Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013
Σελ. 196
Στο υπέροχο Birdman (ή Η Απρόσμενη αρετή της αφέλειας) του Αλεχάντρο Ιναρίτου, που σάρωσε πέρυσι στα κινηματογραφικά βραβεία Όσκαρ, ο Μάικλ Κίτον υποδύεται έναν ξεπεσμένο αστέρα του Χόλιγουντ που για πολλά χρόνια η καριέρα του βρίσκεται σε μόνιμη πτώση. Αναπολώντας τις παλιές, «καλές» και ένδοξες εποχές που ως ιπτάμενος υπερήρωας εισέπραττε την αγάπη του κοινού, ο πρωταγωνιστής επιχειρεί να σταθεί και πάλι στα πόδια του με μία σοβαρών προθέσεων αυτή τη φορά παραγωγή στο πάντα απαιτητικό Μπροντγουέι, προκειμένου όχι απλώς να επανέλθει στο προσκήνιο, αλλά και να αποβάλει τη ρετσινιά του «χλιαρού», μέτριων ικανοτήτων χολιγουντιανού ηθοποιού.
Η περίπτωση του ανθρώπου που σε κάποια στιγμή της ζωής του «άγγιξε το όνειρο» έχοντας στη συνέχεια το δύσκολο καθήκον να αναμετρηθεί με τις αναμνήσεις των «μεγάλων στιγμών» του και να διαχειριστεί ένα παρελθόν «ένδοξο», ενέχει οπωσδήποτε στοιχεία τραγικότητας και δεν αφορά αποκλειστικά την καλλιτεχνική δημιουργία. Σε ό,τι αφορά την τελευταία είναι γνωστό βεβαίως ότι αυτή δεν εξαρτάται μόνο από το ταλέντο του δημιουργού, αλλά συναρτάται άμεσα με τις κοινωνικές- πολιτικές συνθήκες και την πολιτισμική πραγματικότητα μιας εποχής, με αποτέλεσμα όταν οι τελευταίες αλλάζουν να εκλείπει με δραματική ταχύτητα και η αποδοχή του καλλιτέχνη (ας σκεφτούμε μονάχα ποια θα μπορούσε να ήταν η θέση στο καλλιτεχνικό στερέωμα του Βασίλη Τσιτσάνη ή του Στέλιου Καζαντζίδη τα –πρόσφατα- χρόνια του life style και της καταναλωτικής ευδαιμονίας). Το θέμα έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον και ερευνητικά, εάν προβληθεί στην περίπτωση ανθρώπων ή και συλλογικοτήτων που σε κάποια στιγμή της ζωής τους βίωσαν «συμπυκνωμένες ιστορικές στιγμές». Αποτελεί δε μία ανεξερεύνητη έως τώρα πτυχή της ιστορίας του νεολαιίστικου κινήματος αμφισβήτησης, η οποία είναι σαφές ότι δεν μπορεί να ψηλαφιστεί επαρκώς χωρίς να κινητοποιηθούν μέθοδοι και εργαλεία ανάλυσης που ανήκουν στις επιστήμες μελέτης της ψυχολογίας του ανθρώπου. Με άλλα λόγια: στα χρόνια της αμφισβήτησης, την μακρά και in extenso νοούμενη δεκαετία του εξήντα, χιλιάδες άνθρωποι βίωσαν συγκλονιστικές στιγμές συμμετέχοντας με την αγνότητα της νεανικής τους ηλικίας σε ένα ιδεαλιστικό κίνημα που στις διάφορες εκδοχές του και με τις τοπικές ανά χώρα ιδιαιτερότητές του στόχευε στην κοινωνική δικαιοσύνη, την πολιτική αλλαγή και την άρση των αυταρχικών και εξουσιαστικών δομών. Για τους ανθρώπους αυτούς, είτε συμμετείχαν στο κίνημα του χιπισμού, είτε στις πολιτικές οργανώσεις της αμφισβήτησης, είτε (στην Ελλάδα) στο Αντιδικτατορικό Φοιτητικό Κίνημα (ΑΦΚ) και τις παράνομες αντιστασιακές οργανώσεις, τα χρόνια του εξήντα έμελλε να αποτελέσουν «τη στιγμή της ζωής τους» πολλώ δε μάλλον που στα χρόνια που ακολούθησαν και ιδίως στην πρώτη περίοδο της Μεταπολίτευσης, η ηρωοποίηση της «γενιάς του Πολυτεχνείου» υπήρξε απόλυτη. Αν ο πρωταγωνιστής του Birdman παλεύει να αναμετρηθεί με δαίμονες προσωπικούς που συνδέονται αναμφίβολα με το αβάστακτο βάρος που (τού) προκαλούν τα «περασμένα μεγαλεία», θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάτι ανάλογο συναντάται και στα μέλη της περίφημης γενιάς της αμφισβήτησης όσον αφορά τη διαχείριση ενός παρελθόντος που ανήκει οριστικά πια στις μέριμνες των ιστορικών και στην επικράτεια της Δημόσιας Ιστορίας;
Μικρές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα μάς δίνει ο Ολύμπιος Δαφέρμος (αν και χωρίς αυτό να αποτελεί τον στόχο του) στο αιφνιδιαστικά εξομολογητικό βιβλίο του με τίτλο Από την Ελπίδα στην Απόγνωση (1973-2013). Γεννημένος το 1947 στην Αξό Ρεθύμνου, ο συγγραφέας σπούδασε Μηχανολόγος- Ηλεκτρολόγος στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Εντάχθηκε στο ΑΦΚ και μετείχε ενεργά στις ρηξικέλευθες διαδικασίες του, με αποτέλεσμα ο ίδιος να υποστεί τις διώξεις που εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς από τα όργανα του στρατιωτικού καθεστώτος. Στη διάρκεια της Μεταπολίτευσης ο Ο.Δ. υπήρξε τυπική περίπτωση ανένταχτου αριστερού, καθώς η σύμπλευσή του με πολιτικά κόμματα ή μορφώματα υπήρξε περιστασιακή και σε προσωπικό επίπεδο απολύτως «απογοητευτική» με την πραγματική έννοια του όρου. Σημαντικότερο συγγραφικό του έργο είναι δίχως άλλο η μελέτη Φοιτητές και Δικτατορία. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα 1972-1973, εκδόσεις Γαβριηλίδη 2009 (πρώτη έκδοση: Θεμέλιο 1992), η οποία και αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής του διατριβής για το ίδιο ζήτημα.
Το βιβλίο Από την Ελπίδα στην Απόγνωση θα πρέπει να διαβαστεί σε συνάρτηση με τη θεμελιώδη μελέτη του Ο.Δ. για την ιστορία του ΑΦΚ, η οποία και εξακολουθεί να αποτελεί τη σημαντικότερη εργασία που έχει εκπονηθεί έως σήμερα για τη συγκρότηση και εξέλιξη του φοιτητικού κινήματος. Το μικρό αυτό τομίδιο αποτελείται από δύο μέρη, με το πρώτο να αποτελεί ένα τρόπον τινά επιμύθιο της πολύχρονης έρευνάς του για την ιστορία του Α.Φ.Κ. και το δεύτερο να περιλαμβάνει σκέψεις του σχετικά με τα χρόνια της Μεταπολίτευσης (και ιδίως αυτά της πρόσφατης οικονομικής κρίσης), καθώς και θεωρητικές αποτυπώσεις για τη λειτουργία του Καπιταλισμού την εποχή που ακολούθησε την ακύρωση του φορντικού μοντέλου παραγωγής. Κεντρική θέση του συγγραφέα που άλλωστε έχει διατυπωθεί και σε πολλά άλλα κείμενά του είναι η άποψη ότι η επιτυχία του Α.Φ.Κ. οφειλόταν στις αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες του και την αυτοοργάνωση, η δε γενιά του Πολυτεχνείου έπαψε να υφίσταται πολιτικά την επομένη της καταστολής της εξέγερσής του, ήδη δηλαδή από τις 18 Νοεμβρίου του 1973, πολλώ δε μάλλον με την ένταξη των μελών του στις ιεραρχικά δομημένες κομματικές οργανώσεις της Αριστεράς μετά την πτώση της Δικτατορίας. Γύρω από την κεντρική αυτή θέση πλάθεται μία πρωτόγνωρα ειλικρινής αφήγηση που συνιστά καταβύθιση στις μνήμες των συνταρακτικών στιγμών που ο ίδιος έζησε, με όρους όμως πολύ προσωπικούς και βαθιά αντιηρωικούς. Η ενδοσκοπική ματιά του τού επιτρέπει να καταθέσει εντυπωσιακά καίριες και εύστοχες σκέψεις σχετικά λ.χ. με τα βιώματα της παιδικής του ηλικίας ως προϋπόθεσης για την ένταξή του σε ένα κίνημα που καταρχήν στρατευόταν την αδικία και τον αυταρχισμό ή εκ των υστέρων προσλήψεις της προσωπικής του στάσης απέναντι σε ανθρώπους του περιβάλλοντός του τις οποίες ο ίδιος σήμερα αποτιμά ως ιδιαίτερα σκληρές: «Κατά τη διάρκεια του κινήματος», γράφει, «βίωνα μια πληρότητα που άγγιζε τα όρια της ευτυχίας. […] Όλες οι άλλες ασχολίες και ανθρώπινες διαστάσεις μου είχαν σμικρυνθεί στο ελάχιστο. Οι δικοί μου άνθρωποι υπέφεραν. Αυτή τους όμως η στενοχώρια δεν περνούσε μέσα μου. Όταν σήμερα φέρνω στο νου μου εκείνες τις στιγμές νιώθω πέρα από νοσταλγία τρόμο. Οι σκληρές συνθήκες του αγώνα εναντίον του ολοκληρωτισμού με είχαν κάνει και μένα σκληρό, δίχως να το έχω συνειδητοποιήσει» (σελ. 84).
Ειλικρινής και με μια γραφή άμεση, σχεδόν προφορική, ο Ο.Δ. καταθέτει σκέψεις για τη συμμετοχή του σε διαδικασίες που, καθώς κατέληξαν σε μια από τις ιστορικότερες στιγμές του ελληνικού εικοστού αιώνα, επρόκειτο σε πολύ νεαρή ηλικία να σημαδέψουν ολοκληρωτικά τη συνείδηση και τα βιώματά του. Το βιβλίο είναι λοιπόν μια εξαιρετική ψηφίδα στη μελέτη του νεολαιίστικου κινήματος αμφισβήτησης και των συναισθημάτων που το πλαισίωσαν θυμίζοντάς μας τα λόγια του σκηνοθέτη του Birdman, σύμφωνα με τα οποία «όσο επιτυχημένος και αν είσαι σε δόξα ή χρήμα αυτό είναι πάντα μια ψευδαίσθηση. Είναι κάτι προσωρινό. Όταν όμως κυνηγήσει κανείς τα πράγματα που αληθινά πιστεύει ότι χρειάζεται και αναζητήσει την αναγνώριση από τους ανθρώπους γύρω του, τότε η ευχαρίστηση που λαμβάνει από αυτά αρχίζει να παίρνει έναν πιο μόνιμο χαρακτήρα».
Κώστας Κατσάπης
Ο Κώστας Κατσάπης ([email protected]) είναι ιστορικός στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συγγραφέας του βιβλίου: Το «πρόβλημα νεολαία». Μοντέρνοι νέοι, Παράδοση και Αμφισβήτηση στη μεταπολεμική Ελλάδα (1964- 1974), Αθήνα 2013.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ (ένθετο: ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ) στις 20 Ιουλίου 2015. Αναδημοσιεύεται στη Ματιά με την άδεια του συγγραφέα, για την οποία και τον ευχαριστούμε πολύ!