Η τιμωρία ως τρόπος σωφρονισμού και επανόρθωσης-επανένταξης στις κοινωνίες των ανθρώπων
Η τιμωρία είναι ένας τρόπος σωφρονισμού, όπως υποστηρίζουν πολλοί όταν επιβάλλεται κατάλληλα. Εν πολλοίς, ισχύει αυτό και σήμερα αν και οι σημερινές κοινωνικές συνθήκες επιβάλλουν, κατά τη γνώμη μου, σαν προσφορότερο τρόπο σωφρονισμού, τη συγγνώμη και τον παραδειγματισμό.
Σε παλιότερες εποχές είχε διαμορφωθεί η αντίληψη ότι η τιμωρία, ως τρόπος σωφρονισμού, επιβάλλεται με σκοπό να εξοντώσει αυτόν που διέπραξε κάποιο παράπτωμα. Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι αρμόδιοι πίστευαν ότι απάλλασσαν οριστικά το κοινωνικό σώμα από στοιχεία που κατά καιρούς το αναστάτωναν. Όμως, καθώς η κοινωνία εξελισσόταν, η άποψη αυτή αναθεωρήθηκε και υποστηρίχθηκε ότι σκοπός της τιμωρίας δεν πρέπει να είναι η εξολόθρευση, αλλά ο παραδειγματισμός. Κατ’ αυτό τον τρόπο η τιμωρία λειτουργεί αποδοτικά γιατί αποτρέπει τα άτομα από αξιόποινες πράξεις και έτσι διατηρεί την κοινωνική τάξη και ισορροπία. Οπωσδήποτε αυτή η τελευταία είναι μια αντίληψη που οι ρίζες της, ξεκινώντας απ’ την εποχή του Διαφωτισμού φτάνουν ως τη δικιά μας εποχή. Μάλιστα και σήμερα η αντίληψη ότι η τιμωρία είναι ένας τρόπος σωφρονισμού, όταν επιβάλλεται κατάλληλα, έχει αρκετούς υποστηριχτές. Ιδιαίτερα όμως υποστηρίζεται από κείνους που θέλουν με πάθος να διατηρούν τις παραδοσιακές συνήθειες που βέβαια δεν προσιδιάζουν στην εποχή μας. Αν και δεν μπορεί κανείς να τους καταλογίσει στενότητα πνεύματος, γιατί η άποψη που υποστηρίζουν είναι κατ’ αρχήν σεβαστή και ακόμη γιατί έχει κάποια περιθώρια για εφαρμογή.
Όμως, οι σημερινές κοινωνικές συνθήκες έχουν διαφοροποιηθεί κατά πολύ απ’ τις συνθήκες που επικρατούσαν πριν σαράντα και πενήντα χρόνια. Η σημερινή κοινωνική διαστρωμάτωση, επειδή έχει σπάσει κάθε φραγμό προκατάληψης και στείρου συντηρητισμού, διεκδικεί ένα πρωτοπόρο τρόπο σωφρονισμού που να τον χαρακτηρίζει εσωτερική ανοχή και ελευθερία. Προβάλλει σαν προσφορότερο τρόπο σωφρονισμού όχι την τιμωρία, μα τη συγγνώμη και τον παραδειγματισμό. Άλλωστε η συγγνώμη και ο παραδειγματισμός εναρμονίζεται και με την εδραίωση του πολιτειακού σχήματος της δημοκρατίας, που παρατηρείται στα σύγχρονα πολιτισμένα κράτη. Γιατί ο παραδειγματισμός και η συγγνώμη στοχεύουν βέβαια στην καλυτέρευση και βελτίωση της ανθρώπινης φύσης, όμως με τρόπο τελείως διαφορετικό από εκείνο της τιμωρίας. Κι αυτό γιατί ο παραδειγματισμός και η συγγνώμη δεν έχουν μέσα τους το στοιχείο της επιβολής και του εξαναγκασμού αλλά η θεραπευτική επίδρασή τους πάνω στο δράστη και στον κοινωνικό του περίγυρο, έγκειται στην εσωτερική ελευθερία, αξιοπρέπεια και στον εσωτερικό σεβασμό που διακρίνει το κάθε άτομο. Γι’ αυτό, και για να καρποφορήσει ο παραδειγματισμός και η συγγνώμη, απαιτείται πρώτα απ’ όλα υψηλή συναίσθηση ευθύνης και καθήκοντος απ’ όλα τα μέλη του κοινωνικού συνόλου. Η πνευματική καλλιέργεια και η ηθική κατάρτιση με την ευρύτερη έννοια, αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για να μπορέσουν οι παραπάνω τρόποι σωφρονισμού να λειτουργήσουν σωστά και αποδοτικά. Είναι όμως πραγματικότητα οι προϋποθέσεις αυτές στη σημερινή κοινωνία ή απλώς πρόκειται για χίμαιρα και για τίποτε άλλο;
Πρώτος ο Ζαν-Ζακ Ρουσσό, απ’ το 18ο ακόμη αιώνα, την εποχή του διαφωτισμού, θεμελίωσε φιλοσοφικά και ψυχολογικά την συγγνώμη και τον παραδειγματισμό ως τα πιο ανθρώπινα και προηγμένα μέσα σωφρονισμού. Τόνισε ότι πρώτα η ίδια η φύση υποδεικνύει το σεβασμό για την αξιοπρέπεια και την ελευθερία του ανθρώπου και επομένως είναι εντελώς βάναυσο να εξαναγκάζεται ο άνθρωπος να εφαρμόζει τις επιταγές της κοινωνίας. Όμως και ο ίδιος ο Ρουσσώ προϋπέθετε τη συνειδητοποίηση από μέρους του κάθε ανθρώπου της πηγής και των ορίων της ελευθερίας του, καθώς και την απαλλαγή του από συνήθειες που τον φθείρουν και τον αλλοτριώνουν ψυχικά. Ο απόηχος του κηρύγματός του φτάνει θριαμβευτικός ως τη δικιά μας εποχή, αν όχι αυτούσιος, κάπως παραλλαγμένος. Πάντως στην ουσία εκθειάζει τα ίδια περίπου πράγματα: έλλειψη ηθικής αυστηρότητας για τη βελτίωση του ανθρώπου και απόλυτο σεβασμό στην ελευθερία του και στη δυνατότητα επιλογής που έχει. Δύο αντιλήψεις που προσεγγίζουν το τέλειο, το ιδεατό, που προσδιορίζουν μια κοινωνική συμβίωση γεμάτη γαλήνη και δικαιοσύνη. Θα μπορούσαν, ίσως, αυτές οι θεωρήσεις να εφαρμοστούν και στη δική μας κοινωνία, αρκεί όλοι οι άνθρωποι να είχαν χαράξει αμετάκλητα στην πορεία τους την υψηλή έννοια της δικαιοσύνης που απορρέει απ’ την ίδια την ψυχική της υπόσταση. Δυστυχώς όμως κάτι τέτοιο δε συμβαίνει ούτε σήμερα, όπως δε συνέβαινε ούτε και στο παρελθόν. Πολύ περισσότερο βέβαια σήμερα, που η εποχή μας έχει χαρακτηριστεί από πολλούς η πιο αλλόκοτη και η πιο ταραγμένη απ’ όλες τις προηγούμενες. Χαρακτηρίζεται όμως συνάμα και κοσμογονική εξαιτίας των ριζικών αλλαγών και της πρωτόγνωρης τροπής που έλαβε η ζωή του ανθρώπου. Τώρα όλα αυτά προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο; Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει και τα δύο, γιατί πράγματι ισχύουν. Κι αυτό δεν είναι αντιφατικό, γιατί κάθε εποχή έχει να παρουσιάσει βήματα προς τα μπρος μα και βήματα προς τα πίσω, δηλαδή πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ο τρόπος με τον οποίο θα μπορούσαν να εξαλειφθούν τα μειονεκτήματα της δικιάς μας εποχής ποικίλλει: σ’ ορισμένες περιστάσεις είναι η τιμωρία, σ’ άλλες ο παραδειγματισμός και η συγγνώμη. Έτσι και ο τρόπος σωφρονισμού των ανθρώπων εξαρτάται άμεσα απ’ τη φύση της αιτίας της αξιόποινης πράξης.
Επομένως θα ήταν πολύ τολμηρό, ακόμη και σήμερα να απολυτοποιήσουμε έναν απ’ τους δύο τρόπους σωφρονισμού γιατί δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμη εκείνες οι προϋποθέσεις που θα υποδείκνυαν ως προσφορότερο τρόπο σωφρονισμού τον παραδειγματισμό και τη συγγνώμη. Άρα ένας συνδυασμός και των δυο θα ήταν αναγκαίος, αν όχι επαρκής, για να περιορίσει τις αξιόποινες πράξεις και τις αδικίες που γίνονται σήμερα και να καλυτερέψει όσο είναι δυνατόν την ανθρώπινη φύση. Και τελικά θα μπορούσε αυτός ο συνδυασμός να μας μεταφέρει κάποιο μήνυμα αισιοδοξίας, χάρη στην κατανόηση και στην επιείκεια του ανθρώπου για τον άνθρωπο, το μήνυμα της δυνατότητας της εξέλιξης στην ανθρώπινη κοινωνία προς το καλύτερο.
Αμαλία Κ. Ηλιάδη
Φιλόλογος-ιστορικός
Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων