Η Σμύρνη ήταν η πιο εμπορική πόλη της Τουρκίας. Η γεωγραφική της θέση, έκανε την Σμύρνη μέγιστο εμπορικό κόμβο Ανατολής και Δύσης. Τα εμπορεύματα από την ενδοχώρα της Τουρκίας αλλά και από την Μέση Ανατολή, διακινούνταν μέσω του λιμανιού της Σμύρνης στην Ευρώπη. Το εμπόριο, με το οποίο ασχολούνταν κυρίως οι Έλληνες, έφερε οικονομική ευμάρεια και αυτή με τη σειρά της συνετέλεσε στην πολιτιστική ανάπτυξη. Πλήθος από φιλανθρωπικά ιδρύματα, ξακουστές σχολές, νοσοκομεία και ορφανοτροφεία έκαναν την Σμύρνη να ξεχωρίζει από τις άλλες πόλεις. Η πλειονότητα των κατοίκων της Σμύρνης ήταν Έλληνες. Όλοι όμως οι κάτοικοι της Σμύρνης μιλούσαν και Ελληνικά.
Το 1919 τα Ελληνικά στρατεύματα απελευθέρωσαν την Σμύρνη.
Οι Τούρκοι την έλεγαν Γκιαούρ Ιζμίρ, δηλαδή Σμύρνη των απίστων ή άπιστη Σμύρνη. Η Σμύρνη ήταν μία πόλη σύμβολο. Ένα σύμβολο που οι Τούρκοι πίστευαν πως έπρεπε να ισοπεδωθεί και να ποδοπατηθεί. Η Σμύρνη καταστράφηκε βάση προμελετημένου σχεδίου. Ο Αμερικανικής καταγωγής George Horton, ο μόνος πρόξενος που προσπάθησε να βοηθήσει τους Έλληνες, γράφει ότι οι Τούρκοι του Κεμάλ έκαψαν τη Σμύρνη για να διώξουν για πάντα τους Χριστιανούς από τη Μικρά Ασία και να μη μπορούν ποτέ να επιστρέψουν.
Το καλοκαίρι του 1922, με τις αποτυχημένες για τον Ελληνικό Στρατό μάχες στην πορεία προς την Άγκυρα ξεκινά η Μικρασιατική Καταστροφή. Το ηθικό του στρατού έχει καταρρακωθεί, οι στρατιώτες έχουν κουραστεί, οι Σύμμαχοι ενισχύουν με πολεμοφόδια και οπλισμό τους Τούρκους του Μουσταφά Κεμάλ και η Ελληνική κυβέρνηση αντικαθιστά τους εμπειροπόλεμους ηγέτες του στρατεύματος με άπειρους.
Ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης στις 19/8/1922 έδωσε μυστική εντολή οι δημόσιοι υπάλληλοι να είναι έτοιμοι για αναχώρηση με τα αρχεία τους και ταυτόχρονα έδωσε εντολή να μην αφήνουν τους κατοίκους να φύγουν και να τους ενθαρρύνουν να παραμείνουν στη Μικρά Ασία, παρά τα ανησυχητικά νέα από το μέτωπο.
Όλο και περισσότεροι πρόσφυγες και εξαθλιωμένοι στρατιώτες συνέρρεαν στη Σμύρνη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις έστειλαν πλοία να προστατέψουν τους υπηκόους τους, 11 αγγλικά, 5 γαλλικά και 3 αμερικάνικα. Στις 23/8 έφτασαν δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού από τη Θράκη με πλοίο, μα οι περισσότεροι στασίασαν και αρνήθηκαν να κατέβουν από το πλοίο για να πολεμήσουν.
Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος και ο Αρμένης επίσκοπος έστειλαν έκκληση στον Αρχιεπίσκοπο του Canterbury να επέμβει ώστε να σώσει ο Αγγλικός Στρατός τους Χριστιανούς από τα στίφη του Κεμάλ Ατατούρκ.
Στις 25/8 ο Ελληνικός Στρατός και οι Ελληνικές Αρχές είχαν φύγει από τη Σμύρνη και ο Στρατηγός Χατζηανέστης μετέφερε το στρατηγείο σε πλοίο.
Πολίτες και στρατιώτες που είχαν έρθει απ’ το μέτωπο, γέμιζαν τους δρόμους και την προκυμαία προσπαθώντας να εγκαταλείψουν την πόλη με πλοία. Πολλοί στρατιώτες έφευγαν πεζή προς την Ερυθραία.
Στις 19:00 ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης επιβιβάστηκε στο αγγλικό πολεμικό Iron Duke, πήγε και έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του στη Γαλλία. Το ίδιο βράδυ πήγαν τα ελληνικά πολεμικά πλοία, μάζεψαν τον ελληνικό στρατό κι έφυγαν.
Ξημερώνει Σάββατο 27/8/1922 κι η αγωνία κορυφώνεται. Στα λιμάνια Χίο και Μυτιλήνη 50 εμπορικά πλοία ήταν καθηλωμένα – η κυβέρνηση δεν επέτρεπε να πάνε να βοηθήσουν τη Σμύρνη.
Τσέτες ιππείς μπήκαν κατά τις 10:30 στη Σμύρνη κι έκαναν τις πρώτες σφαγές Ελλήνων και Αρμενίων. Τούρκοι πολίτες και Τουρκικός Στρατός ξεκίνησαν τις λεηλασίες. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος διένειμε συσσίτιο το μεσημέρι σε όσους είχαν συγκεντρωθεί στην Αγία Φωτεινή. Ο Νουρεντίν ανέλαβε τη διοίκηση της πόλης.
Σφαγή του Χρυσοστόμου Σμύρνης
Στις 27/8, στις 8 το βράδυ, καλείται δεύτερη φορά ο μητροπολίτης Χρυσόστομος Σμύρνης, να παρουσιαστεί στο Νουρεντίν μαζί με τους δημογέροντες Τσουρουκτσόγλου και Κλιμάνογλου. Αφού συζήτησαν, ο Μητροπολίτης βγήκε απ’ το Διοικητήριο και ο Νουρεντίν φώναξε στον τουρκικό όχλο “αν σας έκανε καλό, κάντε του καλό, αν σας έκανε κακό, κάντε του κακό” και τότε οι εξαγριωμένοι Τούρκοι λιντσάρισαν τον Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο. Ήταν τόσο άγρια τα βασανιστήρια του όχλου που ένας Τουρκοκρητικός, που κάποτε είχε βοηθηθεί από τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο, έβαλε τέρμα στο μαρτύριο του πυροβολώντας τον.
Τις ίδιες μέρες εκατοντάδες ιερείς σφαγιάστηκαν απ’ τους Τούρκους – σχεδόν το σύνολο του ορθοδόξου κλήρου της Μικράς Ασίας. Άλλους τους κάρφωσαν σε δέντρα, άλλους τους στραγγάλισαν, άλλον τον σούβλισαν, άλλον τον έθαψαν ζωντανό κι άλλον τον πετάλωσαν. Και οι Ορθόδοξες Εκκλησίες καταστράφηκαν, έγιναν τζαμιά, στάβλοι ή αποθήκες.
Το βράδυ της 27ης Αυγούστου οι Τσέτες όρμησαν επανειλημμένα και σκότωσαν Έλληνες που είχαν καταφύγει στις εκκλησίες των προαστίων. Οι σφαγές επαναλήφθηκαν το πρωί 28/8.
Όλο κι ενισχύονταν οι Τουρκικές Στρατιωτικές Δυνάμεις και γίνονταν περισσότερες σφαγές Ελλήνων κι Αρμένιων. Γίνονταν συλλήψεις και μετά από λίγο σκότωναν τους συλληφθέντες. Οι Λεβαντίνοι πωλούσαν πιστοποιητικά ξένης προστασίας.
Ως την Τετάρτη 31/8 ολοένα αυξάνονται οι δολοφονίες. Καταστρέφεται η Αρμενική συνοικία, καταληστεύτηκαν οι περιουσίες, δολοφονήθηκαν οι άντρες και βιάστηκαν οι γυναίκες. Από τους 18.000 Αρμένιους της Σμύρνης μόλις 2.000 σώθηκαν ως πρόσφυγες.
Το ξημέρωμα της Τετάρτης πολλοί Χριστιανοί έφυγαν προς το Κορδελιό εξαιτίας φημών για πλοία που θα τους έσωζαν. Στο δρόμο προς το Κορδελιό συνάντησαν Τούρκικο Ιππικό και Τσέτες ιππείς. Βιαιοπραγούσαν στους άντρες, έκλεβαν τα κοσμήματα των γυναικών και βίαζαν τις κοπέλες. Όσοι κατάφεραν να προχωρήσουν στα μισά του δρόμου συνάντησαν τους Χριστιανούς του Κορδελιού, που τους είχαν διώξει ήδη οι Τούρκοι για να μη σωθούν με τα πλοία.
Μια ομάδα νεαρών γυναικών που τις κυνηγούσαν οι Τσέτες, προτίμησαν να πέσουν στα βράχια σαν άλλες γυναίκες του Ζαλόγγου, προκειμένου να μην τις βιάσουν.
Το βράδυ της Τετάρτης η Αρμενική συνοικία είχε πλήρως ισοπεδωθεί και ο Τούρκικος Στρατός έστρεψε την πλήρη προσοχή του στους Έλληνες. Όπως είχαν κάνει στους Αρμένιους, πάλι έσπαγαν τις πόρτες σπιτιών. Τους άντρες τους σκότωναν. Οι νεαρές κοπέλες ήταν ο στόχος των Τούρκων, τις άρπαζαν, τις βίαζαν, τις ατίμαζαν. Οι κοπέλες μεταμφιέζονταν σε γριές για να σώσουν τη τιμή τους.
Περίπου 20.000 είχαν καταφύγει για να σωθούν στο νεκροταφείο. Οι περισσότεροι σφαγιάστηκαν και κάποιοι λίγοι σώθηκαν κρυμμένοι μέσα σε μνήματα,
Η Σμύρνη στις φλόγες
Ο Νουρεντίν ως άλλος Νέρων εκτέλεσε το σχέδιο της πυρπόλησης της Σμύρνης. Τούρκοι στρατιώτες κατεδάφισαν κτίρια δημιουργώντας αντιπυρικές ζώνες. Προστάτευαν έτσι κτίρια των Μεγάλων Δυνάμεων που είχαν συμφωνήσει να τα αφήσουν άθικτα.
Άλλοι Τούρκοι στρατιώτες μετέφεραν δοχεία με πετρέλαιο και βενζίνη και έριχναν εμπρηστικές βόμβες στα κτίρια των Ελλήνων και των Αρμένιων. Η φωτιά ξεκίνησε από την Αρμενική συνοικία 30/8 βράδυ, την Τετάρτη 31/8 (13 Σεπτεμβρίου ν.η.) όλη η Σμύρνη καιγόταν. Όλη η Σμύρνη – εκτός φυσικά από την Τούρκικη συνοικία – ήταν μέσα στις φλόγες. Τούρκοι στρατιώτες ήταν παρατεταγμένοι σε στρατηγικά σημεία της πόλης και σκότωναν όσους Χριστιανούς προσπαθούσαν να γλιτώσουν από τις φλόγες.
Φωτιά στη Σμύρνη πίσω τους και η θάλασσα φυσικό εμπόδιο εμπρός τους. Τα συμμαχικά πλοία αδρανή και οι λυσσασμένοι Τσέτες να κάνουν εφορμήσεις στην προκυμαία και να σφάζουν τον κοσμάκη.
Παρά τις εκατοντάδες μαρτυρίες – όχι Ελλήνων, αλλά ξένων διοικητικών υπαλλήλων και δημοσιογράφων – οι Τούρκοι τόλμησαν να κατηγορήσουν Έλληνες και Αρμένιους για την φωτιά στη Σμύρνη.
3/9/1922 οι Έλληνες θέλουν να φύγουν, σκαρφαλώνουν σε πλοία. Άγγλοι, Γάλλοι και Ιταλοί ασφαλείς πάνω στα πλοία τους πετούσαν με κλωτσιές στη θάλασσα τα θύματα των Τούρκων. Τούρκοι στρατιώτες άρπαξαν γυναίκες από το πλήθος για να τις βιάσουν και να τις σκοτώσουν, έλουζαν άντρες με πετρέλαιο και τους έκαιγαν ζωντανούς.
Εκείνη τη στιγμή, ένα σύννεφο από σκόνη φάνηκε στο βάθος. «Το ιππικό μας! Έρχεται το ιππικό!» αναθάρρησαν οι Έλληνες. Όσο πλησίαζε όμως το σύννεφο, τόσο σκορπούσε ο κόσμος, γιατί οι καβαλάρηδες ήταν τσέτες άγριοι κι αγριεμένοι. Όλοι περίμεναν ν’ ακούσουν τα κανόνια από τα πλοία των συμμάχων που ήταν αραγμένα ανοιχτά στο λιμάνι. Τρεις κανονιές αρκούσαν να διαλύσουνε τους Τούρκους, όμως δεν έπεσε ούτε μισή. Παλαιόθε και ως τώρα, «είπα ξείπα, την παρόλα μου την χέζω» οι σύμμαχοί μας. Έτσι διακόσιοι ογδόντα οχτώ – ούτε καν τρακόσιοι – τσέτες κατέλαβαν τη Σμύρνη, ύψωσαν τουρκική σημαία κι άρχισαν να ρημάζουν την πιο ξένοιαστη, την πιο εύθυμη, την πιο ευωδιαστή πόλη του κόσμου.
Εν τω μεταξύ καράβια ελληνικά να μη φαίνονται στον ορίζοντα, οι δε Αγγλογάλλοι, ενώ βλέπαν ότι είχε αρχίσει η σφαγή, εκείνοι στήσανε τις μπάντες τους στα καταστρώματα να παιανίζουν εμβατήρια!
Πολλοί Έλληνες μες στην απελπισία τους πέφτανε με τα ρούχα στη θάλασσα και προσπαθούσαν κολυμπώντας να φτάσουν στις μουσικές. Όσους τα κατάφερναν τους υποδέχονταν οι σύμμαχοι με τις κλοτσιές και τους ξανάριχναν πίσω.
Από το βιβλίο «Σαν το μετάξι» της Λίας Μεγάλου-Σεφεριάδη.
Ξένοι πολίτες έκαναν διπλωματικές κινήσεις υπό τον Αμερικανό Jennings και επιτράπηκε σε ελληνικά πλοία να παραλάβουν τους πρόσφυγες.
Στις 11/9 15.000 πρόσφυγες στα πλοία, στις 13/9 43.000. Έως τις 18/9 (31/9 ν.η) 250.000 πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα.
Όλοι οι δρόμοι της Σμύρνης γεμάτοι πτώματα Ελλήνων και Αρμένιων. Γεμάτη άψυχα κουφάρια κι η θάλασσα της Σμύρνης από την πόλη και τα τριγύρω χωριά. 55.000 σπίτια καταστράφηκαν, από τα οποία τα 43.000 ήταν Ελληνικά, 10.000 Αρμένικα και 2.000 ξένων υπηκόων. 5.000 καταστήματα παραδόθηκαν στις φλόγες, το σύνολο σχεδόν των ορθόδοξων εκκλησιών, σχολείων και ιδρυμάτων.
Στις 17/9 (30/9 ν.η.) ήταν η τελευταία μέρα που μπορούσαν να φύγουν οι Έλληνες σύμφωνα με το τελεσίγραφο του Νουρεντίν. Εν τούτοις οι Τούρκοι έκαναν ελέγχους στους επιβιβαζόμενους σε πλοία και συλλαμβάνανε πολλούς. Σχημάτιζαν φάλαγγες για να τους εκτοπίσουν μα εκτελούσαν εν ψυχρώ τους περισσότερους. Πολλοί ακόμη πέθαναν από επιδημίες τύφου και εντερίτιδας. Όσοι τυχόν είχαν συλληφθεί και δεν τους είχαν σκοτώσει, οδηγήθηκαν στην ενδοχώρα.
Οι Έλληνες περίμεναν ότι οι Σύμμαχοι δε θα άφηναν να γίνει η Μικρασιατική Καταστροφή. Περίμεναν από τους Συμμάχους να τους βοηθήσουν στον πόλεμο ή έστω να τους σώσουν στο τέλος στην προκυμαία της Σμύρνης. Κάτι τέτοιο όμως δεν έγινε. Η Δύση είχε την ευκαιρία να επανορθώσει για τα “αμαρτήματα” της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Όπως το 1453 δεν ήρθε “συμμαχική” βοήθεια από τους άλλους Χριστιανούς, έτσι και το 1922 οι Σύμμαχοι Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Αμερικάνοι, παρακολουθούσαν από τα πλοία, τραβούσαν φωτογραφίες, αντιμετώπιζαν την Μικρασιατική Καταστροφή και τα θύματά της σαν show.
Δεν άφηναν τους Έλληνες να επιβιβαστούν στα πλοία τους για να σωθούν. Όταν κάποιοι, κολυμπώντας, έφταναν και σκαρφάλωναν στα Συμμαχικά πλοία, τους πετούσαν βραστό νερό, τους έσπαζαν τα δάχτυλα και τους ξαναπετούσαν στη θάλασσα. Πάρα πολλοί πνίγηκαν έτσι και κάποιοι λίγοι επέστρεφαν στην προκυμαία.
Ο Γάλλος γενικός πρόξενος για να δικαιολογήσει την καθυστέρηση του σε επίσημο γεύμα είπε, σύμφωνα με μαρτυρία του Horton, “η ατμάκατός μου προσέκρουε συνεχώς εις επιπλέοντα πτώματα Ελληνίδων”. Αυτή η κυνική και απάνθρωπη φράση, είναι χαρακτηριστική του κλίματος και της συμπεριφοράς των Συμμάχων.
Ο George Horton, πρόξενος των ΗΠΑ, ήταν από τους τελευταίους που εγκατέλειψαν την πόλη και ήταν από τους ελάχιστους που συμπεριφέρθηκαν ανθρώπινα και με αυταπάρνηση και κίνδυνο της ζωής τους προσπάθησαν και έσωσαν κάποιους Έλληνες. Για αυτά που έζησε είπε τα εξής: “Δεν θυμάμαι παρόμοιο επεισόδιο ανθρώπινης συμφοράς στην Ιστορία. Με τα πυρπολημένα σπίτια τους πίσω τους, οι κάτοικοι της Σμύρνης -άνδρες, γυναίκες, παιδιά- περιμένουν με τις ώρες και με τις μέρες κραυγάζοντας και ικετεύοντας να φύγουν”.
Συνολικά 1.500.000 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη κατέφυγαν στην Ελλάδα.