Κόμικς
Εκδόσεις ΚΨΜ, 2017
Σελ. 203
Την ιστορία, όλοι το ξέρουμε, τη γράφουν οι νικητές. Όμως τα γεγονότα, σε βάθος χρόνου, υπερισχύουν της προπαγάνδας. Άνθρωποι, χωριά, πόλεις, αυτοκρατορίες ολόκληρες χάνονται, αλλά οι μαρτυρίες και οι μνήμες επιζούν, για να χαλάνε τον ύπνο των πρόσκαιρων αρχόντων. Να τους θυμίζουν, σαν δούλοι σε ρωμαϊκό θρίαμβο, τη θνητότητά τους. Ύστερα από μερικές δεκαετίες, άλλωστε και οι νικητές ηττώνται, αυτοσυνθλίβονται, συχνά, υπό το βάρος της ίδιας τους της αλαζονείας.
Το «Τέρμινους» είναι το πρώτο κόμικς που ασχολείται με τον Εμφύλιο Πόλεμο. Αφηγείται, ο ευφυέστατος και εγκεφαλικός, σχεδιαστής και κομίστας Λευτέρης Παπαθανάσης, με εικόνες την αληθινή ιστορία των Ηπειρωτών ανταρτών του Εμφυλίου. Ξαναζωντανεύει τις ιστορίες για την ναζιστική Κατοχή και το αντάρτικο. Το εικονογραφημένο αφήγημα μιλάει για τον ηρωισμό κάποιων αγοριών και κοριτσιών και τη βρωμιά και προδοσία κάποιων άλλων. Είναι ένας στοχασμός πάνω στο πώς οι άνθρωποι του παρελθόντος και του παρόντος φωτίζουν ο ένας τον άλλο.
Όταν οι δημιουργοί κόμικς έχουν πολιτική και θρησκευτική άποψη, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι εκρηκτικό και απολαυστικό. Τα κόμικς δεν είναι μόνο σχέδιο. Έχουν και σενάριο. Και πάνω απ’ όλα, είναι αφηγήσεις. Είναι μια οπτική και αφηγηματική τέχνη.
Η εικόνα πάντα είναι πιο εύληπτη. Δεν χρειάζεται πολλές επεξηγήσεις. Την εικόνα χωρίς λέξεις μπορεί να την προσλάβει κάθε άνθρωπος στον κόσμο. Η εικόνα είναι οικουμενική και οι νέες γενιές λειτουργούν κυρίως μέσω των εικόνων, έναντι των λέξεων. Η εικόνα γοήτευε τον άνθρωπο από την αρχή. Από τα πρώτα κόμικς είναι εκείνα των αρχαίων Αιγυπτίων που σκαλίζουν την ιστορία και τη μορφή του βασιλιά και της βασίλισσάς τους. Οι εικόνες, όπως και οι λέξεις είναι το μέσο για να εκφράσει κανείς ιδέες και συναισθήματα.
Το κόμικς έχει μια γλώσσα που έχει αποβάλει κάθε διακοσμητικό στοιχείο και έχει μιαν αφήγηση η οποία ξέρει πώς να μοιράσει κατ’ οικονομίαν τους ρόλους της. Ο συμπατριώτης μας Λευτέρης Παπαθανάσης εγκλιματίζεται στο πολιτικό περιβάλλον της εποχής της δίχως να την αναπαραστήσει ιστορικά. Οι ήρωές του ξεπηδούν από τη φωτιά του Εμφυλίου αλλά τα πάθη τους θέλουν να ανταποκριθούν σε ένα καθολικότερο, πολύ σύγχρονο ερώτημα: στο τι μπορούμε να διαφυλάξουμε ως παρακαταθήκη της ζωής μας όταν η ψυχή μας ετοιμάζεται να κάνει πανιά;
Οι κεντρικοί ήρωες του κόμικς έχουν διαφορετικά ονόματα (Βασίλης, Μιχάλης, Λάμπης, Ειρήνη, Μώμος) εκτός από τον «μικρό» (που είναι ο Ορέστης Παπαθανάσης, ο πατέρας του κομίστα) και η Ουρανία (η γιαγιά του). Όλοι είναι πρόσωπα της μιας μόνο πλευράς, άνθρωποι που στρατεύτηκαν στον εαμικό αγώνα, στο ΕΛΑΣ, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας, το ΔΣΕ. Ο άνθρωπος στον οποίο βασίζεται ο κεντρικός χαρακτήρας του κόμικς είναι ο Μήτσος Παπαδημητρίου, ο οποίος θυσιάστηκε, μαζί με τους υπόλοιπους μαχητές, για την ανατροπή της Επιχείρησης Τέρμινους την Άνοιξη του 1947.
Περιγράφει ο σεναριογράφος-εικονογράφος Λευτέρης Παπαθανάσης τη χώρα με τα πιο μελανά χρώματα, ερμηνεύει τα γεγονότα του Εμφυλίου με βαθύτατα πολιτικό λεξιλόγιο και επιτίθεται σφοδρά στην κυβερνητική τρομοκρατία, στους στρατιώτες του ελληνικού στρατού, στους φασίστες, στους χίτες, στους ταγματασφαλίτες, στους λακέδες, στους στρατοδίκες και στους προδότες, που λυμαίνονται την πατρίδα του, αυτούς και τους απογόνους τους, που έχουν ακόμη απόλυτη εξουσία και δικαιοδοσία στο παρόν και στο μέλλον των Ελλήνων.
Οι περισσότερες από τις ιστορίες του κόμικς ξεδιπλώνονται στην ελληνική περιφέρεια και συγκεκριμένα στα βουνά των Τζουμέρκων της Ηπείρου, όσο για το ιστορικό χρόνο που τρέχει σε αυτούς τους τόπους, ξεκινάει από την Εθνική Αντίσταση στην κατοχή και φτάνει μέχρι το 1947.
Άντρες δράκοι και θεριά, που ανέβαιναν το βουνό με είκοσι κιλά στην πλάτη, που μπαίνανε στη φωτιά τραγουδώντας. Οι αντάρτες, άνδρες και γυναίκες, ήταν άνθρωποι που είχαν αφοσιωθεί στο καθήκον. Και ήταν ταγμένοι σε μια ιδέα. Να δούνε την πατρίδα τους ελεύθεροι από κάθε είδους προστάτες βασιλιάδες, Γερμανούς, Ιταλούς, Άγγλους, Αμερικάνους.
Σε αυτά τα βουνά των Τζουμέρκων λίγες δεκάδες μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού έσπασαν με θυσία τους μια τεράστια επιχείρηση του ελληνικού στρατού, επιχείρηση υπό την καθοδήγηση και τη βοήθεια των Αμερικάνων συμμάχων. Η επιχείρηση αυτή ονομάστηκε «τέρμινους», που σημαίνει «τελικός», αντανακλώντας την πεποίθηση των αστικών επιτελείων ότι θα έδιναν το τελικό χτύπημα στο λαϊκό επαναστατικό κίνημα.
Ευφάνταστο, εμπνευσμένο και καθηλωτικό σενάριο. Πανέμορφα, καλοδουλεμένα και μαγευτικά σχέδια. Δωρική αυστηρότητα των σκίτσων. Η εικόνα συνεργάζεται αρμονικά με το κείμενο. Λιτοί διάλογοι και μικρά μπαλονάκια, αφήνουν την εικόνα να ρέει ανεμπόδιστα. Ευσύνοπτη γλώσσα που συνοδεύει τις εικόνες του κόμικς. Συνειδητοί και έξυπνα τοποθετημένοι αναχρονισμοί. Αδρές γραμμές που αποδίδουν αφαιρετικά το κλίμα και τα συναισθήματα των προσώπων του έργου. Κάθε σελίδα, κάθε καρέ, κάθε σχέδιο, κάθε διάλογος, κάθε σκέψη των πρωταγωνιστών συντελούν στη συγκρότηση ενός καταπληκτικού αποτελέσματος. Ο αναγνώστης ξαναανακαλύπτει σελίδα-σελίδα το τι «επιπλέον» δίνει η στακάτη παράθεση σκίτσων: το περιθώριο συμπλήρωσης στη φαντασίας του. Ναι, αναμφίβολα, η οπτική του σκιτσογράφου, καθορίζει τις στροφές, αλλά αφήνει την φαντασία του αναγνώστη να κάνει γεμίσματα, να αφήνεται σε δεύτερες σκέψεις, να σκέφτεται σε επάλληλα στρώματα το τι είχε συμβεί.
Το βιβλίο «Τέρμινους» δεν είναι απλώς ένα κόμικς αλλά μια υποδόρια ιστορική μελέτη του Εμφυλίου Πολέμου. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά τα ιστορικά γεγονότα που εμφανίζονται ως «φόντο» του μύθου του, κάτι που επεξεργάζεται θαυμάσια, εμβάλλοντας όχι μόνο τα πολιτικά και στρατιωτικά δρώμενα της εποχής αλλά και τις ιδεολογικές αντιθέσεις των ηρώων του, με έμφαση περισσότερο στις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές παραδοχές. Η Ιστορία θα επανέλθει σαν ζωντανός εφιάλτης στον βίο των ανθρώπων, ταλανίζοντας τους για τα παθήματα των ανιόντων τους. Ο Βασίλης δεν κάθεται στον Άδη, ήσυχος, αμίλητος, ασάλευτος και πεθαμένος. Σηκωνόταν και τριγύριζε, στοίχειωνε τις ζωές των βασανιστών του και των στρατοδικών, που τον καταδίκασαν σε θάνατο.
Οι αφηγητές του κόμικς καρφιτσώνουν τις πινέζες της μνήμης επάνω σε κτίρια, χωράφια, λόφους, δάση, ποτάμια, θάλασσες, νησιά εξορίας: τοπόσημα μικρών προσωπικών ιστοριών που αναδύονται μέσα από συζητήσεις με ανθρώπους εμπλεκομένους με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο αποσιωποιημένο και απωθημένο παρελθόν. Εντοιχισμένες επιγραφές, προφορικές μαρτυρίες, μισοξεχασμένες φωτογραφίες και κουβέντες γίνονται «λίθοι μνήμης», κυβόλιθοι τοποθετημένοι στο οδόστρωμα με χαραγμένα τα ονόματα των παλικαριών που χάθηκαν στις μάχες με τον εθνικό στρατό, τους χίτες και τους ταγματασφαλίτες και στα ξερονήσια της εξορίας: πέτρες που σκοντάφτεις επάνω τους, που σταματούν το βήμα σου και ενεργοποιούν απότομα την παρουσία των απόντων στις αμέριμνες διαδρομές ανά την πόλη της Άρτας και τα ορεινά χωριά των Τζουμέρκων.
Ο Λευτέρης Παπαθανάσης γράφει τη μικροϊστορία και τις καταγεγραμμένες προσωπικές αφηγήσεις. Αυτά είναι πολύτιμοι οδηγοί για την αλήθεια. Για να κατανοήσεις την Ιστορία, πρέπει να μεταφερθείς νοερά και συναισθηματικά ίσως στο εκεί, στο τότε.
Ασφαλώς και έφταιγαν οι Άγγλοι για τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο, αλλά έφταιγε και η διχόνοια, η φαγωμάρα μας. Αν δεν συμφιλιωθείς με τον εαυτό σου πώς να συμφιλιωθείς με τον άλλον;
Εβδομήντα χρόνια μετά τον Εμφύλιο απλοί, αφανείς πολίτες και συγγενείς του συγγραφέα και σκιτσογράφου, αποφάσισαν να δώσουν το φιλί της ζωής σε άλλους αφανείς, να φέρουν στο φως την ξεχωριστή ιστορία τους, μικρές ασήμαντες λεπτομέρειες και συνήθειες της καθημερινότητάς τους, να φέρουν πίσω αυτούς που χάθηκαν στις μάχες και άφησαν πίσω τους μια τεράστια κηλίδα ντροπής, ενοχής, βαριά οφειλής σε όσους σιώπησαν, αγνόησαν, λησμόνησαν. Ανασυστήνοντας τους σκοτωμένους, γεφυρώνοντας τις χαμένες με τις σημερινές ζωές, ορθώνουν ένα έμπρακτο ανάχωμα στη λήθη, καμωμένο από αναρίθμητες τελίτσες που οι ίδιοι έχουν ενώσει και συνεχίζουν να συνδέουν, εντάσσοντας την ζωή των άλλων στη δική τους, συμφιλιώνοντας το παρελθόν με το παρόν.
Το υπόρρητο μήνυμα του κόμικς δεν είναι άλλο από των υπέρ πάντων και άνευ υποχωρήσεων αγώνα για την ελευθερία και το όνειρο. Ο αναγνώστης μπαίνει σε ένα πρωτότυπο χώρο και συμπληρώνει τα κενά ανάμεσα στις εικόνες.
Ένα βιβλίο-κόμικς που έρχεται όχι για να ανοίξει ένα κεφάλαιο, αλλά για να το κλείσει. Ένα έργο ταγμένο στην υπηρεσία της εθνικής συμφιλίωσης. Που μιλάει για τα συμπυκνωμένα τραύματα νικητών και ηττημένων. Ένα έργο διαχρονικό. Μια σπαρακτική μαρτυρία, μια υπέρβαση των φαντασμάτων του Εμφυλίου.
Το κόμικς προτάθηκε ως κραυγή αντίστασης στην δεξιά μισαλλοδοξία.
Το μίσος δεν κερδίζει, η ιστορία, η αλήθεια δεν κρύβεται και η αδελφική αγάπη είναι η μεγαλύτερη δύναμη.
Επική και ταυτόχρονα εσωτερική αφήγηση. Η χρήση της σελίδας του κόμικς ανατινάζει το μυαλό του αναγνώστη. Κόμικς απολαυστικό και πολιτικό. Κείμενα και σκίτσα που αφυπνίζουν και λυτρώνουν. Ένα ταξίδι στην Τέχνη μακριά από την πεζή καθημερινότητα.
Έχοντας περιπλανηθεί στους λαβύρινθους αυτής της συλλογικής και συνάμα προσωπικής αναζήτησης, ο σεναριογράφος-εικονογράφος Λευτέρης Παπαθανάσης, προσθέτει το δικό του λιθαράκι σε αυτό το πλέγμα, που αγκαλιάζει τις ζωές των άλλων.
Ένα διαφορετικό, προσωπικό κόμικς, ψηφίδα μνήμης και ειλικρίνειας σε ένα αναμνηστήριο οικοδόμημα, εργοτάξιο εν εξελίξει.
Τελειώνεις το βιβλίο απόλυτα ικανοποιημένος ως αναγνώστης. Το βιβλίο αυτό είναι ένα υπέροχο δώρο καλοκαιριού.
Η ιστορία δεν τελείωσε το 1947…
Η βεβήλωση του αβεβήλωτου είναι το πολιτικό καθήκον της γενιάς που έρχεται…
«…Εμείς
πάντα το ξέραμε
πως δεν χωρά
μες στους τέσσερις τοίχους
το μεγάλο μας όνειρο.
Εμάς
τα σπίτια μας
είναι όλοι οι δρόμοι
που στα σπλάχνα τους κοιμούνται
τόσοι σκοτωμένοι…»
Διαβάστε το.
Ο Λευτέρης Παπαθανάσης (boban) γεννήθηκε στην Άρτα το 1972. Σπούδασε τη Χημεία, την επιστήμη των αλλαγών. Μένει στα Γιάννινα με την Ανδρομάχη, τη Ρόζα και την Ίλια και εργάζεται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Περισσότερα έργα του στο https://bob-an.tumblr.com.
Έχει εκδώσει το «Άκου» και το βραβευμένο «Πάπισσα Ιωάννα-Μεσαιωνικόν Εικονογραφημένον». Σκιτσάρει στη στήλη κόμικς «Δύσκολα Θέματα» στο περιοδικό «Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης».
Είναι υιός του Ορέστη Παπαθανάση και της Άννας Βαμβουρέλη, συνταξιούχων του ΟΤΕ.
Τραχανάς Κώστας