Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (ή Πατροκοσμάς) γεννήθηκε στο Μέγα Δένδρο το 1714. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τις προφητείες του, το εθνεγερτικό του έργο και τις περιοδείες του, που είχαν σαν αποτέλεσμα να του αποδοθεί και ο τίτλος ισαπόστολος.
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός είχε καταγωγή από την Ήπειρο και το κοσμικό του όνομα ήταν Κώστας Δημητρίου. Από μικρή ηλικία μελετούσε το Ιερό Ευαγγέλιο και παράλληλα βοηθούσε την οικογένειά του εργαζόμενος ως αγρότης και ως υφαντής.
Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα, την ονομαστή σχολή του Αγίου Όρους. Εκεί σπούδασε θεολογία, φιλοσοφία κι άλλες επιστήμες δίπλα σε μεγάλες μορφές του πνεύματος όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Παναγιώτης Παλαμάς και ο Νικόλαος Ζερτζούλης (ή Ζερτούλης). Το 1759 έγινε μοναχός και πήρε το όνομα Κοσμάς.
Εκείνα τα χρόνια του 18ου αιώνα, το ελληνικό στοιχείο κινδύνευε να εξαφανιστεί. Τα 300, ως τότε, χρόνια σκλαβιάς είχαν ως αποτέλεσμα πολλοί Έλληνες να έχουν σχεδόν ξεχάσει την πατρική τους γλώσσα και οι Χριστιανοί να μην μπορούν να βαπτίσουν τα παιδιά τους επειδή δεν υπήρχαν ιερείς. Σε πολλά μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι εξισλαμισμοί κλιμακώνονταν και ο χριστιανικός πληθυσμός ολοένα και μίκραινε. Ο Πατροκοσμάς ένιωσε, φωτισμένος απ' την Θεία Χάρη, πως έπρεπε να προσπαθήσει να κάνει κάτι για να αλλάξει την κατάσταση.
Το 1760 πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο αδερφός του Χρύσανθος δίδασκε στην Πατριαρχική Σχολή και έλαβε την άδεια και την ευλογία του Πατριάρχη Σεραφείμ να ξεκινήσει το ιεραποστολικό του έργο. Ο πρώτος σταθμός του Αγίου Κοσμά ήταν η πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη όπου ξεκίνησε το κήρυγμα του.
Στις Διδαχές του, απέτρεπε τη χρήση της Αρωμανικής και Αλβανικής γλώσσας (εις βάρος της Ελληνικής) και παρότρυνε τους γονείς να μάθουν στα παιδιά τους ελληνικά, τα οποία είναι η "γλώσσα της Εκκλησίας": «Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβεις εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας». Σε άλλο σημείο των Διδαχών τονίζει ότι πρέπει οι Έλληνες να μπορούν να κατανοούν τα αρχαία ελληνικά συγγράμματα επειδή αυτά "αποτελούν λαμπρά φανάρια για την ανθρωπότητα".
Ο ίδιος ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, αν και πολύ καλός γνώστης της "επίσημης" αλλά και της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας, επέλεξε να κάνει το κήρυγμά του στην (σύγχρονή του) δημοτική. Κατάφερνε έτσι να είναι δίπλα στον λαό και να τον τραβάει μαζί του στον δρόμο του Θεού.
Το πρώτο πράγμα που έκανε όταν πήγαινε σε κάποιον τόπο για κήρυγμα ήταν να στήσει ένα μεγάλο ξύλινο σταυρό. Ο σταυρός αυτός θύμιζε στους πιστούς ότι είχε περάσει από εκεί ο Άγιος Κοσμάς και τι τους είχε διδάξει, αλλά ακόμη σε αυτόν τον σταυρό γίνονταν θαύματα σε όσους ζητούσαν με πίστη την βοήθεια του Θεού.
Υποστήριζε στην πράξη την παιδεία και φρόντιζε να ιδρυθούν εκατοντάδες σχολεία σε όσες περιοχές περιόδευε. Ο Πατροκοσμάς θεωρούσε ότι το σχολείο ανοίγει τις εκκλησίες και τα μοναστήρια κι έλεγε χαρακτηριστικά ότι "καλύτερα να έχεις ελληνικό σχολείο στη χώρα σου, παρά βρύσες και ποτάμια".
Στις 24 Αυγούστου 1779, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός μαρτύρησε κρεμασμένος σε δένδρο στον ποταμό Άψο. Ένας ευσεβής πιστός βρήκε το άγιο σώμα του και το ενταφίασε στον νάρθηκα της εκκλησίας της Θεοτόκου στο Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου.
Την μνήμη του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού εορτάζουμε στις 24 Αυγούστου.
Απολυτίκιο του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού:
Θείας πίστεως, διδασκαλία, κατεκόσμησας, την Εκκλησία, ζηλωτής των Αποστόλων γενόμενος και κατασπείρας τα θεία διδάγματα, μαρτυρικώς τον αγώνα ετέλεσας. Κοσμά ένδοξε, Χριστόν τον Θεόν ικέτευε, δωρήσασθαι ημιν τό μέγα έλεος.
