Εκδόσεις Μελάνι, 2015
Σελ. 142
«Την ξενιτιά, τη γυμνωσιά, την πίκρα, την αγάπη… τα τέσσερα τα ζύγισα, βαρύτερα είναι τα ξένα».
Έτσι ο λαός μας τραγούδησε την ξενιτιά και αυτός ο λαός μπορεί να καταλάβει τι πάει να πει προσφυγιά, τι σημαίνει μετανάστευση, τι είναι νοσταλγία… Αποδημίες, μεταναστεύσεις, κατακτήσεις, κανένα τμήμα της ανθρωπότητας δεν έμεινε στον τόπο καταγωγής του: είμαστε όλοι εξόριστοι και μετανάστες! Ρίζωμα και ξεριζωμός: να τι είναι η νοσταλγία, λέει η ελληνίστρια φιλόσοφος και λογοτέχνις Μπαρμπαρά Κασσέν.
Η νοσταλγία έχει δύο όψεις: το ρίζωμα και την περιπλάνηση. Νοσταλγία, η λέξη ηχεί απολύτως ελληνική, από το νόστος, «επιστροφή», και το άλγος, «πόνος», «οδύνη». Η νοσταλγία είναι ο «πόνος της επιστροφής», η οδύνη που μας κατακλύζει όταν είμαστε μακριά και ταυτόχρονα τα βάσανα που τραβάμε για να επιστρέψουμε.
Η Οδύσσεια είναι το Έπος του Ομήρου, που συνέθεσε για να τραγουδήσει τις περιπέτειες του νόστου του Οδυσσέα, του πολύτροπου ήρωα. Είναι το κατεξοχήν ποίημα της νοσταλγίας.
Κι όμως η λέξη «νοσταλγία» δεν είναι ελληνική, δεν απαντά στην Οδύσσεια. Δεν είναι ελληνική λέξη, αλλά είναι ελβετική, γερμανοελβετική. Πρόκειται για έναν ιατρικό νεολογισμό του 17ου αιώνα, ο οποίος αναβάπτισε επιστημονικά το Heimweh (πόνο/νόσο/καημό της πατρίδας), την μυστηριώδη πάθηση των Ελβετών μισθοφόρων του Λουδοβίκου ΙΔ’, που μαράζωναν μακριά από τα ελβετικά βοσκοτόπια τους.
Η νοσταλγία αυτό το «ασφυκτικό και γλυκό συναίσθημα», είναι αφορμή για να μελετήσει η Κασσέν τη σχέση του ανθρώπου με τη ζωή, τον θάνατο και την αιωνιότητα, με την πατρίδα, τον λαό του, τη γλώσσα ή τις γλώσσες του. Θα βασιστεί η συγγραφέας, σε μια σειρά αρχέγονες σκηνές, που εκτυλίσσονται στον Όμηρο και στον Αινεία, όπως και στα κείμενα της Χάνα Άρεντ.
Όταν ο ξεριζωμός επισυμβαίνει χωρίς ελπίδα επιστροφής, η κεντρική φιγούρα είναι εκείνη του εξορισμένου. Ο Οδυσσέας μετατρέπεται σε Αινεία, αυτόν που οι Έλληνες έδιωξαν από τη φλεγόμενη Τροία και του οποίου την περιπλάνηση περιγράφει ο Βιργίλιος. Και όταν δεν υπάρχει ή παύει να υπάρχει πια η επιθυμία της επιστροφής, η ίδια η φιγούρα μετατρέπεται σε εκείνη του μετανάστη, που αποκτά διαφορετικές ρίζες.
Από τη νοσταλγία στην εξορία και από το ένα έπος στο άλλο, ο σκοπός δεν είναι πια η επιστροφή στο σπίτι(οίκοι), αλλά μια ίδρυση, η Ρώμη. Τέλος σύμφωνα με την Άρεντ είναι η μητρική γλώσσα, και όχι η γη των πατέρων της, που συγκροτούν την πατρίδα της…
Το βιβλίο αυτό διερευνά, παράλληλα με τη «νοσταλγία», τη σχέση μεταξύ πατρίδας, εξορίας και μητρικής γλώσσας. Μήπως τελικά είναι διπλή η νοσταλγία; Οδυσσέας, ο τυχοδιώκτης, ο νομάς, ο κάτοικος του κόσμου έως τα πέρατα του, σπίτι του παντού και πουθενά. Αλλά πώς ξέρουμε ότι έχουμε επιστρέψει σπίτι μας; Όταν επιστρέφω σπίτι μου, αλλά σπίτι μου δεν είναι. Ίσως γιατί δεν υπάρχει σπίτι μου. Πότε λοιπόν είναι κανείς σπίτι του;
Πρόκειται για το καλύτερο και πιο νοσταλγικό βιβλίο του 2015.
Η Μπαρμπαρά Κασσέν είναι φιλόσοφος, ελληνίστρια, φιλόλογος, δοκιμιογράφος, λογοτέχνις και μεταφράστρια. Διευθύντρια ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημών (CNRS) η Κασσέν ειδικεύεται στην αρχαιοελληνική σοφιστική και τη σύγχρονη ρητορική. Το 2012, τιμήθηκε με το Μέγα Βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας, για το σύνολο του έργου της.
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου μεταφέρουμε:
Νοσταλγία: ελληνική επινόηση, αλλά ελβετική λέξη! Η γαλλίδα φιλόσοφος και κλασική φιλόλογος Μπάρμπαρα Κασσέν υπογράφει ένα σαγηνευτικό δοκίμιο για το «ασφυκτικό και γλυκό συναίσθημα» της νοσταλγίας και ανιχνεύει, συνοδευόμενη από τον Οδυσσέα, τον Αινεία και την Άρεντ, τη σχέση των ανθρώπων με τον χρόνο, την πατρίδα και τις γλώσσες τους, δίνοντας ένα γενναιόδωρο μάθημα ανθρωπισμού. «Ρίζωμα και ξεριζωμός: να τι είναι η νοσταλγία».