Εκδόσεις Λιβάνη, 2019
Σελ. 415
Επιστήμονες και φιλόσοφοι είναι συχνά τα ίδια άτομα, και οι δύο κορυφαίοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για τις επιστήμες και κάνουν σημαντικές θεωρητικές, ερμηνευτικές και ιστορικές παρατηρήσεις, χωρίς τις οποίες είναι σήμερα αδύνατον να εξετάσουμε και να ερμηνεύσουμε την επιστήμη της εποχής αυτής.
Τα θέματα που μας απασχολούν στο πεδίο των ελληνικών μαθηματικών είναι η γένεση των θεωρητικών μαθηματικών, η διαμόρφωση της έννοιας της απόδειξης και οι διάφορες αποδεικτικές μέθοδοι, η θεμελίωση και αξιωματικοποίηση των μαθηματικών με την έρευνα πάνω στη διατύπωση ορισμών και αξιωμάτων, η αλληλεπίδραση φιλοσοφίας και επιστήμης ιδιαίτερα στην Ακαδημία του Πλάτωνος, η συγγραφή Στοιχείων μαθηματικών και η διαμόρφωση αντιλήψεων γύρω από το πρόβλημα του απείρου, του συνεχούς και του «πιθανού». Τα προβλήματα αυτά είναι περισσότερο φιλοσοφικά και η μεγαλύτερη συνεισφορά των αρχαίων φιλοσόφων και επιστημόνων στα θέματα αυτά γίνεται την περίοδο από τον Θαλή (7ος αιώνας π.Χ.) έως τον Ευκλείδη (αρχές 3ου αιώνα π.Χ.).
Το Πρώτο Μέρος του βιβλίου ασχολείται με τον Θαλή και την πρώτη ελληνική μαθηματική απόδειξη, τα Πυθαγόρεια και Ιωνικά Μαθηματικά: δύο ανεξάρτητα ρεύματα στην προπλατωνική διανόηση (η Ιωνική παράδοση είναι κυρίως η γεωμετρία και η πυθαγόρεια παράδοση δίνει ουσιώδη έμφαση στην αριθμητική), η γεωμετρική μέθοδος της απαγωγής του Ιπποκράτη του Χίου (η απαγωγή αποτελεί ένα πρώιμο στάδιο της γνωστής γεωμετρικής μεθόδου ανάλυσης και σύνθεσης), το μαθηματικό χωρίο του Πλάτωνος Μένων 86e4-87b2 με τη γεωμετρική ανακατασκευή του φιλοσοφικού προβλήματος: αν είναι διδακτική η αρετή, πως η γεωμετρική μέθοδος της ανάλυσης και σύνθεσης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αξιωματικοποίηση της γεωμετρίας (διότι έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην απόδειξη δύσκολων προτάσεων, χρησίμευσε στην ανακάλυψη νέων αληθειών και κρυφών ή ασυνείδητων παραδοχών και ο ρόλος της ήταν σε μεγάλο βαθμό ψυχολογικός, διότι βοήθησε την φαντασία να παράγει έγκυρες αποδείξεις στα πλαίσια ενός δεδομένου συστήματος), πως ο Πλάτων παρότι δεν ήταν ενεργός μαθηματικός, είχε σημαντική συνεισφορά στη θεμελίωση και αξιωματικοποίηση των μαθηματικών, ο Πλάτων επίσης, στην Ακαδημία του, που ήταν κέντρο μαθηματικής έρευνας, συνεισέφερε στην ανάπτυξη των μαθηματικών σαν «αρχιτέκτων» ή επιβλέπων, πως πριν των Στοιχείων γεωμετρίας του Ευκλείδη είχαμε τρία τουλάχιστον προγενέστερα Στοιχεία τα οποία αποδίδονται στους μαθηματικούς Ίπποκράτη τον Χίο, Λέοντα και Θεύδιο, πως στο χωρίο 31b 4-32 c4 του Τίμαιου του Πλάτωνος, λέει ότι ο κόσμος, ως ορατός και απτός, αναγκαστικά πρέπει να συνίσταται από φωτιά και γη, για την συνέχεια και ασυμμετρία στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και στα μαθηματικά, το μαθηματικό χωρίο 1131 b5-15 στα Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια όπου γίνεται λόγος για τη διανεμητική δικαιοσύνη, το μεταφυσικό πρόβλημα που συζητήθηκε στην αρχαιότητα και που ήταν της συνέχειας ή όχι του χώρου και κατά συνέπεια της κίνησης και του χρόνου και βρίσκεται στο ψευδοαριστοτελικό έργο «Περί ατόμων γραμμών» και τέλος το ερώτημα, γιατί στην οι αρχαίοι Έλληνες δεν ανέπτυξαν μια ποσοτική έννοια της πιθανότητας και επομένως μια μαθηματική θεωρία των πιθανοτήτων.
Στο Δεύτερο Μέρος υπάρχουν επίσης τέσσερα άρθρα για την τεχνολογία στην αρχαιότητα. Η ενότητα συμπληρώνεται με μια σύντομη εξέταση και ερμηνεία του μύθου του Δαίδαλου και κυρίως μια απόπειρα γενικής ερμηνείας του τόσο παρεξηγημένου φαινομένου της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας.
Δίδεται απάντηση στο ερώτημα γιατί οι αρχαίοι Έλληνες δεν ανέπτυξαν μια τεχνολογία αντίστοιχη με τη σημερινή; Γιατί η Βιομηχανική Επανάσταση καθυστέρησε δεκαπέντε τουλάχιστον αιώνες;
Και όμως στην Προκλασσική Περίοδο δηλαδή από το 600 π.Χ., παρατηρούμε μια μεγάλη ανάπτυξη της τεχνολογίας αρκεί να αναφέρουμε ορισμένα ονόματα εφευρετών, αρχιτεκτόνων και τεχνικών: Παλαμήδης, Δαίδαλος (Λαβύρινθος και πέταγμα με φτερά), Ανάχαρσης (βελτίωση αγγειοπλαστικού τροχού), Αμεινοκλής ο Κορίνθιος (εφευρέτης της τριήρης), Γλαύκος από την Χίο (εφεύρε την τέχνη σκλήρυνσης του σιδήρου), Θεόδωρος ο Σάμιος (εφεύρε τον τόρνο, τον διαβήτη και την επεξεργασία του ορείχαλκου), Χερσίφρων από την Κνωσό (εφηύρε μέθοδο μετακίνησης τεράστιων λίθων), Μανδροκλής ο Σάμιος (κατασκεύασε το 514π.Χ. την πρώτη πλωτή γέφυρα από πλοία και έζευξε τον Βόσπορο), Αγαμήδης (κατασκεύασε τον ναό του Απόλλων στους Δελφούς περίπου το 600π.χ.), Αντιμαχίδης και Αντιστάτης οι Αθηναίοι αρχιτέκτονες (κατασκεύασαν τον ναό του Δία στην Αθήνα), Γιτιάδης ο Σπαρτιάτης, Ευπαλίνος από τα Μέγαρα (κατασκεύασε στη Σάμο μια σήραγγα υδραγωγείου σε ευθεία γραμμή), ο πολεοδόμος Ιππόδαμος ο Μιλήσιος, ο Αγάθαργος της Σάμου (έγραψε μια πραγματεία μαθηματικής προοπτικής), οι πρώτοι φιλόσοφοι, επιστήμονες και μαθηματικοί Θαλής και Αναξίμανδρος (ο Αναξίμανδρος έφτιαξε τον πρώτο χάρτη του γνωστού τότε κόσμου και εφευρέτης του ηλιακού ωρολογίου), Εκαταίος ο Μιλήσιος (παράστησε τη γη ως κυκλική).
Στην Κλασσική Περίοδο οι πλέον σημαντικές τεχνικές είναι του λόγου και της πειθούς. Η αξία του ελεύθερου χρόνου και το ιδεώδες της παιδείας χαίρουν μεγάλης εκτιμήσεως. Η ανθρώπινη συνεργασία εμφανίζεται να είναι την εποχή αυτή πιο σημαντική και πιο αποτελεσματική από τις μηχανές. Μετά τους Περσικούς Πολέμους παρατηρείται μια ταυτόχρονη ανάπτυξη της τακτικής του πολέμου, της δημοκρατίας, της δουλείας, μαζί με τη στροφή από τεχνικές της εργασίες σε εργασίες επικοινωνίας ανθρώπων, λόγου και πολιτικής. Έχουμε μεγάλη ανάπτυξη των μαθηματικών και της αστρονομίας. Επιστήμη και τεχνολογία παύουν να αλληλεπιδρούν και η επιστημονική γνώση δεν τροφοδοτεί πλέον την τεχνολογία.
Στην Ελληνιστική Περίοδο πολλές νέες εφευρέσεις εμφανίζονται ως αποτέλεσμα της επιστημονικής έρευνας. Διάσημοι εφευρέτες και επιστήμονες εμφανίζονται: Αρχιμήδης, Κτησίβιος ο Αλεξανδρέας, Φίλων του Βυζαντίου και Ήρωνας ο Αλεξανδρέας (έφτιαξε μηχανές για την ανύψωση βαρών και ύδατος, αυτόματα και θαυμάσια επινοήματα). Η ελληνική τεχνολογία φθάνει στο αποκορύφωμά της. Η τεχνολογία αυτή ήταν χωρίς καμία αμφιβολία βασισμένη στην επιστήμη. Η ανθρωπότητα έπρεπε να περιμένει δεκαπέντε αιώνες για να ξαναφθάσει σε παρόμοιο επίπεδο μηχανικής εφευρετικότητας.
Ένα σωζόμενο δείγμα αυτής της υψηλής τεχνολογίας της Ελληνιστικής Εποχής, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, φέρνει ακόμα σε αμηχανία τους μελετητές με την πολυπλοκότητάς του!!!
Ο συγγραφέας αυτών των άρθρων, Καθηγητής Φιλοσοφίας Βασίλης Καρασμάνης, πολυμαθής και ανοιχτό πνεύμα, φτιάχνει δεκαεπτά αριστοτεχνικά, αξιοπρόσεκτα, μικρά αριστουργήματα, δημιουργώντας ένα συναρπαστικό, καταπληκτικό, απαιτητικό και κατανοητό από τον απλό αναγνώστη, βιβλίο.
Το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί για πολλούς λόγους. Καταρχάς για τα υπέροχα ελληνικά του, που δεν λειτουργούν σε βάρος της αμεσότητας στο λόγο. Για την μαθηματική περιπλάνηση στο χωρόχρονο των ιδεών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αποφεύγοντας τις απλοποιήσεις. Κυρίως όμως για τη σπάνια ευκαιρία που μας προσφέρει να περιπλανηθούμε στα αποκαλυπτικά και δύσκολα μονοπάτια των μαθηματικών, της τεχνολογίας και της φιλοσοφίας των αρχαίων μας προγόνων.
Πρόκειται για Αριστούργημα.
Ο Βασίλης Καρασμάνης είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ειδικεύεται στην αρχαία φιλοσοφία, στην αρχαία επιστήμη και στην ιστορία και φιλοσοφία της τεχνολογίας. Έχει δημοσιεύσει 50 άρθρα σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά και έχει επιμεληθεί (ή συνεπιμεληθεί) οκτώ τόμους με συλλογές άρθρων, δύο εκ των οποίων από το Oxford University Press και έναν από το Cambridge University Press. Έχει διδάξει και έχει δώσει διαλέξεις σε πολλά σημαντικά πανεπιστήμια (Οξφόρδη, Κέμπριτζ, Εδιμβούργο, Βενετία, Πρίνστον, Παρίσι, Βερολίνο, κ.ά.). Πολλοί ξένοι σημαντικοί φιλόσοφοι έχουν αναφερθεί στο έργο του. Διετέλεσε Διευθυντής του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών (1994-2004), Πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας (2011-2012), Πρόεδρος της European Society for Ancient Philosophy (1997-2010) και Μέλος του ΔΣ της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Φιλοσοφικών Εταιρειών (FISP). Στα ελληνικά έχει εκδοθεί επίσης από τις Εκδόσεις Λιβάνη το βιβλίο του Σωκράτης: «Ο Σοφός που δε Γνώριζε Τίποτα».
Τραχανάς Κώστας