Το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ (Α’, 5-10) και η Αποκάλυψη του Ιωάννη (Δ’, 6-8), περιγράφουν τέσσερα ζώα – σύμβολα που δοξάζουν τον Θεό.
Ιεζεκιήλ
1,5 και εν τώ μέσω ως ομοίωμα τεσσάρων ζώων, και αύτη η όρασις αυτών· ομοίωμα ανθρώπου επ᾿ αυτοίς,
1,6 και τέσσαρα πρόσωπα τώ ενί, και τέσσαρες πτέρυγες τώ ενί.
1,7 και τα σκέλη αυτών ορθά, και πτερωτοί οι πόδες αυτών, και σπινθήρες ως εξαστράπτων χαλκός, και ελαφραί αι πτέρυγες αυτών.
1,8 και χείρ ανθρώπου υποκάτωθεν των πτερύγων αυτών επί τα τέσσαρα μέρη αυτών· και τα πρόσωπα αυτών των τεσσάρων
1,9 ουκ επεστρέφοντο εν τώ βαδίζειν αυτά, έκαστον απέναντι του προσώπου αυτών επορεύοντο.
1,10 και ομοίωσις των προσώπων αυτών· πρόσωπον ανθρώπου και πρόσωπον λέοντος εκ δεξιών τοις τέσσαρσι και πρόσωπον μόσχου εξ αριστερών τοις τέσσαρσι και πρόσωπον αετού τοις τέσσαρσι.
Αποκάλυψη
4.6 και ενώπιον του θρόνου ως θάλασσα υαλίνη , ομοία κρυστάλω· και εν μέσω του θρόνου και κύκλω του θρόνου τέσσαρα ζώα γέμοντα οφθαλμών έμπροσθεν και όπισθεν·
4.7 και το ζώον το πρώτον όμοιον λέοντι, και το δεύτερον ζώον όμοιον μόσχω και το τρίτον ζώον έχον το πρόσωπον ως ανθρώπου, και το τέταρτον ζώον όμοιον αετώ πετομένω·
4.8 και τα τέσσαρα ζώα, εν καθ᾿ εν αυτών έχον ανά πτέρυγας έξ, κυκλόθεν και έσωθεν γέμουσιν οφθαλμών, και ανάπαυσιν ουκ έχουσιν ημέρας και νυκτός λέγοντες· άγιος, άγιος, άγιος Κύριος ο Θεός ο παντοκράτωρ, ο ην και ο ών και ο ερχόμενος.
Όταν στην αγιογραφία βλέπουμε να κρατούν Ευαγγέλιο ένας άνθρωπος, ένας μόσχος, ένας λέων ή ένας αετός, αυτά τα ζώα αποτελούν σύμβολα των Ευαγγελιστών. Ενώ όταν βλέπουμε κάποια ζώα, για παράδειγμα έναν μόσχο, χωρίς να κρατούν Ευαγγέλιο, τότε είναι αποκαλυπτικά όντα.
Στις περισσότερες αγιογραφικές παραστάσεις, τα τέσσερα ζώα πλαισιώνουν τη θεία παρουσία, διαταγμένα ανά δύο γύρω από τον θρόνο του Θεού ή του Αρνίου της Σιών.
Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος απεικονίζεται συχνά ως Άνθρωπος που κρατάει Ευαγγέλιο, επειδή ο Ευαγγελιστής Ματθαίος ξεκινάει με τη γενεαλογία του Ιησού Χριστού και μας παρουσιάζει την ανθρώπινη πλευρά του Θεανθρώπου.
Ο Ευαγγελιστής Μάρκος απεικονίζεται συχνά ως Λέων (Λιοντάρι) που κρατάει Ευαγγέλιο, επειδή ο Ευαγγελιστής Μάρκος ξεκινάει με τον Άγιο Ιωάννη του Προδρόμου στην έρημο. Ο Άγιος Ιωάννης, κηρύττοντας με δύναμη και παρρησία, παρομοιάζεται με λέοντα που βρυχάται. Επιπλέον το Λιοντάρι είναι σύμβολο Δύναμης και Βασιλικής Εξουσίας.
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς απεικονίζεται συχνά ως Μόσχος (Μοσχάρι) που κρατάει Ευαγγέλιο, επειδή ο Ευαγγελιστής Λουκάς συνδέει την Παλαιά Διαθήκη σύμφωνα με την οποία γίνονταν θυσίες ζώων με την Καινή Διαθήκη. Ο Μόσχος ήταν ζώο θυσίας και σύμβολο Ιεροσύνης.
Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης απεικονίζεται συχνά ως Αετός που κρατάει Ευαγγέλιο, επειδή ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ασχολείται με υψηλά θεολογικά νοήματα και υπερβαίνει τα γήινα, όπως ο Αετός πετάει ψηλά.
Ο πατέρας Αθανάσιος Μυτιληναίος σημειώνει στην Επίτομη Ερμηνεία της Αποκάλυψης:
Το πρώτο ζώο είναι το λιοντάρι, και δείχνει το βασιλικόν μεγαλείον.
Το δεύτερον, είναι το βόδι, και δείχνει την δύναμη.
Το τρίτο, είναι με ανθρώπινο πρόσωπο και δείχνει την ανθρώπινη ευφυΐα.
Και το τέταρτον, είναι ο αετός και δείχνει το οξυδερκές και ευπετές.
Τα τέσσερα ζώα-σύμβολα απεικονίζουν και τις ιδιότητες του Ιησού Χριστού.
Θεία Ευχαριστία
Η σύνδεση του συμβολισμού των Ευαγγελιστών με τα τέσσερα ζώα και η σχέση τους με την εικονογράφηση της Θείας Ευχαριστίας βασίζεται στην ερμηνεία των οραμάτων του προφήτη Ιεζεκιήλ και του Ευαγγελιστή Ιωάννη από τους Πατέρες της Εκκλησίας.
Ο Πατριάρχης Γερμανός, στο λειτουργικό υπόμνημά του, ερμηνεύει τα τέσσερα ζώα του οράματος του Ιεζεκιήλ, όχι μόνο ως σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών, αλλά και ως αναπαράσταση των τεσσάρων βασικών ιδιοτήτων του σαρκωθέντος Χριστού.
Αυτή η ερμηνεία συνδέεται άμεσα με τη Θεία Λειτουργία, όπου οι τέσσερις μετοχές που ακούγονται πριν από τον επινίκιο ύμνο αναφέρονται στα τέσσερα ζώα, τονίζοντας τόσο την ενότητα του Ευαγγελίου όσο και τις ιδιότητες του Χριστού.
Τα οράματα αυτά, με τα τέσσερα ζώα (άνθρωπος, λέων, μόσχος, αετός) να δοξολογούν τον Θεό, συνδέθηκαν με την Ευχαριστιακή Προσευχή και τον επινίκιο ύμνο της Θείας Λειτουργίας.
Τόν επινίκιον ύμνον άδοντα, βοώντα, κεκραγότα, και λέγοντα:
Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ο ουρανός και η γη της δόξης σου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις· ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις.
Ο επινίκιος ύμνος είναι ένας από τους αρχαιότερους χριστιανικούς ύμνους και αποτελείται από δύο επιμέρους ύμνους.
Ο πρώτος προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη όπως τον άκουσε ο Προφήτης Ησαΐας μπαίνοντας στο Ναό: “Άγιος, άγιος, άγιος, Κύριος Σαββαώθ, πλήρης πάσα η γη της δόξης αυτού”
Ο δεύτερος ύμνος είναι όπως τον έψαλαν οι Εβραίοι στον Ιησού Χριστό όταν μπήκε στα Ιεροσόλυμα την Κυριακή των Βαΐων: “Ωσανά ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου”
Σε αγιογραφίες σε ναούς στην Καππαδοκία, δίπλα στις συμβολικές απεικόνίσεις των Ευαγγελιστών υπάρχουν οι λέξεις “άδοντα” στον Αετό, “βοώντα” στον Μόσχο, “κεκραγότα” στον Λέοντα, “και λέγοντα” στον Άνθρωπο. Υπογραμμίζεται έτσι η σχέση τους με το λόγο του Θεού και την δοξολογία Του που τελείται κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας.