Αρχικά, πνευματική καλλιέργεια σημαίνει μόρφωση, δηλαδή συγχρονισμένη καλλιέργεια γνωστικού, βουλητικού και συναισθηματικού στοιχείου. Για να χαρακτηρισθεί ένας άνθρωπος πνευματικά καλλιεργημένος δεν αρκεί μόνο η διανοητική ανάπτυξη ή οι ξερές γνώσεις αλλά πρέπει αυτές οι γνώσεις που κατέχει να είναι μετουσιωμένες σε αξίες που θα τον κατευθύνουν στην ψυχική καλλιέργεια και στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του.
Στη ζωή μας αντιμετωπίζουμε καθημερινά δυσκολίες: οικονομικές, επαγγελματικές, οικογενειακές, δυσκολίες προσαρμογής στην κοινωνία και στις απαιτήσεις της. Πάντως είναι κοινή συνείδηση ότι οι περισσότερες δυσκολίες οφείλονται σε άγνοια και απορρέουν απ’ την αμάθεια, το φόβο, τη δειλία ή την έλλειψη χειραφέτησης που χαρακτηρίζει ορισμένα άτομα.
Όμως ο καλλιεργημένος άνθρωπος αντιμετωπίζει ευκολότερα τις δυσκολίες. Γιατί διαθέτει ώριμη σκέψη και κρίση. Έχει την ικανότητα να συγκρίνει, να ζυγίζει, να ελέγχει και να αξιολογεί το καθετί. Διακρίνει ευχερέστερα το καλό απ’ το κακό, το ωφέλιμο από το επιβλαβές, το δίκαιο από το άδικο, το ορθό από το εσφαλμένο. Αντιμετωπίζει με σύνεση και ρεαλισμό την πραγματικότητα γιατί μέσα από την πείρα και τη βαθιά μελέτη έχει αφομοιώσει και έχει κάνει κτήμα του ορισμένες αλήθειες γενικού κύρους. Μιλάει καλύτερα, διαλέγεται γόνιμα και δημιουργικά και καταφέρνει να πείθει τους άλλους. Επίσης δεν είναι δέσμιος των προλήψεων, των δεισιδαιμονιών και του φόβου που γεννά η άγνοια γιατί την έχει νικήσει ολοκληρωτικά.
Επίσης έχει δυνατότητα επαφής και επικοινωνίας με τους άλλους, με το περιβάλλον του άμεσο και έμμεσο δηλαδή την οικογένειά του και την κοινωνία αντίστοιχα γιατί είναι προσηνής και αγαπητός. Επιπλέον ο ίδιος καταξιώνεται σαν άτομο γιατί δε φέρεται ούτε άγεται αλλά αφού είναι ανεξάρτητος, αυτός οδηγεί την πορεία της ζωής του. Χάρη στην ερευνητικότητα και στο κριτικό πνεύμα που τον διακρίνει πλησιάζει την αλήθεια και τείνει να προσεγγίσει το φως. Έχει ετοιμότητα, αποφασιστικότητα, θέληση κι έτσι είναι σε θέση να ξεπεράσει κάθε δυσκολία που του παρουσιάζεται στη ζωή γιατί αυτά τα τρία τον ωθούν προς τη δράση για την κατάκτησή της. Τελικά διαμορφώνει ολοκληρωμένη προσωπικότητα χωρίς ταμπού, δογματισμούς, εμπάθεια και ακρότητες. Δε στήνει εμπρός του ούτε «κουβανεί» μες στην ψυχή του Κύκλωπες, Λαιστρυγόνες κι έτσι δεν αισθάνεται μοναξιά, πλήξη, ανία και βασανιστική αγωνία γιατί αντιμετωπίζει το θάνατο θαρραλέα, «σαν έτοιμος από καιρό». Νιώθει τον εαυτό του ελεύθερο, αυτόνομο και υποτάσσει τα πάθη του χάρις στην πνευματική του καλλιέργεια. Επίσης έχει φτάσει σε υψηλό σημείο αυτογνωσίας και αυτοκριτικής και για να το πετύχει αυτό διαλεγόταν και συνεχίζει να διαλέγεται με τον εαυτό του επανειλημμένα. Κατ’ αυτό τον τρόπο καταφέρνει ν’ αποβάλλει τα διάφορα κόμπλεξ του και να αποκτήσει κύρος. Έχει μάθει να εκμεταλλεύεται τον πολύτιμο χρόνο του κι έτσι κερδίζει τις μεγάλες ευκαιρίες στη ζωή του.
Βέβαια, η υπερβολική εκλέπτυνση δημιουργεί μαλθακότητα και αβουλία ενώ η πραγματική καλλιέργεια όχι («φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας»). Πάντως ενδέχεται μερικοί να είναι πολύ θεωρητικοί όσον αφορά την πνευματική καλλιέργεια και λίγο πρακτικοί ή δυναμικοί, ιδιότητες που απορρέουν απ’ αυτή. Όμως γενικά ο καλλιεργημένος άνθρωπος προχωρεί στη ζωή με θάρρος, σιγουριά, αυτοπεποίθηση, αποφασιστικότητα και επομένως αποτελεσματικότητα, προϋποθέσεις που τον οδηγούν στην πραγμάτωση του βασικού σκοπού του.
Συμπερασματικά μιλώντας, παράγοντες της πνευματικής καλλιέργειας είναι η οικογένεια κατά κύριο λόγο, μα και το σχολείο και η κοινωνία επηρεάζουν πολύ τη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα. Σ’ αυτό το σημείο όμως πρέπει να διευκρινίσουμε κάτι πολύ σημαντικό, ότι γνώση και μόρφωση δεν είναι το ίδιο πράγμα. Αν και πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι γνώση και μόρφωση είναι έννοιες ταυτόσημες, είναι κοινή και σωστή η παραδοχή ότι μια βασική διαφορά αντιδιαστέλλει τη μια από την άλλη: Η μόρφωση είναι έννοια ευρύτερη ενώ η γνώση ειδική. Γιατί όταν λέμε ότι ένας άνθρωπος είναι μορφωμένος εννοούμε την πνευματική και ηθική καλλιέργεια του ανθρώπου αυτού, ενώ αντίθετα γνώστη ονομάζουμε τον άνθρωπο που γνωρίζει ή που κατέχει κάτι τέλεια. Βέβαια αυτό το κάτι, είναι ένα πράγμα πολύ μερικό και που η έκτασή του περιορίζεται μέσα σε αυστηρά και ορισμένα επιστημονικά ή καλλιτεχνικά πλαίσια. Δηλαδή ο γνώστης είτε γνωρίζει πολύ καλά, κάτι που σχετίζεται με την επιστήμη, είτε γνωρίζει πολύ καλά κάτι που σχετίζεται με την τέχνη, αυτό που γνωρίζει αποτελεί μόνο ένα κλάδο αυτής της επιστήμης ή αυτής της τέχνης. Επομένως η γνώση του δεν ανταποκρίνεται σε κάποια γενική απαίτηση παρά μόνο κινείται μέσα σε καθορισμένα όρια, ενώ αντίθετα η μόρφωση επεκτείνεται σε κάθε πτυχή της δραστηριότητας του ανθρώπου. Άλλωστε ο γραμματισμένος άνθρωπος δεν είναι οπωσδήποτε και μορφωμένος και συμπερασματικά μπορεί ένας πτυχιούχος ανώτατης σχολής να είναι αμόρφωτος και ένας αγράμματος να είναι μορφωμένος γιατί η πνευματική και η ψυχική καλλιέργεια δεν εξαρτάται απόλυτα από την απλή συσσώρευση γνώσεων. Βέβαια δεν μπορούμε ν’ αποκλείσουμε το ενδεχόμενο του ότι η γνώση πολλές φορές οδηγεί στη μόρφωση. Αυτό συνήθως συμβαίνει έμμεσα, γιατί στον εσωτερικό κόσμο του ατόμου που αφομοιώνει τις γνώσεις θα πρέπει να προϋπάρχει το κατάλληλο έδαφος, δηλαδή μια ευαίσθητη συνείδηση και μια δημιουργική δυνατότητα, που θα τον προωθούν να μετασχηματίζει τις γνώσεις σε μορφωτικό υλικό. Σύμφωνα με τα όσα παραδέχεται σήμερα η Παιδαγωγική και η Ψυχολογία σχετικά με το μορφώσιμο των γνώσεων, έχουμε να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα:
α) όταν ο άνθρωπος αποκτά διάφορες γνώσεις, τότε αυτές γεμίζουν το περιεχόμενο της συνειδήσεώς του με παραστάσεις δηλαδή δίνουν σ’ αυτή μια ορισμένη μορφή ή μ’ άλλα λόγια μορφώνουν τον άνθρωπο
β) όταν ο άνθρωπος αποκτά ωφέλιμες γνώσεις και με μέθοδο παιδαγωγική, τότε αυτές αποσκοπούν στην καλλιέργεια και εξέλιξη των ψυχοπνευματικών δυνάμεων και ικανοτήτων του ανθρώπου
γ) οι γνώσεις σύμφωνα μ’ όλους τους Παιδαγωγικούς πρέπει να εκλέγονται με τέτοιον τρόπο ώστε να βελτιώνουν και να ηθικοποιούν το χαρακτήρα του. Δηλαδή με λίγα λόγια, οι γνώσεις πρέπει να στοχεύουν στη σωστή διάπλαση της προσωπικότητας του ανθρώπου.
Συμπληρωματικά, σύμφωνα με εξέχοντες παιδαγωγούς δεν μπορούμε να διανοηθούμε ανθρώπους που αγαπούν την καλαισθησία ή τέλος πάντων καλλιτέχνες, που σημαίνει ανθρώπους με ευαισθησία απέναντι στη συμμετρία και στην αρμονία, να είναι ψυχοπνευματικά ακαλλιέργητοι. Επομένως οι καλές τέχνες σε διαλογική σχέση με την επιστήμη, αποτελούν μέσο που οδηγεί στην μόρφωση. Οπωσδήποτε, πνευματική και ψυχική καλλιέργεια δεν είναι το ίδιο πράγμα. Λέγοντας πνευματική καλλιέργεια εννοούμε την ανάπτυξη και εξέλιξη των πνευματικών ικανοτήτων και λειτουργιών της συνειδήσεως (λογική, διάνοια, κρίση, σκέψη, αντίληψη, μνήμη, φαντασία). Ενώ λέγοντας ψυχική καλλιέργεια εννοούμε κυρίως την ανάπτυξη και εξέλιξη της συναισθηματικής και συγκινησιακής σφαίρας του ανθρώπου.
Ο συνδυασμός αυτών των δύο καλλιεργειών συνθέτει τη μόρφωση και αποτελεί τη χρυσή τομή, το ιδανικό εφόδιο ή καλύτερα ένα από τα ιδανικά προσόντα του ολοκληρωμένου ανθρώπου για να καταφέρει να θριαμβεύσει έναντι των δυσκολιών της ζωής.
Αμαλία Κ. Ηλιάδη
Φιλόλογος-Ιστορικός
Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων