Με τη συνδρομή των κατοίκων η νεολιθική αγροτική ζωή θα αναβιώσει στα Παλιάμπελα
Το ερευνητικό πρόγραμμα της ανασκαφής των Παλιαμπέλων Κολινδρού Πιερίας, εγκαινιάστηκε το 1999 με τη διενέργεια δοκιμαστικής επιφανειακής έρευνας στον χώρο του προϊστορικού οικισμού. Η έρευνα ήταν αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος της τοπικής αυτοδιοίκησης για τον προϊστορικό οικισμό και χρηματοδοτήθηκε κατά κύριο λόγο από τον Δήμο Κολινδρού και το Υπουργείο Μακεδονίας – Θράκης, ενώ το συμπληρωματικό πρόγραμμα TEMPER χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα μέσω του Euromed II. Η πρώτη ερευνητική χρονιά ήταν αναγνωριστική, και περιλάμβανε τη γεωφυσική διασκόπηση της περιοχής, προκειμένου να διαπιστωθεί η έκταση του οικισμού και η αρχιτεκτονική διάταξη των οικημάτων. Στη συνέχεια, από την επόμενη χρονιά (2000) άρχισε η συστηματική ανασκαφή που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Στην ανασκαφή που γίνεται σε συνεργασία του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου του Sheffield της Μεγάλης Βρετανίας, συμμετέχει μεγάλος αριθμός συνεργατών (περισσότεροι από 120 κάθε έτος) σε μια πολυεθνική ομάδα που περιλαμβάνει φοιτητές και ερευνητές από τα Πανεπιστήμια του Sheffield της Μεγάλης Βρετανίας, του Λονδίνου, του Cambridge, της Οξφόρδης, της Χαϊδελβέργης, της Βαλένσιας της Ισπανίας, της Πράγας, της Λιουμπλιάνας Σλοβενίας, της Κωνσταντινούπολης, και βέβαια της Ελλάδας, του Α.Π.Θ., του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωαννίνων, Θεσσαλίας, Κρήτης και Θράκης.
Οι δύο φιλόδοξοι στόχοι του προγράμματος
Από την αρχή του προγράμματος, και με αφορμή το ενδιαφέρον της τοπικής κοινωνίας για την αρχαιολογική έρευνα του οικισμού, ο στόχος της έρευνας ήταν διπλός: η πλήρης, συστηματική και ιδιαίτερα υψηλών προδιαγραφών αρχαιολογική έρευνα πεδίου με ανασκαφικές τεχνικές και αναλυτικές δυνατότητες που υπερκαλύπτουν τις διεθνείς πρακτικές, και η προσπάθεια εμπλοκής της τοπικής κοινωνίας στο γενικότερο πρόγραμμα των Παλιαμπέλων. Είναι γνωστό, ότι η ουσιαστική προστασία των αρχαιοτήτων προέρχεται μόνο από κοινωνίες που έχουν λόγους να ενδιαφέρονται γι’ αυτές και τις οποίες βλέπουν ως στοιχείο αυτογνωσίας και τοπικής υπερηφάνειας που δημιουργεί αίσθημα συμμετοχής.
Η θέση των Παλιαμπέλων Δήμου Κολινδρού φαίνεται ότι κατοικήθηκε για πρώτη φορά στο τέλος της 7ης χιλιετίας, και συνέχισε να κατοικείται μέχρι περίπου το 4500 π.Χ. Η χρονολόγηση στηρίζεται στην παρουσία χαρακτηριστικών κατηγοριών κεραμικής στα αρχαιολογικά στρώματα του οικισμού. Κάποια μεταγενέστερα επεισόδια της 4ης και της 3ης χιλιετίας διαπιστώνονται επίσης, ενώ στη συνέχεια η θέση μένει ακατοίκητη μέχρι τη βυζαντινή περίοδο, οπότε διαπιστώνεται μια έντονη δραστηριότητα που πιστοποιείται από πολυάριθμους λάκκους απορριμμάτων και αποθηκευτικούς που σκάφτηκαν μέσα στα νεολιθικά στρώματα την εποχή εκείνη.
Όπως έδειξαν οι γεωφυσικές διασκοπήσεις, και επιβεβαιώθηκε από την ανασκαφική έρευνα, η μορφή του οικισμού ήταν κυκλική, και οριζόταν από συστήματα τάφρων, ενώ στην Νεότερη Νεολιθική, από λίθινους περιβόλους. Οι τάφροι, που ήταν περισσότερες από μία, είχαν σε ορισμένες περιοχές μεγάλο βάθος, που έφτανε τα 3,5 μέτρα, και είχαν σκαφτεί στο φυσικό βράχο. Η ανασκαφή διαπίστωσε μια πολύπλοκη διαδικασία γεμίσματος και ανανέωσης των τάφρων, πράγμα που υποδηλώνει ίσως τον χαρακτήρα αυτών των μεγάλων κατασκευών. Οι περίβολοι ήταν διπλοί, και χτίστηκαν σε μια φάση της προχωρημένης Νεότερης Νεολιθικής, δηλαδή, μετά την αρχή της 5ης χιλιετίας. Τα οικήματα, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει συλλέξει ή έρευνα, ήταν κατασκευασμένα από λίθινες κρηπίδες με ανωδομή από ωμά πλιθιά, και περιβάλλονταν από μεγάλους αύλειους χώρους και εκτεταμένα λιθόστρωτα.
Ανασύνθεση της νεολιθικής ζωής
Με βάση τους δύο στόχους άξονες που έθεσε η έρευνα στα Παλιάμπελα Κολινδρού, ο επιστημονικός στόχος εξειδικεύεται στην προσπάθεια ανασύνθεσης της νεολιθικής αγροτικής ζωής. Αυτό, φυσικά, προϋποθέτει τόσο την ανασύνθεση του νεολιθικού φυσικού περιβάλλοντος, όσο και την κατανόηση των πολιτισμικών επιλογών και των αποφάσεων που έπαιρναν οι άνθρωποι μέσα στο περιβάλλον, στην προσπάθεια να εξασφαλίσουν τη ζωή και τον πολιτισμό τους.
Με τη βοήθεια ειδικών αναλύσεων και εξειδικευμένων επιστημόνων συμπληρώνεται σταδιακά η εικόνα: η γεωμορφολογική έρευνα της περιοχής, μας έχει ήδη διαφωτίσει για την μορφή των ρεμάτων που περιβάλλουν τον σημερινό αρχαιολογικό χώρο στο παρελθόν, αλλά και για την αρχική έκταση του οικισμού και την ιστορία διάβρωσης της αρχαιολογικής θέσης, κατά τη διάρκεια της κατοίκησης, και αμέσως μετά την εγκατάλειψή της. Η παλαιοβοτανική ανάλυση, παρέχει πληροφορίες για τα είδη των δένδρων και τη βλάστηση που περιέβαλε τον οικισμό την εποχή εκείνη, ενώ η αρχαιοβοτανική για τα είδη φυτών που καλλιεργούσαν οι νεολιθικοί κάτοικοι και έμμεσα για τις τεχνικές και τις πρακτικές της γεωργίας.
Πληροφορίες για την κτηνοτροφία, και γενικότερα για την πανίδα της εποχής, παρέχονται από την αρχαιοζωολογική ανάλυση, ενώ η μικρομορφολογική ανάλυση των ιζημάτων προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τη διαμόρφωση της θέσης και τις ανθρώπινες δραστηριότητες που αποτυπώνονται στα αρχαιολογικά στρώματα. Ανάλογης ποιότητας και πληρότητας πληροφορίες προσφέρει η ανάλυση των διαφορετικών κατηγοριών ευρημάτων, η κεραμική, τα λίθινα και οστέινα εργαλεία, τα πήλινα και λίθινα ειδώλια στα οποία οι επιλογές των νεολιθικών ανθρώπων αποτυπώνονται με διάφορους τρόπους, τους οποίους η ανάλυση προσπαθεί να προσεγγίσει. Η μελέτη, για παράδειγμα της τεχνολογίας και της χρήσης της κεραμικής έχει ήδη προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την κατανόηση της ανθρώπινης δραστηριότητας και των επιλογών των νεολιθικών κατοίκων του οικισμού. Ειδικές χημικές αναλύσεις που έγιναν σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια του Bristol και του Bradford, μας πληροφορούν για το είδος της τροφής που παρασκευάστηκε στα μαγειρικά σκεύη.
Η μεθοδολογία της ανασκαφικής έρευνας ακολουθεί τα διεθνή πρότυπα της εντατικής ανασκαφής και αποβλέπει στην κατά το δυνατό πληρέστερη τεκμηρίωση των ανασκαφικών πληροφοριών. Η ψηφιακή τεχνολογία εφαρμόζεται σε όλα τα στάδια της ανασκαφικής διαδικασίας και η αποτύπωση των κινητών και ακινήτων ευρημάτων (αρχιτεκτονικών λειψάνων) γίνεται με ψηφιακή φωτογραμμετρία στο πεδίο, με μεθοδολογία που έχει αναπτυχθεί μέσω παλαιότερου ερευνητικού προγράμματος της Επιτροπής Ερευνών του Α.Π.Θ., σε συνεργασία με τον καθηγητή της Πολυτεχνικής Σχολής κ. Π. Πατιά. Η διερεύνηση της δυνατότητας ασύρματων δικτύων για την τεκμηρίωση της ανασκαφικής διαδικασίας στο μέλλον είναι αντικείμενο παράλληλης έρευνας, και στηρίζεται στην εμπειρία της ερευνητικής ομάδας από τη συμμετοχή στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα PAST, (IST 20805).
Πολύπλευρη η συμμετοχή των κατοίκων
Ο δεύτερος στόχος του προγράμματος, η συμμετοχή και η εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας, επιδιώκεται με σειρά δράσεων. Στις δράσεις αυτές περιλαμβάνονται διαλέξεις, που παρουσιάζουν στους κατοίκους κάθε χρόνο τα πορίσματα των ανασκαφικών ερευνών, ο σχεδιασμός και η πραγματοποίηση οργανωμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτω νγια παιδιά του Δημοτικού και του Γυμνασίου, προγράμματα εθελοντικής εργασίας στην ανασκαφή για τους καλοκαιρινούς μήνες. Εθνογραφική έρευνα αναπτύσσεται παράλληλα, στους κατοίκους της περιοχής, με στόχο την καταγραφή των εμπειριών τους σε θέματα αγροτικών πρακτικών, ιδιαίτερα προβιομηχανικών.
Στο ίδιο πλαίσιο έχει καταρτιστεί προμελέτη για τη διαχείριση του χώρου και τη διαμόρφωση πολυδιάστατου αρχαιολογικού πάρκου, η οποία έχει δρομολογηθεί προς την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Στην κατάρτιση της πρότασης, σημαντικό διαμορφωτικό ρόλο έχει παίξει η υλοποίηση του προγράμματος TEMPER. Τα βασικά σημεία της πρότασης διαχείρισης και του πολυδιάστατου αρχαιολογικού πάρκου είναι τα εξής:
1. Κεντρικό θέμα της ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου, είναι ο αγροτικός βίος.
2. Η έμφαση της ανάδειξης δίνεται στη σχέση αρχαιολογικού χώρου, φυσικού τοπίου και αγροτικών πρακτικών.
3. Η μουσειολογική πρόταση αρθρώνεται γύρω από τα «σημεία επαφής» των προβιομηχανικών αγροτικών πρακτικών με τις προϊστορικές ανάλογες, διαμορφώνοντας ένα υπόβαθρο ενότητας χώρου και χρόνου που θα διευκολύνει την πρόσληψη του προϊστορικού πολιτισμικού γεγονότος.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό σχεδιάζεται να διαμορφωθούν εκθεσιακές ενότητες, πειραματικές παραδοσιακές καλλιέργειες και χώροι υποδοχής και ενημέρωσης επισκεπτών.
Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα TEMPER
Το πρόγραμμα TEMPER, μέρος του Euromed Heritage, αποβλέπει στην έρευνα των συνθηκών και των προϋποθέσεων για την προώθηση ολοκληρωμένων λύσεων συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας στη διαχείριση και την ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων με χαμηλή αρχαιολογική ορατότητα, όπως οι προϊστορικοί. Το πρόγραμμα ξεκινά από την αρχή ότι ο προϊστορικός πολιτισμός είναι βασικό στοιχείο του Μεσογειακού πολιτισμού και πρέπει να προβληθεί ισοδύναμα.
Στο διεθνές πρόγραμμα συμμετέχουν η Μεγάλη Βρετανία, η Τουρκία, το Ισραήλ και η Μάλτα, με θέσεις που παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ανάλογες με εκείνες των Παλιαμπέλων. Εκπαιδευτικές δραστηριότητες, συνεντεύξεις και συζητήσεις με τους άμεσα εμπλεκόμενους με την ανασκαφική δραστηριότητα κατοίκους του Κολινδρού και των Παλιαμπέλων και εκτενείς συζητήσεις με τις τοπικές αρχές περιλαμβάνονται στο πλαίσιο του προγράμματος. Στις δραστηριότητες συμμετείχε αριθμός φοιτητών προπτυχιακών και μεταπτυχιακών του Α.Π.Θ. καθώς και ειδικευμένοι μουσειοπαιδαγωγοί. Περισσότερες πληροφορίες στον δικτυακό τόπο http://www.temper-euromed.org.
Ανασκαφή προϊστορικού οικισμού Παλιαμπέλων Κολινδρού – Η ταυτότητα του έργου
Επιστημονικώς υπεύθυνος
Κωνσταντίνος Κωτσάκης, καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας
Συνεργάτες
Dr Paul Halstead, University of Sheffield, συνδιευθυντής της ανασκαφής, αρχαιοοζωολογία
Dr Glynis Jones, University of Sheffield, αρχαιοβοτανική
Γεωργία Κοτζαμάνη, Τμήμα Ιστ. – Αρχ. Α.Π.Θ., αρχαιοβοτανική
Αλεξάνδρα Λιβάρδα, University of Sheffield, αρχαιοβοτανική
Dr Dina Badal, Πανεπιστήμιο της Βαλένθια, παλαιοβοτανική
Δρ Μαρία Ντίνου, Αμερ. Αρχ. Σχ. Παν/μιο Κύπρου, παλαιοβοτανική
Dr Charles Frederick, University of Sheffield, μικρομορφολογία, ιζηματολογική ανάλυση
Δημήτριος Κοντογεωργίου, University of Sheffield, μικρομορφολογία, ιζηματολογική ανάλυση
Δρ Αθ. Κραχτοπούλου, ΙΣΤ Εφορεία Αρχαιοτήτων, γεωμορφολογία
Ντούσανκα Ούρεμ-Κώτσου, Τμήμα Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., κεραμική ανάλυση, ανάλυση χρήσης και τεχνολογίας
Βαλασία Ισαακίδου, University of Sheffield, αρχαιοζωολογία
Αφροδίτη Κωνσταντινίδου, Τμ. Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., αρχαιοζωολογία
Ειρήνη Βεροπουλίδου, Τμήμα Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., μαλάκια
καθ. Π. Πατιάς, Τμ. Αγρ.-Τοπ. Μηχαν. Α.Π.Θ., φωτογραμμετρία
Ferran Munoz, Τμ. Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., φωτογραμ.–ψηφιακή φωτογραφ.
Δρ. Arturo Vargas, Τμ. Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., ηλεκτρονική υποστήριξη
Αρετή Πεντεδέκα, Τμήμα Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., κεραμική
Δρ. Ροζαλία Χρηστίδου, Παν/μιο Σορβόννης, οστέινα εργαλεία
Κατερίνα Σκουρτοπούλου, Univ. of Cambridge, Α.Π.Θ., λιθοτεχνία
Ευστράτιος Νανόγλου, Τμ. Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., μικρά ευρήματα/ειδώλια
Δρ. Ιωάννα Αναγνώστου, Τμ. Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., διαχείριση προγράμματος
Πρόταση διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου
Κ. Κωτσάκης, αναπλ. καθ. Τμ. Ιστ.-Αρχ., αρχαιολ. μελέτη πρότασης
Κ. Καυκούλα, επίκ. καθ. Τμ. Αρχιτεκτ., πρόταση διαχείρισης
Π. Αστρεινίδου, αρχιτέκτων, αρχιτεκτονικός σχεδιασμός
Μ. Κωνσταντόγλου, αρχιτέκτων, συνεργ. αρχιτεκτ. σχε δια σμού
Σ. Νανόγλου, Τμ. Ιστ.-Αρχ. Α.Π.Θ., συνερ. αρχαιολ. μελέ της
Dr. P. Halstead, Sheffi eld University, εθνογραφική μελέτη
Δρ. Α. Καρακασίδου, Wellesley College, USA, εθνογραφική μελέτη
Συμμετέχοντες φορείς
Πανεπιστήμιο του Sheffield
Φορείς χρηματοδότησης
Δήμος Κολινδρού, Υπουργείο Μακεδονίας – Θράκης
Έναρξη – λήξη έργου
29/03/2001 έως 31/05/2002
Το παραπάνω κείμενο καθώς και οι φωτογραφίες που το συνοδεύουν, δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό “Των ερευνών ανάλεκτα” (Τεύχος 9ο – Απρίλιος 2004). Το περιοδικό “Των ερευνών ανάλεκτα” είναι μια περιοδική έκδοση της Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Καιρος: Κολινδρός
GPS links
Εάν έχετε Κινητό με Android κάντε κλικ εδώ, εάν έχετε iPhone κλικ εδώ για να δείτε τον χάρτη με το GPS της συσκευής σας.