Τι είναι ο πύρινος ποταμός, που αναφέρεται στο Ευαγγέλιο της Κρίσεως την Κυριακή της Απόκρεω;
Ο ποταμός της φωτιάς, π. Δημητρίου Μπόκου
Το γεγονός της τελικής κρίσεως αναγγέλλεται από πολύ παλιά.
Αιχμάλωτος στη Βαβυλώνα ο προφήτης Δανιήλ, βλέπει σε αποκαλυπτικό όραμα να στήνονται θρόνοι, όπου κάθησε ο “Παλαιός των ημερών”, ο προαιώνιος δηλ. Θεός, ντυμένος με ένδυμα λευκό σαν χιόνι, ενώ οι τρίχες της κεφαλής του ήταν σαν καθαρό λευκό μαλλί. Ο θρόνος του και οι τροχοί του θρόνου του ήταν πυρ που εξέπεμπε φλόγες. Από τον θρόνο του εκπορευόταν και κυλούσε ένας πύρινος ποταμός. Χιλιάδες και μυριάδες αγγέλων τον υπηρετούσαν και στέκονταν γύρω του. Και τότε στήθηκε κριτήριο και τα βιβλία ανοίχτηκαν (Δαν. 7, 9-10).
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται πλήρως από τον Κύριό μας, όταν λέγει, ότι όλες οι φυλές της γης θα δουν τον Υιό του Ανθρώπου να έρχεται “επί των νεφελών του ουρανού μετά δυνάμεως και δόξης πολλής” και να κάθεται “επί θρόνου δόξης αυτού”, για να κρίνει “πάντα τα έθνη” (Ματθ. 24, 30· 25, 31-32). Η Εκκλησία το φέρνει στη μνήμη μας κατά την Κυριακή της Απόκρεω. Οι υπέροχοι ύμνοι της περιγράφουν τα πρωτόγνωρα αισθήματα που θα μας συγκλονίζουν, όταν θα “τίθενται θρόνοι και ανοίγονται βίβλοι και πράξεις ελέγχονται και τα κρυπτά δημοσιεύονται”. Όταν θα πηγάζει “ποταμός πύρινος προ του βήματος” του Κριτού, που θα κατακλύσει τους πάντες, καλούς και κακούς, με την πλημμύρα της φωτιάς του.
Τι είναι ακριβώς αυτός ο πύρινος ποταμός;
Νομίζουν μερικοί πως ο πύρινος ποταμός είναι η φωτιά της κόλασης, με την οποία θα τιμωρήσει ο Θεός τους ασεβείς. Όμως ο Θεός δεν εκδικείται, δεν μισεί, δεν τιμωρεί κανέναν. Ο Θεός αγαπάει μόνο (Α΄ Ιω. 4, 16). Και ο πύρινος ποταμός είναι ακριβώς αυτή η απέραντη αγάπη του Θεού, με την οποία θα αγκαλιάσει αδιακρίτως τους πάντες. Παράδεισος και κόλαση θα είναι αυτό που θα ζει ο καθένας μας μέσα σ’ αυτόν τον ποταμό της άπειρης αγάπης του Θεού. Θα είναι ο τρόπος με τον οποίο προσωπικά ο καθένας μας θα δεχτεί την αγάπη του Θεού.
Το πώς δεχόμαστε όμως την αγάπη του Θεού, είναι καθαρά δικό μας θέμα. Εξαρτάται μόνο από τη δική μας ελευθερία, από την προσωπική μας ελεύθερη βούληση. Η στάση μας απέναντι στον Θεό, το αν θα είμαστε φίλοι η εχθροί του, είναι κάτι που το αποφασίζουμε εμείς, γι’ αυτό και θα είναι αιώνιο. Ο Θεός, σεβόμενος απόλυτα την επιλογή μας, δεν μπορεί να το αλλάξει. Δεν μπορεί να καταργήσει την ελευθερία μας. Παράδεισος και κόλαση εξαρτώνται μόνο από μας. Δεν είναι θέμα του Θεού. Και τα κάνει αιώνια η δική μας οριστική και αμετάκλητη επιλογή. Αλλιώς, αν ήταν τιμωρία του Θεού η αιώνια κόλαση, θα φανέρωνε ένα Θεό απροσμέτρητα κακό, ιδιαίτερα επικίνδυνο απέναντί μας.
Όμως στη Δευτέρα Παρουσία ο Θεός δεν θα τιμωρήσει, αλλά θα διαπεράσει τα πάντα με το φως της αγάπης του, που σαν ποταμός φωτιάς θα εκπορεύεται από τον θρόνο του. Τα βιβλία θα ανοιχτούν. Τα πάντα δηλ. στο φως και στη φωτιά αυτή θα γίνουν διάφανα. Οι καρδιές μας θα δείξουν καθαρά το περιεχόμενό τους. Τι θα κρύβουν μέσα τους; Αγάπη η μίσος; Αν στην καρδιά μας υπάρχει αγάπη, η επαφή μας με το θεϊκό ποτάμι της αγάπης θα είναι χαρά, παράδεισος. Αν στην καρδιά μας βασιλεύει το μίσος, τη στιγμή που η αγάπη του Θεού θα μας αγκαλιάσει τρυφερά μέσα στον πύρινο ποταμό, θα νοιώσουμε αφόρητη δυστυχία και κόλαση.
Η φωτιά κάνει λαμπερό το χρυσάφι, αλλά κατακαίει τα φρύγανα και τα ξύλα (Α΄ Κορ. 3, 12-15). Εμείς τι θα νοιώθουμε μέσα στη φωτιά της θείας αγάπης; Θα αστράφτουμε σαν χρυσάφι, η θα καιγόμαστε;
(ΛΥΧΝΙΑ ΝΙΚΟΠΟΛΕΩΣ, αρ. φ. 367, Φεβρ. 2014)
Πύρινος Ποταμός (Κόλαση, Παράδεισος και Δευτέρα Παρουσία). Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης
Ο Πύρινος Ποταμός με Μια Ματιά
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης εξηγεί ότι ο ποταμός της φωτιάς αναφέρεται στην εσχατολογία, δηλαδή την καταστροφή του κόσμου και την τελική κρίση. Δεν πρόκειται για κυριολεκτικό ποταμό, αλλά για μια μεταφορική περιγραφή της έντασης και της καταστροφικής δύναμης του πυρός που θα χρησιμοποιήσει ο Θεός για να κάψει τον κόσμο και να τιμωρήσει τους ασεβείς.
Ο Απόστολος Πέτρος, αναφέρει ότι ο ουρανός και η γη είναι "θησαυρισμένοι με πυρ", προορισμένο για την τιμωρία των ασεβών.
Η φύση και η ενέργεια του πυρός που βρίσκεται στον ουρανό και στη γη θα συγκεντρωθεί σε ένα σημείο, σχηματίζοντας αυτόν τον "ποταμό".
Η εικόνα του ποταμού της φωτιάς ενισχύεται από αναφορές στους προφήτες Δανιήλ και Δαυίδ.
Ο Δανιήλ είδε σε όραμα "ποταμό πυρός" να ρέει μπροστά από τον θρόνο του Θεού.
Ο Δαυίδ προφήτευσε ότι "πυρ ενώπιον αυτού προπορεύσεται".
Ο ήχος της καταστροφής θα είναι τρομακτικός, σαν βροντή, προκαλώντας φόβο στους δαίμονες και τους ασεβείς.
Ο ποταμός της φωτιάς συμβολίζει την θεϊκή κρίση και την καθαίρεση του κόσμου από την αμαρτία. Δεν πρόκειται για εκδίκηση, αλλά για ανακαίνιση:
Οι ουρανοί και τα στοιχεία θα "αλλοιωθούν προς το καλύτερο" και θα ανακαινιστούν.
Οι αμαρτωλοί θα τιμωρηθούν, αλλά οι αμαρτίες τους θα κατακαούν και θα χαθούν.
Ο κόσμος θα γίνει "καινούργιος και άφθαρτος".
Το Πυρ και η Ημέρα της Κρίσεως
…Ο ουρανός λοιπόν λέει και η γη, είναι αποταμιευμένα και γεμάτα με φωτιά, με τον παντοδύναμο λόγο του Θεού, και φυλάνε αυτή τη φωτιά για να κατακάψουν τους ασεβείς ανθρώπους κατά την ημέρα της κρίσεως.
Με τα λόγια δε αυτά αναιρεί ο Απόστολος της κακοδοξίες και φλυαρίες των ανωτέρω αιρετικών που πρόκειται να λένε, ότι η παρουσία του Χριστού δεν θα γίνει, ούτε ο Κόσμος αυτός πρόκειται να φθαρεί.
Και σαν να λέει έτσι, ότι καθώς παλιά από τα νερά που είχε ο ουρανός και η γη, έγινε ο παγκόσμιος κατακλυσμός, και καταποντίστηκε ο Kόσμος, έτσι και στην δευτέρα παρουσία του Κυρίου, όταν θα ολοκληρωθεί το καθορισμένο από τον Θεό χρονικό διάστημα του παρόντος αιώνος, πρόκειται ο Θεός να κατακάψει όλο τον Κόσμο, και να κολάσει (τιμωρήσει) τους ασεβείς και παράνομους ανθρώπους, με το πυρ και τη φωτιά εκείνη που ο ουρανός περιέχει στον εαυτό του, και ο αιθέρας. Διότι κατά τον Σεβηριανό [Γαβάλων] όλα είναι πυρ, και η αστραπή, και οι αστέρες, και ο ήλιος, και η σελήνη (Λόγος α΄ εις την εξαήμερον). Επομένως ο αιθέρας, γι’ αυτό λέγεται αιθέρας γιατί αίθει δηλαδή καίει, από τις θερμές και εκπυρωτικές ενέργειες των φωστήρων και των άστρων.
Αιώνια Κόλαση
Ο Θεός πρόκειται να κολάσει τους ασεβείς με το πυρ που περιέχει η γη μέσα στους βαθύτατους κόλπους της, από τους οποίους αναβλύζουν τα θερμά νερά, στην Μαγνησία και τη Λήμνο, και σε διάφορους άλλους τόπους, και από αυτούς εκτινάσσονται φλόγες και τέφρα στα βουνά της Αίτνας στη Σικελία, και στα βουνά της νήσου Λιπαρής, της Σαντορίνης, και πολλών άλλων τόπων.
Λέγοντας δε ο Κορυφαίος Απόστολος Πέτρος ότι o ουρανός και η γη, είναι αποταμιευμένα με φωτιά, φανέρωσε καθαρά, ότι κάθε καυστική ενέργεια του πυρός, είναι φυλαγμένη για τη κόλαση των ασεβών και πονηρών ανθρώπων. Αν και προηγουμένως αυτή ετοιμάστηκε για την κόλαση του διαβόλου, και των υπηρετών του δαιμόνων, καθώς ο Κύριος αποφάσισε λέγοντας προς στους αμαρτωλούς “πορεύεσθε απ᾿ εμού οι κατηραμένοι εις το πύρ το αιώνιον το ητοιμασμένον τώ διαβόλω και τοις αγγέλοις αυτού” (Ματθ. κε΄ 41).
Γι’ αυτό και ο θείος Γρηγόριος ο Διάλογος στόμα του Άδη ονομάζει τα ρηθέντα βουνά της Αίτνας, οπού ξερνούν αενάως φωτιά, για να δείξει, ότι η φωτιά η φυλαγμένη μέσα στους κόλπους της γης, είναι ετοιμασμένη για να κατακαίει και να κολάζει αιωνίως του αμαρτωλούς και αμαρτωλούς στον Άδη.
‘Έτσι και ο Ησαΐας βεβαιώνοντας το είπε “εξελεύσονται και όψονται τα κώλα των ανθρώπων των παραβεβηκότων εν εμοί· ο γάρ σκώληξ αυτών ου τελευτήσει, και το πύρ αυτών ου σβεσθήσεται, και έσονται εις όρασιν πάση σαρκί’‘ (Ησ. ξς’ 24).
Το ίδιο βεβαιώνουν και οι δύο θεηγόροι προφήτες, ο Δαβίδ, λέω, και ο Δανιήλ. Ο μεν προφήτης Δαβίδ λέγοντας “ο Θεός εμφανώς ήξει… πύρ ενώπιον αυτού καυθήσεται, και κύκλω αυτού καταιγίς σφόδρα” (Ψαλμ. μθ΄3). Και πάλι “πύρ ενώπιον αυτού προπορεύσεται, και φλογιεί κύκλω τους εχθρούς αυτού” (Ψαλμ. Ϟς΄ 3). Ο δε Δανιήλ “Και ποταμός πυρός είλκεν έμπροσθεν αυτού”. (Δαν. ζ΄ 9).
Οι Πατέρες και η Ημέρα της Κρίσεως
Γιατί όμως δια πυρός πρόκειται να γίνει η συντέλεια του Κόσμου;
Πρώτον, κατά τον ιερό Μητροφάνη, για να δοκιμάσει το πυρ, ποιο είναι το έργο του καθενός, όπως λέει ο Παύλος “εκάστου το έργον φανερόν γενήσεται· η γάρ ημέρα δηλώσει· ότι εν πυρί αποκαλύπτεται· και εκάστου το έργον οποίόν εστι το πύρ δοκιμάσει”. (α΄ Κορ. γ΄ 13).
Δεύτερον, κατά τον Θεοφύλακτο [Βουλγαρίας] και τον Οικουμένιο [Τρίκκης], διότι δύο είναι τα σπουδαιότερα και πιο συνεκτικά από τα άλλα στοιχεία, το πυρ και το ύδωρ (διότι από αυτά και τα άλλα δύο γεννιούνται. Και από την μεν αναθυμίαση του πυρός γεννιέται ο αέρας, από δε τη σύγκριση και τη σύμπηξη του ύδατος, γίνεται η γη, όπως λένε οι φυσικοί). Γι’ αυτό, το μεν ύδωρ μεταχειρίστηκε ο Θεός, σαν όργανο, και με αυτό έκανε τον κατακλυσμό του Νώε, το δε πυρ πρόκειται να μεταχειριστεί σαν όργανο στην συντέλεια του αιώνος, και με αυτό πρόκειται να κάνει τον πύρινο κατακλυσμό (1) και να κατακάψει τον Κόσμο (2).
Και τρίτον, γιατί το πυρ με το να είναι το πιο λεπτό και δραστικό από όλα τα στοιχεία, γι’ αυτό πρόκειται να το μεταχειρισθεί ο θεός σαν όργανο, ώστε με αυτό, καθότι μεν δραστικότατο, για να διαλύσει όλα τα χοντρά σώματα που βρίσκονται στον κόσμο, και να λιώσει όλη τη φθορά και παχύτητα του Κόσμου, και να τον κάνει λεπτό λαμπρό και καινούριο, όπως και οι χρυσοχόοι και οι χαλκουργοί, συνηθίζουν να λιώνουν με το πυρ, το χρυσάφι και το ασήμι, και τον χαλκό και τον σίδηρο και τα λοιπά μέταλλα, και έτσι τα κάνουν λεπτότερα, λαμπρότερα και καινούρια.
Καθότι δε λεπτότατο, για να βασανίζει με αυτό τον διάβολο, και τους δαίμονες τους αγγέλους του, και όλους τους ακολούθους τους ασεβείς και αμαρτωλούς. Γιατί είναι κατάλληλο αυτό το λεπτότατο πυρ να βασανίζει τους λεπτοσώματους δαίμονες (3),
επειδή και οι δαίμονες, και οι Άγγελοι και οι (ανθρώπινες) ψυχές δεν είναι τελείως ασώματοι και τελείως άυλοι. Γιατί μόνο ο Θεός είναι τελείως άυλος και ασώματος. Γιατί εάν ήταν τελείως ασώματοι και άυλοι, αναγκαστικά θα έπρεπε να μην περιορίζονται σ’ έναν τόπο και να περιγράφονται, αλλά να είναι απερίγραπτοι και απεριόριστοι, όπως; και ο Θεός που με το να είναι παντελώς άυλος, γι’ αυτό αναγκαστικά είναι απεριόριστος σε κάποιο τόπο και απερίγραπτος. Δεν είναι λέω αυτοί παντελώς άυλοι, αλλά είναι πνεύματα λεπτόσωμα, καθώς αποφαίνεται και η Ζ΄ Αγία και Οικουμενική Σύνοδος στην ε΄ πράξη της, φέρνοντας για μάρτυρες τον Μέγα Βασίλειο και Μέγα Αθανάσιο, και Μεθόδιο (και δες περί αυτού και στα προλεγόμενα της Ζ’ Συνόδου στον δικό μας Κανόνα) (4).
Έτσι και το πυρ εκείνο που πρόκειται να βασανίζει τους λεπτοσώματους δαίμονες, και τους ανθρώπους, αν και πρόκειται να γίνει πολύ λεπτότερο από ότι είναι τώρα, δεν είναι όμως ασώματο και άυλο, ούτε άλλο από το νυν υφιστάμενο, καθώς λένε μερικοί, αλλά αυτό το νυν υπάρχων στοιχείο του πυρός, που δημιουργήθηκε στην αρχή από τον Θεό, αυτό, λέω, το ίδιο στην συντέλεια του Κόσμου, αφού χωρισθεί από κάθε επιμιξία των άλλων στοιχείων, και αφού αποκτήσει λεπτότερη και δραστικότερη ενέργεια, έχει να προοριστεί για την κόλαση του διαβόλου και των οπαδών του, καθώς ο Μητροφάνης Σμύρνης υποστηρίζει. Επειδή, λέει, πιο αξιόπιστο και ακόλουθο είναι, το να μεταποιήσει ο Θεός ένα στοιχείο από αυτά που έχουν δημιουργηθεί από αυτόν, για την κόλαση των δαιμόνων και των αμαρτωλών ανθρώπων, παρά να αναπλάθουμε αυτά που ποτέ δεν υπάρχουν καθόλου, και να λέμε ότι ο Θεός πρόκειται να δημιουργήσει ένα άυλο και ασώματο πυρ για να κατακαίει τους δαίμονες και τους αμαρτωλούς (5).
Μ’ αυτά λοιπόν τα λόγια ανατρέπει ο Κορυφαίος Απόστολος Πέτρος την κακόδοξη γνώμη των ανωτέρω αιρετικών. όπου πρόκειται να λένε, ότι δεν θα γίνει δευτέρα παρουσία του Χριστού. Επειδή φανερώνοντας ότι όλος αυτός ο κόσμος πρόκειται να κατακαεί, και οι ασεβείς πρόκειται να βασανίζονται από το πυρ, φανερώνει σ’ αυτό και ότι πρόκειται αναγκαστικά να έρθει και ο Κριτής των πάντων. Γιατί αν δεν είναι παρών ο Κριτής, κανείς δεν ανακρίνεται ή κατακρίνεται.
(1) Αυτούς τους δύο κατακλυσμούς προγνωρίζοντας ο Αδάμ, είπε ότι πρόκειται να αφανισθεί ο κόσμος από νερό και από πυρ. Έτσι αυτή την προφητεία του Αδάμ, ενθυμούμενοι οι απόγονοι του Σηθ, οι οποίοι και ανακάλυψαν τις επιστήμες, κατασκεύασαν δύο μεγάλες κολώνες, την μεν μία, από πηλό, την δε άλλη, από πέτρα. Και πάνω σ’ αυτές έγραψαν τα απόκρυφα εκείνα της φύσης που έως τότε είχαν βρει, αφού σκέφτηκαν, ότι αν γίνει κατακλυσμός από νερό, θα διαλυθεί μεν η πήλινη κολώνα, αλλά θα σωθεί η πέτρινη. Αν όμως γίνει κατακλυσμός από πυρ, πρόκειται να συντριβεί η πέτρινη κολώνα, αλλά να γίνει πιο στερεά όμως η πήλινη, και στη συνέχεια να διασωθεί. έτσι ώστε οι μεταγενέστεροι άνθρωποι να μάθουν τις επιστήμες που είχαν βρει οι προγενέστεροι, και να μην χαθεί η ωφέλιμη γνώση τους. Αυτά γράφει ο Φλάβιος Ιώσηπος στο περί αρχαιολογίας [Ιουδαϊκή αρχαιολογία] βιβλίο α΄ κεφάλαιο γ΄, ο οποίος και λέει ότι οι δύο αυτές κολώνες βρίσκονται στην Συρία.
(2) Έτσι λέει και ο Αριστοτέλης περί των δύο αυτών στοιχείων ότι, “μιμούνται δε τα άφθαρτα και αυτά που βρίσκονται σε μεταβολή, όπως η γη και το πυρ, διότι και αυτά πάντα ενεργούν, διότι έχουν την κίνηση από τον εαυτό τους και μέσα τους” (Μετά τα φυσικά, Βιβλίο Θ΄ κεφ. 8, 28-30).
(3) Γι’ αυτό και οι νεότεροι φυσικοί ορίζοντας το πυρ λένε ότι είναι σώμα ρευστό, λεπτότατο, αποτελούμενο απο σκληρότατα μέρη, ανακατεμένο σε όλα τα σώματα, και τα κινεί στην δική του κίνηση (στον β΄ τόμο της Φυσικής του [Νικηφόρου] Θεοτόκη, σελ. 141). Είναι τόσο δε σκληρά και δραστικά τα μερίδια του πυρός, αφού όχι μόνο τα απαλά και εύθραυστα σώματα διαλύει, αλλά και τα πλέον σκληρά και τραχειά και άθραυστα διαιρεί, και χωρίζει τα μέρη τους το ένα από τ΄ άλλο. Επίσης τα μέρη του πυρός είναι τόσο απλούστατα που μοιάζουν να είναι άτομα και αδιαίρετα (αυτόθι).
(4) Λέει δε και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ότι μόνον ο Θεός είναι κατ΄ ουσίαν και φύση ασώματος. Οι δε Άγγελοι, και οι δαίμονες και οι ψυχές κατά χάριν και συγκρινόμενα με την παχυλότητα της ύλης, λέγονται (ασώματοι). “᾿Επί θεού μέν ούν φύσει (το ασώματον), επί δε αγγέλων και δαιμόνων και ψυχών χάριτι, και ως προς την της ύλης παχύτητα λέγεται”. (Έκδοση ακριβής ορθοδόξου πίστεως, βιβλίο β΄ , κεφάλαιο κς΄, Περί ανθρώπου, Με πόσους τρόπους (νοείται) το ασώματο. Και πάλι ‘‘᾿Ασώματος δε λέγεται (ο άγγελος) και άυλος, όσον προς ημάς· πάν γάρ συγκρινόμενον προς θεόν τον μόνον ασύγκριτον, παχύ τε και υλικόν ευρίσκεται, μόνον γάρ όντως άυλον το θείόν εστι και ασώματον”. (βιβλίο β΄, κεφάλαιο ιζ΄).
(5) Προβάλλει δε ο ιερός Μητροφάνης μιαν απορία στα λόγια του Αποστόλου Πέτρου και λέει, γιατί ο Κορυφαίος (=Πέτρος), αφού είπε παραπάνω πώς ο ουρανός συνέστη από το νερό, ομοίως και η γη πώς συνέστη δια του ύδατος, τώρα λέει εδώ, ότι ο ουρανός και η γη είναι θησαυρισμένοι με πυρ και φωτιά: Λύνοντας λοιπόν την απορία λέει, ότι για δύο λόγους το είπε αυτό ο κορυφαίος. Πρώτον, για να δείξει του Θεού το παντοδύναμο πρόσταγμα, το οποίο συνέχει παραδόξως την φύση από τα άκρως ενάντια, το πυρ και το ύδωρ. Διότι εκείνα που συντέθηκαν με παράδοξο τρόπο από τα ενάντια (στοιχεία), και δεν δέχονται καμμία βλάβη μέχρι την ορισμένη από τον δημιουργό συντέλεια και διάλυση, αυτά δεν έχουν καμμία φυσική ακολουθία της ίδιας τους της σύστασης και της ύπαρξης, αλλά με τον παράδοξο αυτό τρόπο που συντέθηκαν από τα φύσει ενάντια, κηρύττουν την δύναμη της ακατάληπτης σοφίας του Θεού, και της θεοπρεπούς αγαθότητας και δύναμης, από την οποία παραδόξως δημιουργήθηκαν, και μέσω αυτής μόνον διασώζονται και διαφυλάσσονται. Και δεύτερον, για να δείξει το ευκολοδιάλυτο της κτίσης και εύκολο στη φθορά. Επειδή η σύνθεση των εναντίων στοιχείων και ποιοτήτων, αυτή κατά τον φυσικό τρόπο είναι αρχή μάχης, η δε μάχη, είναι αρχή διάστασης, η δε διάσταση, αρχή διαλύσης, καθώς λέει ο θεολόγος Γρηγόριος (περί θεολογίας λόγος β΄), ώστε τα ενάντια που έγιναν αρχή της σύνθεσης και της γέννησης των σωμάτων, αυτά τα ίδια ως εκ θαύματος! γίνονται αρχή της φθοράς και της διάλυσης τους.
εν η οι ουρανοί οιζηδόν παρελεύσονται (Β΄ Πετρ. γ΄ 10).
Παραπάνω έδειξε μεν ο Κορυφαίος (=Πέτρος) την δευτέρα παρουσία του Χριστού άδηλη και αιφνίδια, εδώ την δείχνει όμως φοβερή, για τα φοβερά που πρόκειται να γίνουν σ’ αυτήν. Γιατί, λέει, τότε με τεράστιο θόρυβο, δηλαδή με έναν βροντώδη και τρομακτικό ήχο, που είναι ο ίδιος με αυτόν από σώματα που κατακαίγονται από σφοδρότατο πυρ, και που βροντάνε από μακριά, πρόκειται να μεταποιηθούν οι ουρανοί και να μεταστοιχειωθούν προς το καλύτερο. Επειδή τότε η φύση και ενέργεια του πυρός, όση βρίσκεται αποταμιευμένη στον ουρανό, και στον αιθέρα του ουρανού, και όση βρίσκεται μέσα στους κόλπους της γης, πρόκειται να συγκεντρωθεί όλη σ’ ένα τόπο, με το παντοκρατορικό και παντοδύναμο θέλημα του Θεού. Από αυτή τη συγκέντρωση πρόκειται να δημιουργηθεί ο πολυθρύλητος εκείνος ποταμός, για τον οποίο είπε ο Δανιήλ “Και ποταμός πυρός είλκεν έμπροσθεν αυτού” (Δαν. ζ΄ 9), και ο προφήτης Δαβίδ “πύρ ενώπιον αυτού προπορεύσεται, και φλογιεί κύκλω τους εχθρούς αυτού” (Ψαλμ. Ϟς΄ 3).
Από εκείνον τον πύρινο ποταμό, πρόκειται να καεί όλη η κτίση. Με ήχο σφοδρότατο και εξάκουστο (=που ακούγεται από μακριά) θα μεταποιηθούν οι ουρανοί, για να προκαλέσουν θάμβος και φόβο εκπληκτικό στους δαίμονες, και στους ασεβείς, και ακολούθως, για να τους κάνει να τρομάξουν και να φρίξουν με την παρουσία του Κυρίου.
Αυτή την μεταποίηση των ουρανών, και την αλλοίωση προς το καλύτερο, με προφητικό χάρισμα προβλέποντας ο προφητάνακτας Δαβίδ έλεγε, “Και σύ κατ᾿ αρχάς, Κύριε, την γην εθεμελίωσας, και έργα των χειρών σου εισιν οι ουρανοί· αυτοί απολούνται, σύ δε διαμένεις, και πάντες ως ιμάτιον παλαιωθήσονται, και ωσεί περιβόλαιον ελίξεις αυτούς και αλλαγήσονται” (Ψαλμ. ρα΄ 26-27).
Ομοίως δε και ο πλέον μεγαλόφωνος Ησαΐας καθαρά προφητεύει για την μεταβολή του ουρανού, και των άστρων στον ουρανό λέγοντας, “καί τακήσονται πάσαι αι δυνάμεις των ουρανών, και ελιγήσεται ο ουρανός ως βιβλίον, και πάντα τα άστρα πεσείται ως φύλλα εξ αμπέλου και ως πίπτει φύλλα από συκής” (Ησ. λδ΄4).
Πως δε και με ποιο τρόπο πρόκειται να τυλιχτεί ο ουρανός σαν βιβλίο; Στις ερωταποκρίσεις τις επιγραφόμενες στον Άγιο Ιουστίνο γράφεται ο τρόπος: ότι δηλαδή καθώς η μεμβράνη, το βιβλίο το γραμμένο πάνω σε δέρματα, βαλθεί στη φωτιά, τυλίγεται και μαζεύεται. Έτσι και ο ουρανός που απλώθηκε από τον Θεό σαν δέρρις, δηλαδή δέρμα, αφού ξεραθεί το ύδωρ που είναι υπεράνω των ουρανών, από το πυρ που είναι αποταμιευμένο στον ουρανό και τον αιθέρα, πρόκειται κι αυτός να τυλιχτεί σαν βιβλίο, αφού θα μένει άδεια από κάθε υγρασία του υπερουρανίου ύδατος.
Για την μεταβολή του ουρανού και όσων βρίσκονται στον ουρανό προείπε ο Κύριος, ‘‘Ευθέως δε μετά την θλίψιν των ημερών εκείνων ο ήλιος σκοτισθήσεται και η σελήνη ου δώσει το φέγγος αυτής, και οι αστέρες πεσούνται από του ουρανού, και αι δυνάμεις των ουρανών σαλευθήσονται” (Ματθ. κδ΄ 29).
Μεταφέρει δε και ο θείος Κύριλλος Αλεξανδρείας τον παραπάνω λόγο του Ησαΐα, ερμηνεύοντας το παρόν ρητό του Κορυφαίου και λέει, [γιατί όπως είπε ο μαθητής του σωτήρα για την έσχατη ημέρα, ότι σ’ αυτήν οι ουρανοί θα εξαφανιστούν με πάταγο, τα στοιχεία δε θα διαλυθούν από τη φωτιά, και η γη και όσα έργα υπάρχουν σ’ αυτή θα κατακαούν όλα. Καινούργιους δε ουρανούς, και καινούργια γη περιμένουμε με ελπίδα σύμφωνα με τις υποσχέσεις του. Το θα τυλιχθεί λοιπόν ο ουρανός, και θα πέσουν τα άστρα, μπορεί να υποδηλώνει τον ανακαινισμό του σύμπαντος αυτού]. “῾Ως γάρ ο του Σωτήρος είρηκε μαθητής περί της εσχάτης ημέρας· “῞Οτι εν αυτή μέν οι ουρανοί ῥοιζηδόν παρελεύσονται, [στοιχεία δε καυσούμενα λυθήσεται, γη και τα εν αυτή έργα κατακαήσεται πάντα. Καινούς δε ουρανούς, και καινήν γην κατά επαγγέλματα αυτού προσδοκώμεν].Ουκούν το ειλιχθήσεσθαι τον ουρανόν, πεσείσθαι δε και τα άστρα, τον τούδε του παντός ανακαινισμόν υπεμφαίνειεν άν” (Bιβλίο γ΄, τόμος γ΄, εις τον Ησαΐα).
στοιχεία δε καυσούμενα λυθήσονται, και γη και τα εν αυτή έργα κατακαήσεται. (Β΄ Πετρ. γ΄ 10).
Στη συνέχεια λέει ο Κορυφαίος, ότι από το κάψιμο του ουρανού και τα στοιχεία πρόκειται να καούν από εκείνο τον πύρινο ποταμό, τον οποίο έχει να δημιουργήσει η αποταμιευμένη φύση και ενέργεια του πυρός που βρίσκεται σ’ όλο τον Κόσμο. Δηλαδή [θα καούν] το στοιχείο του ύδατος, το στοιχείο του αέρα, το στοιχείο της γης και τον έργων πάνω στη γη, ακόμα κι αυτό το στοιχείο του πυρός.
Γιατί λέει ο Μέγας Γρηγόριος Θεσσαλονίκης, ότι εκείνο το πυρ τότε, τόσο λεπτότατη και δραστικότατη δύναμη και ενέργεια πρόκειται να αποκτήσει, ώστε πρόκειται να χρησιμοποιήσει σαν τροφή του το διακονικό αυτό στοιχείο του πυρός [του τωρινού], όπως το πυρ αυτό χρησιμοποιεί σαν τροφή του τα ξύλα, και τα λοιπά χοντρά σώματα. Έτσι το πυρ αυτό συγκρινόμενο με τη λεπτότητα του πυρός εκείνου, έχει τόση χοντρότητα και παχυλότητα, όση έχουν τα χοντρά ξύλα προς αυτό.
Ώστε με λίγα λόγια, το παν, όλος αυτός ο υλικός κόσμος, και όλος ο μέγας και δυσκολοφάνταστος όγκος του παντός, πρόκειται να γίνει ένας πυρακτωμένος φούρνος, και μια κάμινος, όχι εφταπλάσια καιόμενη και με σαρανταεννέα πήχεις ύψος φλόγας (όπως η Βαβυλώνια εκείνη), αλλά χιλιαπλάσια και δεκάκις χιλιαπλάσια καιόμενη, και έχοντας υψωμένες τις φλόγες από την γη μέχρι τον ουρανό, μέσα στην οποία [κάμινο] πρόκειται να κατακαίγονται, ουρανοί, στοιχεία, φυτά, άλογα ζώα, και αμαρτωλοί άνθρωποι.
Πλην όμως, άλλα μεν δηλαδή οι ουρανοί και τα στοιχεία, με αυτή την καύση πρόκειται να αλλοιωθούν προς το καλύτερο και να ανακαινισθούν. Οι δε άθλιοι (δυστυχείς) αμαρτωλοί, δεν πρόκειται να ανακαινισθούν, αλλά οι μεν αμαρτίες τους πρόκειται να κατακαούν και και να πάνε στην ανυπαρξία και την απώλεια, καθώς είναι γραμμένο “ζητηθήσεται η αμαρτία αυτού, και ου μη ευρεθή” (Ψαλμ. θ’ 36). Και πάλι “καί οδός ασεβών απολείται” (Ψαλμ. α’ 6), αυτοί δε πρόκειται να διαμένουν αιώνια μέσα στο πυρ κολαζόμενοι, όπως το φανερώνει ο Απόστολος λέγοντας “εί τινος το έργον κατακαήσεται, ζημιωθήσεται, αυτός δε σωθήσεται, ούτως δε ως διά πυρός” (Α’ Κορ. γ’ 15). Δηλαδή ο αμαρτωλός σώος και ολόκληρος διαμένει μέσα στο πυρ, και δεν εξαφανίζεται, πλην όμως για να κολάζεται αιώνια, όπως ερμηνεύει το ρητό ο Χρυσόστομος, ο Θεοφύλακτος, και ο Φώτιος (1).
Προσθέτει δε ο Θεοφύλακτος, ότι όχι μόνο οι Χριστιανοί πιστεύουν πως πρόκειται να γίνει η φθορά του παντός από φωτιά, αλλά και αυτοί οι σοφοί των Ελλήνων.
Επειδή δε μερικοί απορούν, γιατί δημιούργησε ο Θεός τον Κόσμο, αφού στο μέλλον επρόκειτο να τον καταστρέψει; Η γιατί δεν έκανε ο Θεός τον Κόσμο άφθαρτο εξ αρχής; Σε αυτά αποκρίνεται ο Θεοφύλακτος μαζί με τον Οικουμένιο, ότι ο Θεός δεν δημιούργησε τον Κόσμο για να τον καταστρέψει, αλλά για να παραμένει άφθαρτος. Επειδή όμως ο άνθρωπος παρέβη την εντολή του Θεού και αμάρτησε, και έπεσε στη φθορά και στον θάνατο, γι’ αυτό και όλος ο αισθητός Κόσμος που δημιουργήθηκε για τον άνθρωπο, παραδόθηκε και αυτός στη φθορά, όπως λέει ο Παύλος “τή γάρ ματαιότητι (δηλαδή στη φθορά κατά την ερμηνεία του Χρυσοστόμου και του Θεοφύλακτου) η κτίσις υπετάγη” (Ρωμ. η’ 20), παραδόθηκε στη φθορά, με σκοπό, όταν ανακαινισθεί ο άνθρωπος, να ανακαινισθεί και η κτίση μαζί, η οποία έγινε φθαρτή εξαιτίας του ανθρώπου.
Επειδή στον καιρό του κατακλυσμού έπεσαν οι άνθρωποι σε πολλές αμαρτίες, και μάλιστα στις σαρκικές ηδονές, και η γη φθάρηκε από τις αμαρτίες των ανθρώπων, γι’ αυτό ο Θεός έπνιξε τους αμαρτωλούς ανθρώπους, και καθάρισε την κτίση δια του ύδατος. Και έκανε σαν έναν ανακαινισμό και άλλη νέα αρχή του κόσμου, με τους οκτώ διασωθέντες ανθρώπους μέσα στην κιβωτό, και με τα ζώα που φυλάχτηκαν σ’ αυτήν.
Επειδή όμως πάλι οι άνθρωποι έπεσαν και θα πέσουν σε χειρότερα κακά από τα πρώτα, και όλος ο Κόσμος φθάρθηκε, και πρόκειται να φθαρεί από τις αμαρτίες, γι’ αυτό ο Δημιουργός του Κόσμου πρόκειται με φωτιά να κάψει τους αμαρτωλούς ανθρώπους, και να καθαρίσει τον Κόσμο από τη φθορά της αμαρτίας, και έτσι να τον κάνει καινούργιο και άφθαρτο.
Ότι δε η γη πρόκειται να φθαρεί, και οι άνθρωποι, πρόλαβε ο Ησαΐας και το ανάγγειλε λέγοντας, “άρατε εις τον ουρανόν τους οφθαλμούς υμών και εμβλέψατέ εις την γην κάτω, ότι ο ουρανός ως καπνός εστερεώθη, η δε γη ως ιμάτιον παλαιωθήσεται, οι δε κατοικούντες την γην ώσπερ ταύτα αποθανούνται” (Ησ. να’ 6). Αυτό δε το ρητό του Ησαΐα ερμηνεύοντας ο φωστήρας Κύριλλος Αλεξανδρείας λέει, [Θα παλαιωθεί λοιπόν η γη, λέει, και οι κάτοικοι της θα πεθάνουν, όπως αυτά. Θάνατο όμως των στοιχείων έξυπνα ονομάζει την μεταβολή προς το καλύτερο]. “Παλαιωθήσεται τοίνυν η γή, φησί, τούτ’ έστιν, αφανισθήσεται, και οι κατοικούντες αυτήν αποθανούνται, ώσπερ ταύτα. Θάνατον δε των στοιχείων ευφυώς ονομάζει την εις τα αμείνω μεταβολήν”, ακολούθως αναφέρει το ρητό αυτό του Κορυφαίου, και έπειτα λέει, [Η ανακαίνιση λοιπόν της κτίσεως, σαν την ανάσταση κατά κάποιον τρόπο από τους νεκρούς, θα γίνει λέει, όπως στα ανθρώπινα σώματα]. “Ουκούν τον της κτίσεως ανακαινισμόν οίον εκ νεκρών ανάστασιν, καθάπερ επί σωμάτων των ανθρωπίνων έσεσθαί φησι”. (Βιβλίο Δ’, Λόγος ε’ εις τον Ησαΐαν).
Ας σημειωθεί όμως, ότι είναι λογικό και ακόλουθο, πρώτα να ανακαινισθούν οι άνθρωποι, και να αφθαρτιστούν με την ανάσταση, και έπειτα να ανακαινισθούν και να αφθαρτιστούν όλα τα στοιχεία και η κτίση. Γιατί όπως πρώτα εφθάρη ο άνθρωπος, και έπειτα εφθάρη και η κτίση για τον άνθρωπο, έτσι πρέπει και πάλι πρώτα να αφθαρτιστεί ο άνθρωπος, και έπειτα για τον άνθρωπο να αφθαρτιστεί η κτίση.
Και αυτό φαίνεται να το βεβαιώνει και ο Παύλος με εκείνα τα λόγια που λέει, “ότι και αυτή η κτίσις ελευθερωθήσεται από της δουλείας της φθοράς εις την ελευθερίαν (δηλαδή για την ελευθερία) της δόξης των τέκνων του Θεού” (Ρωμ. η’ 21). Αποδεικνύεται δε αυτό, και από εκείνο το άλλο που λέει πάλι ο Παύλος προς τους Θεσσαλονικείς, δηλαδή ότι στον καιρό της αναστάσεως θα είναι ακόμα ζωντανοί άνθρωποι, οι οποίοι εν ριπή [οφθαλμού] πρόκειται να αλλάξουν και να αφθαρτιστούν. Διότι δεν ήταν δυνατόν να μένουν άνθρωποι ζωντανοί, εάν πρωτύτερα η κτίση ανακαινιζόταν με εκείνη την δραστικότατη και καυστικότατη ενέργεια του πυρός, θα καταφθείρονταν και θα διαλύονταν από αυτήν.
Συμφωνούν με τη γνώμη αυτή και τα λόγια του θείου Χρυσοστόμου, “ότε τοίνυν μέλλει ο άνθρωπος ανακαινίζεσθαι, γίνεται ο ουρανός καινός, ουκ αφανιζόμενος, αλλ’ ανακαινιζόμενος τη καινή κτίσει. Ήλιος καινός, Σελήνη κενή, άστρα καινά, προσθήκην λαμβάνοντα και αύξησιν, όσην λαμβάνει προσθήκην ο άνθρωπος, λαμβάνει και τα στοιχεία’‘. (Λόγος εις την ενανθρώπησιν του Κυρίου, τόμος ε’) (2).
(1) Ας σημειωθεί ότι το πυρ εκείνο που έχει επιλεγεί σαν κλήρος για την κόλαση των δαιμόνων, των ασεβών και αμαρτωλών, δεν θα είναι φωτεινό, αλλά σκοτεινό και αφεγγές, για να μην προκαλεί παρηγοριά στους κολαζόμενους με το φως του.
Καθώς λέει ο Μέγας Βασίλειος, αυτός ερμηνεύοντας το “φωνή Κυρίου διακόπτοντος φλόγα πυρός” του κη’ [7] ψαλμού, λέει, [Η φωνή του Κυρίου διακόπτει τη φυσική συνέχεια και ενότητα της φωτιάς. Αν και στην αντίληψη των ανθρώπων φαίνεται να είναι ατεμάχιστο και αδιαίρετο το πυρ, αλλά όμως με το πρόσταγμα του Κυρίου, και [δια]κόπτεται και διαχωρίζεται. Νομίζω δε, ότι το πυρ που είναι ετοιμασμένο για την κόλαση (=τιμωρία) του διαβόλου και των αγγέλων του, διακόπτεται με την φωνή του Κυρίου, ώστε, επειδή υπάρχουν δυό δυνάμεις στη φωτιά, η καυστική και η φωτιστική, η μεν δριμεία και τιμωρητική (δύναμη) του πυρός να απομείνει στους άξιους να καούν, η δε φωτιστική και λαμπρή του (δύναμη) να δοθεί ως κλήρος για την χαρά εκείνων που θα ευφραίνονται. Φωνή λοιπόν Κυρίου που διακόπτει και διαμερίζει την φλόγα του πυρός, ώστε να είναι αλαμπές (=σκοτεινό) μεν το πυρ της κόλασης, απομένοντας να μην καίει το φως της ανάπαυσης]. ‘‘η φωνή του Κυρίου και το συνεχές τη φύσει και ηνωμένον του πυρός διακόπτει. Καίτοι άτμητον και αδιαίρετον επινοίαις ανθρωπίναις το πύρ είναι δοκεί, αλλ’ όμως προστάγματι Κυρίου διακόπτεται και διίσταται. Οίμαι δέ, ότι το πύρ το ητοιμασμένον εις κόλασιν τώ διαβόλω και τοις αγγέλοις αυτού διακόπτεται τη φωνή του Κυρίου· ίνα, επειδή δύο εισίν εν τώ πυρί δυνάμεις, η τε καυστική και η φωτιστική, το μέν δριμύ και κολαστικόν του πυρός τοις αξίοις της καύσεως προσαπομείνη, το δε φωτιστικόν αυτού και λαμπρόν τη φαιδρότητι των ευφραινομένων αποκληρωθή. Φωνή ούν Κυρίου διακόπτοντος φλόγα πυρός και μερίζοντος, ως αλαμπές μέν είναι το πύρ της κολάσεως, άκαυστον δε το φως της αναπαύσεως απομείναι”. [Εις τον κη’ Ψαλμόν].
Και πάλι ο ίδιος λέει, [Γι’ αυτό και όταν θα γίνει η ανταπόδοση των πράξεων μας, όπως μας διδάσκει ένας απόρρητος λόγος, θα χωριστεί στα δύο η φύση του πυρός, και το μεν φως θα είναι για να το απολαμβάνουν οι δίκαιοι, (μαζί με το υπερφυσικό φως του Θεού), η δε οδυνηρή καύση θα δοθεί στους κολασμένους]. “Όθεν και εν ταις των βεβιωμένων ημίν ανταποδόσεσι λόγος τις ημάς εν απορρήτω παιδεύει, διαιρεθήσεσθαι του πυρός την φύσιν, και το μέν φως, εις απόλαυσιν τοις δικαίοις (μετά και του υπερφυσικού φωτός του Θεού), το δε της καύσεως οδυνηρόν, τοις κολαζομένοις αποταχθήσεσθαι” (Ομιλιά ς’ εις την Εξαήμερον).
Συμφωνεί με τη γνώμη του μεγάλου Βασιλείου και ο μέγας Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγοντας, [Μη λοιπόν επειδή άκουσες για πυρ, νομίσεις ότι εκείνο μοιάζει με το εδώ. Γιατί αυτό εδώ, ότι αγγίζει, το κατακαίει και μετά σταματάει. Εκείνο όμως όσους αρπάξει μια φορά, καίει συνεχώς και ποτέ δεν σταματάει. Γι’ αυτό και λέγεται άσβεστο… Διότι όπως το πυρ εκείνο δεν είναι δεν είναι αφανιστικό ούτε είναι φωτιστικό, αλλιώς δεν θα ήταν σκότος]. “Μηδε γάρ, επειδή πύρ ήκουσας, τοιούτον είναι νομίσης το πύρ· τούτο μέν γάρ, όπερ αν λάβη, κατέκαυσε και έληξεν· εκείνο δε τους άπαξ κατασχεθέντας καίει διαπαντός και ουδέποτε παύεται. Διά τοι τούτο και άσβεστον είρηται·…ώσπερ γάρ ουκ έστιν αναλωτικόν εκείνο το πύρ, ούτως ουδέ φωτιστικόν· ουδέ γάρ αν σκότος ήν.” (Λόγος β’ εις Θεόδωρον εκπεσόντα).
Και πάλι λέει, [Αφού είναι φωτιά, πώς κατακαίει πάντοτε; Βλέπεις ότι είναι χειρότερη από αυτή; Γιατί εκείνη δεν σβήνει, γι’ αυτό λέγεται άσβεστη. Ας κατανοήσουμε λοιπόν πόσο μεγάλο κακό είναι, το να κατακαίγεται κανείς αδιάκοπα, να βρίσκεται στο σκοτάδι, να βγάζει μύριες σπαραχτικές κραυγές , να τρίζει (τα δόντια, και κανείς να μην εισακούεται καθόλου)]. “Ει πύρ εστι, πώς αεί κατακαίει; ῾Οράς ότι χαλεπώτερον τούτου τυγχάνει; ου γάρ σβέννυται· διά γάρ τούτο άσβεστον λέγεται. ᾿Εννοήσωμεν τοίνυν όσον εστί κακόν κατακαίεσθαι διαπαντός, και εν σκότω είναι, και μυρία οιμώζειν, και βρύχειν [τούς οδόντας, και μηδέ ακούεσθαι]”. (Λόγος α’ εις την προς Εβραίους).
(2) Και αλλού λέει ο ίδιος, “ώσπερ γαρ γενομένου φθαρτού (του ανθρώπου δηλαδή) γέγονε φθαρτή και αύτη (η κτίσις), ούτως αφθάρτου καταντήσαντος, και αυτή ακολουθήσει, και έψεται πάλιν” (Ομιλία ιδ’ εις την προς Ρωμαίους).
ΝΕΑ ΚΛΙΜΑΞ. Εις τον όγδοον αναβαθμόν του πλαγίου α΄ ήχου.
Επί οίκον Δαυΐδ, τα φοβερά τελεσιουργείται· πύρ γάρ εκεί φλέγον, άπαντα αισχρόν νούν.
Τόσο δε λεπτεπίλεπτο και δραστικότατο θα γίνει εκείνο το πυρ, ώστε πρόκειται να βασανίζει τους ασωμάτους δαίμονας, και τις ψυχές και τον νου και τα αφθαρτισμένα σώματα των ανθρώπων. Το λεπτομερές λοιπόν εκείνο πυρ στην κρίση, θα καίει κάθε νου, δηλαδή κάθε άνθρωπο, που έχει μολυσμένο τον νου από λογισμούς αισχρούς εμπαθείς και σαρκικούς, και το σώμα από τα ακάθαρτα έργα της σάρκας. Διότι αφού το πυρ εκείνο πρόκειται να κάψει τον τόσο λεπτό νου, πολύ περισσότερο έχει να κάψει το υλικό σώμα.
Γιατί η αισχρότητα και ο μολυσμός του νου και του σώματος, αυτά θα είναι προσάνναμα και ύλη του πυρός εκείνου. Αυτά δε είναι τα ξύλα και ο χόρτος και η καλάμη (ήτοι η καλαμιά, οπού μένει μετά το καλοκαίρι) περί των οποίων λέει ο Παύλος, “ει δε τις εποικοδομεί επί τον θεμέλιον τούτον χρυσόν, άργυρον, λίθους τιμίους, ξύλα, χόρτον, καλάμην, εκάστου το έργον φανερόν γενήσεται· η γάρ ημέρα δηλώσει· ότι εν πυρί αποκαλύπτεται· και εκάστου το έργον οποίόν εστι το πύρ δοκιμάσει”. (α΄. Κορ. 12,13).