Η νηστεία αποτελεί έναν πανάρχαιο εκκλησιαστικό θεσμό. Όμως ως θρησκευτικό φαινόμενο προϋπήρχε της χριστιανικής Εκκλησίας. Και δεν την συναντούμε μόνο μεταξύ των Ισραηλιτών, αλλά και σε άλλους αρχαίους λαούς, ιδίως της ανατολής. Τη νηστεία ανευρίσκουμε ακόμη και στους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Η κοινή αντίληψη όλων αυτών των λαών ήταν ότι με τη νηστεία μπορούσαν να εξευμενίσουν τους θεούς και να επιτύχουν τον ηθικό εξαγνισμό και την πνευματική τους εξύψωση.
Η θρησκευτική αξία της νηστείας, προβάλλει ολοκάθαρα στις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης. Αποτελεί την έκφραση της εσωτερικής στροφής του ανθρώπου προς το Θεό και αποκαλύπτει τη συντριβή και τη μετάνοια του αμαρτωλού ανθρώπου. Δια της νηστείας ο άνθρωπος ταπεινώνεται ενώπιον του Θεού. Και αυτή η ταπείνωση και η συντριβή, που διαδηλώνει η κακοπάθεια της νηστείας, δίνει το δικαίωμα στον άνθρωπο να επικαλείται με θέρμη το έλεος και τη βοήθεια του Θεού.
Πολλοί από τους Πατέρες της Εκκλησίας, και ιδιαίτερα ο Μ. Βασίλειος, υποστηρίζουν ότι η νηστεία νομοθετήθηκε στον ίδιο τον παράδεισο με την απαγορευτική εντολή, που έδωσε στους πρωτοπλάστους ο Θεός, να μη φάνε “από του ξύλου του γινώσκειν καλόν και πονηρόν”. Γράφει χαρακτηριστικά ο Μ. Βασίλειος: “Συνηλικιώτις εστί της ανθρωπότητος, νηστεία εν τω παραδείσω ενομοθετήθη. Την πρώτην εντολήν έλαβεν Αδάμ… Το δε ου φάγεσθε νηστείας εστί και εγκρατείας νομοθεσία”.
Στη Παλαιά Διαθήκη, εκτός από τις τακτές και έκτακτες νηστείες του ισραηλιτικού λαού, έχουμε και νηστείες ατομικές, ιδιωτικές, θα λέγαμε. Νήστεψε ο προφήτης Μωυσής σαράντα ημέρες και σαράντα νύκτες επάνω στο όρος Σινά, όταν επρόκειτο να λάβει από το Θεό τις Δέκα εντολές. Το ίδιο χρονικό διάστημα, σαράντα ημερών, νήστεψε και ο προφήτης Ηλίας, καθώς προχωρούσε “έως όρους Χωρήβ”. Σε αυστηρή νηστεία υποβλήθηκε και ο προφήτης Δανιήλ. Ο ίδιος μας μιλάει για τον εαυτό του ότι, “εγώ Δανιήλ ήμην πενθών τρεις εβδομάδας ημερών. Άρτον επιθυμιών ουκ έφαγον και κρέας και οίνος ουκ εισήλθεν εις το στόμα μου”. (Δαν. ι΄ 2-3) Με νηστεία και μετάνοια ανταποκρίθηκαν στο κήρυγμα του προφήτου Ιωνά και οι κάτοικοι της Νινευή. Έτσι διέφυγαν την καταστροφή.
Προτού αναφερθούμε στη διδασκαλία του Χριστού, ας μνημονεύσουμε δύο ιερές μορφές για τις οποίες ομιλούν τα Ευαγγέλια και οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ως πρότυπα νηστευτών. Η μία είναι η προφήτης Άννα, κόρη του Φανουήλ, η οποία, μαζί με τον δίκαιο Συμεών υποδέχτηκε στο ναό τον Κύριο τεσσαρακονθήμερο βρέφος. Η άλλη μορφή είναι ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Η αυστηρότατη ζωή που έκανε και το κήρυγμά του στην έρημο της Ιουδαίας, αποτελούσαν ένα συγκλονιστικό προσκλητήριο προς το λαό, να επιστρέψει κοντά Θεό δια μετανοίας και νηστείας. Και ερχόμαστε στο πρόσωπο του Κυρίου μας. Δύο είναι τα ουσιώδη στοιχεία που διασώζουν τα ιερά Ευαγγέλια και τα οποία προσδιορίζουν τη στάση του Χριστού απέναντι στο θεσμό της νηστείας. Το πρώτο είναι το προσωπικό Του παράδειγμα και το δεύτερο η διδασκαλία Του για τη νηστεία που περιέλαβε στην επί του Όρους ομιλία Του.
Όταν ο Κύριος έμελλε να εξέλθει στο δημόσιο έργο Του, οδηγήθηκε από το Άγιο Πνεύμα στην έρημο “και νηστεύσας ημέρας τεσσαράκοντα και νύκτας τεσσαράκοντα ύστερον επείνασε”. Με την τεσσαρακονθήμερη νηστεία και την προσευχή, προετοιμάστηκε για τη δημόσια δράση Του. Και με τον τρόπο αυτό, όχι απλώς επικύρωσε το νόμο της νηστείας, αλλά μας κληροδότησε και το προσωπικό Του παράδειγμα για να το ακολουθούμε. Επίσης, ο Χριστός, απορρίπτει την τυπολατρική νηστεία και στην επί του Όρους ομιλία Του καθορίζει ποια είναι η αληθινή και ευάρεστη ενώπιον του θεού νηστεία: “Όταν νηστεύετε μη γίνεστε σκυθρωποί, όπως οι υποκριτές, που παραμορφώνουν τα πρόσωπά τους για να δείξουν στους ανθρώπους πως νηστεύουν… Εσύ, αντίθετα, όταν νηστεύεις περιποιήσου τα μαλλιά σου και νήστεψε το πρόσωπό σου, για να μη φανεί στους ανθρώπους η νηστεία σου, αλλά στον Πατέρα σου, που βλέπει τις κρυφές πράξεις.
Πρωταρχική επιδίωξη της νηστεία είναι η κάθαρση του πιστού, της ψυχής και του σώματός του. Ο Μ. Βασίλειος, ονομάζει τη νηστεία, “φάρμακον αμαρτίας αναιρετικόν”. Η νηστεία καθαίρει, κατ’ αρχάς, τις αισθήσεις του σώματος και θανατώνει τη φιληδονία. Ενώ η γαστριμαργία και η κοιλιοδουλεία εξάπτει το σαρκικό φρόνημα και διεγείρει τις ορμές , η νηστεία, αντίθετα, μαραίνει τις σαρκικές επιθυμίες και κοιμίζει τις επαναστάσεις του σώματος. Οι Πατέρες της Εκκλησία, παρομοιάζουν τη νηστεία με μάχαιρά ή ξίφος, που αποκόπτει τα πάθη της σαρκός και με χαλινάρι, που χαλιναγωγεί τις ορμές του σώματος.
Η νηστεία, δεν καταστέλλει μόνο τις άτακτες κινήσεις του σώματος. Ελευθερώνει ταυτόχρονα τον άνθρωπο και από τα πάθη της ψυχής. Μαζί με τα πάθη, η νηστεία μας απαλλάσσει και από τους ρυπαρούς λογισμούς. Αποδιώκοντας τους εμπαθείς λογισμούς, η νηστεία καθαρίζει το νου του ανθρώπου και σαν άλλη νοητή σκάλα τον ανεβάζει μέχρι τον ουρανό. Όπως ήδη αναφέραμε, η νηστεία παρομοιάζεται με όπλο. Οι αγωνιζόμενοι πιστοί, λοιπόν, κρατώντας το όπλο τούτο αντιμάχονται τον διάβολο, αποκρούουν τις εφόδους των πονηρών πνευμάτων και παράλληλα ενισχύονται στην προσπάθειά τους για την απόκτηση των χριστιανικών αρετών. Ωστόσο, ο βαθύτερος σκοπός, προς τον οποίο ο πιστός κατατείνει, είναι η κοινωνία με τον Θεό. Η οδός που οδηγεί τον άνθρωπο προς το Θεό, είναι η νηστεία και η πνευματική καθαρότητα, που η αληθής νηστεία μας εξασφαλίζει.
Η νηστεία, ως πνευματικό αγώνισμα που διεξάγει ο πιστός, προϋποθέτει κόπο και επίπονη προσπάθεια. Στον αγώνα της νηστείας, συναντούμε και διάφορα εμπόδια. Και το μεγαλύτερο όλων είναι ο διάβολος που μας εχθρεύεται θανάσιμα και με τα διάφορα τεχνάσματά του επιδιώκει να μας εκτρέψει από το δρόμο του Θεού. Όταν αποφασίζουμε να νηστεύουμε, επιχειρεί με κάθε τρόπο να μας κάνει να μεταβάλλουμε γνώμη. Προβάλλει ένα πλήθος δυσκολιών είτε για να ανακόψει από τον αγώνα μας, είτε για να μας παρασύρει να νοθεύσουμε τη νηστεία μας με διάφορα τεχνάσματα. Κι αν τελικά δεν επιτύχει σ’ αυτές τις επιδιώξεις του, τότε προσπαθεί να αχρηστέψει τη νηστεία που κάνουμε, παρασύροντάς μας είτε να υπερηφανευθούμε, είτε να επιδειχθούμε μπροστά στους ανθρώπους για τη νηστεία που κάνουμε. Το δεύτερο μεγάλο εμπόδιο, είναι η ανθρώπινη αδυναμία μας. Εξασθενημένη καθώς είναι μετά την πτώση η βούλησή μας, ο νους επιρρεπής προς την αμαρτία, δυσκολευόμαστε να αναλάβουμε το αγώνισμα της νηστείας. Όπως και κάθε άλλη απαίτηση της εν Χριστώ ζωής. Τέλος, ένα άλλο εμπόδιο από το οποίο πολλοί παρεμποδιζόμαστε σήμερα να νηστέψουμε, είναι το πνεύμα της εποχής μας. Η υλιστική αντίληψη για τη ζωή, επηρεάζει και μας και μας απομακρύνει από την εκκλησιαστική παράδοση και τον τρόπο ζωής που αυτή εμπνέει. Φυσικά σ’ όλα αυτά τα εμπόδια, προστίθενται και οι προφάσεις μας για ασθενή υγεία… και οι αντιρρήσεις του τύπου, “καθαρή καρδιά χρειάζεται”, “τα εισερχόμενα δεν βλάπτουν…” κλπ.
Η αληθινή νηστεία της Εκκλησίας μας, έχει διπλό χαρακτήρα: είναι σωματική και πνευματική. Σωματική νηστεία, είναι αυτή που περιορίζεται στην αποφυγή ορισμένων τροφών και ποτών. Η πνευματική νηστεία, που προϋποθέτει τη νηστεία του σώματος, είναι νηστεία κυρίως της ψυχής αλλά και του όλου ανθρώπου. Και επιδίωξή της δεν είναι μόνο η αποφυγή της αμαρτίας αλλά και η τήρηση του θελήματος του Θεού, τα καλά έργα και οι χριστιανικές αρετές. Η πνευματική νηστεία συνίσταται στην “αλλοτρίωση των κακών”, δηλαδή, αποχή από το κακό, τις αμαρτωλές πράξεις, τους κακούς λογισμούς, τις εμπαθείς επιθυμίες, τους αισχρούς λογισμούς. Γι’ αυτό και η νηστεία, δεν είναι σωματοκτόνος, αλλά παθοκτόνος. Δεν αποβλέπει στην εξάντληση του σώματος από την αποχή των τροφών, αλλά στην εκρίζωση των παθών που μολύνουν τον άνθρωπο.
Πότε νηστεύουμε.
Την Τετάρτη και την Παρασκευή. Η νηστεία των δύο αυτών ημερών γίνεται ολόκληρο το χρόνο, πλην της διακαινησίμου εβδομάδος. Η νηστεία της Τετάρτης καθιερώθηκε εις ανάμνηση του συμβουλίου του Ιουδαίων με σκοπό τη μεθόδευση της προδοσίας και της θανατικής καταδίκης του Χριστού, και της Παρασκευής, επειδή κατά την ημέρα αυτή σταυρώθηκε ο Κύριος.
Μεταξύ των μακρών νηστειών του έτους, η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, είναι η αρχαιότερη περίοδος νηστείας. Μαζί με τη νηστεία Τετάρτης και Παρασκευής, ανάγει την αρχή της σ’ αυτή την αποστολική εποχή. Αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και λήγει το Σάββατο του Λαζάρου.
Ακολουθεί η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδος. Λέγεται Μεγάλη η εβδομάδα εκείνη, διότι εορτάζουμε μεγάλη και κοσμοσωτήρια γεγονότα, δηλαδή τα πάθη του Χριστού μας.
Δεύτερη μακρά περίοδος νηστείας μετά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, είναι η νηστεία των Χριστουγέννων. Αρχίζει την 15η Νοεμβρίου και λήγει την 24η Δεκεμβρίου.
Μια ακόμη μακρά περίοδος νηστείας, είναι και η λεγομένη “των Αγίων Αποστόλων”. Ονομάζεται έτσι διότι προηγείται των δύο αποστολικών εορτών: της εορτής των αγίων πρωτοκορυφαίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, 29 Ιουνίου και της Συνάξεως των δώδεκα Αποστόλων, 30 Ιουνίου. Η χρονική διάρκεια αυτής της νηστείας, εξαρτάται από την κινητή εορτή του Πάσχα. Αρχίζει τη Δευτέρα, μετά την εορτή των αγίων Πάντων και λήγει σταθερά την 28η Ιουνίου.
Η νηστεία του Δεκαπενταυγούστου, προς τιμήν της κοιμήσεως της Παναγίας μας. Αρχίζει την 1η Αυγούστου και λήγει την 14η Αυγούστου.
Εκτός από τις νηστείες πολλών ημερών, έχουμε και ημερήσιες νηστείες μέσα στο έτος. Αυτές είναι:
5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανείων – 14 Σεπτεμβρίου, ύψωση Τιμίου Σταυρού – 29 Αυγούστου, αποτομή της τιμίας κεφαλής του Προδρόμου
Περίοδοι καταλύσεως.
Το Δωδεκαήμερο, δηλαδή το χρονικό διάστημα από την εορτή των Χριστουγέννων έως και των Θεοφανείων, πλην της παραμονής των Θεοφανείων.
Η Διακαινήσιμος εβδομάδα, που αρχίζει την Κυριακή του Πάσχα και λήγει την αμέσως επόμενη Κυριακή του Θωμά.
Η εβδομάδα μετά την εορτή της Πεντηκοστής, μέχρι την Κυριακή της εορτής των αγίων Πάντων.
Οι τρεις πρώτες εβδομάδες του Τριωδίου. Την πρώτη εβδομάδα, που αρχίζει από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου, ημέρα ενάρξεως και του Τριωδίου, μέχρι την Κυριακή της Τυρινής, καταλύουμε εις πάντα, όλες τις ημέρες της εβδομάδος. Τη δεύτερη εβδομάδα, από την Κυριακή του Ασώτου μέχρι των Απόκρεω, γίνεται κατάλυση εις πάντα όλες τις ημέρες, εκτός από την Τετάρτη και την Παρασκευή. Η Τρίτη εβδομάδα, αρχίζει από τη Δευτέρα μετά την Κυριακή των Απόκρεω και λήγει την Κυριακή της Τυροφάγου. Κατά την εβδομάδα αυτή απαγορεύεται η κρεοφαγία (το κρέας σταματήσαμε την Κυριακή των Απόκρεω) και επιτρέπεται όλες τις ημέρες να καταλύουμε ψάρια, τυρί και αυγά.
