο Γεώργ. Πισίδης δεν ήταν απλώς άλλος ένας συγγραφέας της βασιλείας του Ηρακλείου? ήταν ο αυλικός του ποιητής που διαφήμιζε τις αρετές και τα κατορθώματα του μονάρχη του. Είναι ποτέ δυνατόν να παρέλειπε μια αναφορά, στο έργο του, στην επίσημη ανάληψη της βασιλείας, και μάλιστα σ' ένα έργο του όπως η Ηρακλειάδα, που ήταν ειδικά αφιερωμένη στα κατορθώματα του Ηρακλείου και που ακόμη συντέθηκε λίγο μετά την επίσημη ανάληψη της «βασιλείας»; Κι ακόμη είναι χρήσιμο να παρατηρήσουμε ότι στη Novella του 629 το σκήπτρο εξαίρεται περισσότερο από κάθε άλλο σύμβολο εξουσίας.
Η τελευταία ερώτηση που εγείρεται είναι για ποιό λόγο ο Πισίδης αναφέρει στο ποίημά του όλα αυτά. Ο Shahid υποθέτει ότι ακόμη ως και τον 7ο αι., υπήρχε κάτι ενοχλητικό σχετικά με την επίσημη ανάληψη της βασιλείας από το Ρωμαίο αυτοκράτορα, μετά από τόσους αιώνες αντίστασης στο θεσμό αυτό και περηφάνειας γι' αυτή την αντίσταση. Ο ποιητής μιλά για «κοινόν τό δόγμα», αλλά αυτό δεν είναι εγγύηση ότι η απόφαση δεν συνάντησε αντίδραση από μερικούς παράγοντες, πραγματικά, το κάλεσμά του στον αυτοκράτορα να το επικυρώσει υποδεικνύει ότι υπήρξε ίσως μια τέτοια αντίδραση, για την οποία ο αυτοκράτορας, που δεν είχε ακόμα επικυρώσει το «δόγμα», ήταν ενημερωμένος. Απ' τα τρία σώματα ―τη Σύγκλητο, το στρατό (φρουρά) και το λαό (δήμοι)― είναι πιθανόν ότι το δεύτερο και το τρίτο ενήργησαν ώστε να περάσει η απόφαση για την ανάληψη της βασιλείας. όσο για την αντίσταση που ίσως προερχόταν απ' την Σύγκλητο ―το θεσμό που ήταν το σύμβολο της Δημοκρατίας και που η σημασία του είχε ελλαττωθεί, μειωθεί στο ελάχιστο απ' τον Καίσαρα (μοναρχία)― μπορούν να λεχθούν τα εξής: η επίσημη μετατροπή της αυτοκρατορίας σε Βασιλεία θα μπορούσε εύλογα να εγείρει κάποια αντίθεση ανάμεσα στους Συγκλητικούς κύκλους, μερικοί απ' τους οποίους ανήκαν στην παλιά ρωμαϊκή αριστοκρατία. Τέτοια στάση απ' το μέρος της Συγκλήτου θα ήταν συνεπής μ' ό,τι είναι γνωστό για την αναβίωση της δυνάμεως της Συγκλήτου κατά τον 7ο αι. Σ' όλη τη διάρκεια της βασιλείας του Ηρακλείου έπαιζε ένα ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο: παρότρυνε τον Ηράκλειο τον πρεσβύτερο να βάλει ένα τέλος στην τυραννία του Φωκά, έπεισε τον Ηράκλειο να γίνει αυτοκράτορας μετά την επιτυχία της επανάστασης (πραξικοπήματος), αλληλογράφησε με το Χοσρόη στα 615 και λάβαινε, τακτικά, επιστολές απ' τον Ηράκλειο που την πληροφορούσαν για την πρόοδο των εκστρατειών του κατά των Περσών και την επιτυχή κατάληξή τους στα 628? μετά το θάνατο του Ηρακλείου καθαίρεσε την Μαρτίνα και τον Ηρακλωνά και ευνόησε στην «αρχή» Η τον Κων/ντίνο Γ΄. Γι' αυτό η Σύγκλητος πιθανόν αντιτέθηκε στην ανάληψη της Βασιλείας απ' έναν αυτοκράτορα που όφειλε την εξουσία του στη μεσολάβησή της.
Αυτή θα μπορούσε να ήταν η κατάσταση στην οποία αναφέρεται ο Πισίδης: αρχικά πέρασε μια απόφαση, πιθανώς, από μία συγκέντρωση του λαού στον ιππόδρομο και στην φρουρά, αλλά η Σύγκλητος δεν πρέπει να ήταν ευνοϊκή στην τελική εφαρμογή της απόφασης με νόμο, για τον οποίο ήταν απαραίτητη η σφραγίδα του αυτοκράτορα. Ο ποιητής τον καλεί να επικυρώσει το νόμο με «τύπο».

Σελίδα 3 από 7